Charciabałda, Siarczałąka, Jednorożec, Pupkowizna... Skąd pochodzą i co oznaczają nazwy wsi na Kurpiach Zielonych?

Zapraszam na przegląd nazw wsi na Kurpiach Zielonych. To przegląd pod kątem czynników wpływających na kształtowanie się nazw miejscowych w regionie. Wydzieliłam nazwy związane z gospodarką leśną (bartnictwo, smolarstwo itp.), nazwy osobowe i dzierżawcze. Inna grupa nazw związana jest ze środowiskiem naturalnym: wodą, lasem, glebą i jej pokryciem, rzadziej fauną. Jest nieco nazw kulturowych oraz tych, które mają dyskusyjne pochodzenie. Przemycam również informacje o tym, kiedy dana wieś powstała albo kiedy po raz pierwszy jest notowana.

1. Nazwy związane z gospodarką leśną

Binduga (gm. Chorzele) – miejsce do składowania drewna do spławu, gdzie wiązano je w tratwy.

Budki (gm. Chorzele) – w nazwie zauważalny jest człon budy, a tak nazywano prymitywne domostwa robotników leśnych, którzy trudnili się wyrobem smoły, węgla drzewnego, pozyskiwaniem drewna i czasem także uprawą ziemi. Również bartnicy stawiali na czas pracy w lesie budy. Wieś mogła powstać jako osada zamieszkana przez takich pracowników.

Budziska (gm. Jednorożec) – j.w.

Budy Rządowe (gm. Jednorożec) – j.w. Drugi człon nazwy związany jest z własnością terenu – w XIX w. była to wieś rządowa (państwowa).

Gaczyska (gm. Baranowo) – wieś powstała ok. 1824 r. w miejscu, które na tzw. Mapie Kwatermistrzostwa określono jako Gaciska Balda. Nazwę współczesną notujemy w 1881 r. Pierwotna nazwa wsi może być związana z członem gać (faszyna, pęki chrustu, związane gałęzie, pomost z faszyny, grobla, łąka pokryta faszyną) i członem bald (błoto albo buda).

Majdan (gm. Baranowo) – wieś powstała ok. 1780 r. Nazwa odnosi się do osadnictwa na terenach leśnych i stworzenia placu obronnego, leśnego obozu wojskowego lub placu fabrycznego na wytwarzanie terpentyny. Dawniej tak nazywano obszar na środku obozu, na którym gromadzili się wojacy, by równo podzielić łupy, potem określenie to stało się nazwą obozowiska leśnych robotników, którzy ustawiali swoje budy w zamknięty czworobok. Majdan powstał w celu wyzyskania dóbr leśnych (wytapianie słomy, wypalanie węgla). W XIX w. działała tu huta szkła.

Kadzidło (gm. loco) – wieś wspominana jest w księgach bartnych z lat 1673–1683. Nazwę zapisywano jako Kadzidło lub Kadzidlo. S. Rospond wiązał nazwę z czasownikiem kadzić, tj. dymić. Mogła to być nazwa związana z bartnictwem lub produkcją/pędzeniem smoły lub okadzaniem pszczelich barci. Miejscowa tradycja wywodzi nazwę od bursztynu kopalnego, który przeznaczano na kadzidło. Jest to nazwa kulturowa.

Kopaczyska (gm. Baranowo) – wieś założono ok. 1770 r., a nazwa pochodzi od kopania, rozkopywania (od staropolskiego kopecia, czyli dziegciarza, albo od karczunku lasu pod osadę).

Nowa Ruda (gm. Turośl) – nazwa związana jest z wydobyciem rudy darniowej, przymiotnik sugeruje, że powstała później niż okoliczne wsie lub na nowym miejscu, z przeniesienia istniejącej już hamerni (miejsca wytopu żelaza z rudy darniowej).

Popiołki (gm. Turośl) – nazwa pochodzi od popiołów z wypalania lasów albo przemysłu leśnego.

Świdwiborek (gm. Myszyniec) – nazwa to zrost utworzony z nazwy złożonej dwuczłonowej. Pierwszy człon to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej Świdwa (apelatyw świdwa, świdba oznacza dereń). Drugi człon to nazwa topograficzna od apelatywu borek, czyli mały bór (w znaczeniu terenu puszczy mniejszego niż 60 barci). Zapewne chodziło o obszar puszczy użytkowany przez Świdwę. Takie nazwisko pojawia się na zachodnim skraju Puszczy Kurpiowskiej w XVIII w. i w kolejnych wiekach. A może to nazwa topograficzna odwołująca się do lasku porośniętego krzakami derenia? W II poł. XVIII w. nazwę wsi zapisywano jako Swidziborek, Świdziborek, Świdwiborek, Swidwi Borek, w XIX w. także w zniekształconych formach Szwydrborek i Swidniborsk.

Żelazna Prywatna/Żelazna Rządowa (gm. Jednorożec) – wypalanie rudy darniowej, z której topiono żelazo, widoczne jest w pierwszym członie nazwy. Drugi człon wiąże się z własnością w.w. osad – jedna była rządowa (państwowa – wcześniej zwano ją Królewską), druga prywatna (zwana Szlachecką).

2. Nazwy związane ze środowiskiem naturalnym

a) las

Białusny Lasek (gm. Myszyniec) – początkowo wieś od zachodu sąsiadowała ze wsią Klimek, potem objęła obie wsie. Pierwszy raz taka nazwa pojawia się w lustracji dóbr królewskich w 1789 r. Potem pojawiał się zapis Białkosny Lasek, Bialusny, Biełuszny lasek. To nazwa dwuczłonowa. Drugi człon pochodzi od apelatywu lasek (mały las), a pierwszy od gwarowego przymiotnika białusny albo rzeczownika białuszysko (podmokła gleba). Urszula Bijak wskazuje, że nazwa oznaczała podmokły las. Według opowieści miejscowych nazwa powstała w czasie potopu szwedzkiego i oznacza miejsce, gdzie Szwedzi swawolili z kobietami (białkami).

Brzozówka (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. Nazwę zapisano jako Brzozówka i Brzozowka. Jest to nazwa o charakterze topograficznym w formie zdrobnienia, stworzona od apelatywu brzoza lub przymiotnika brzozowy, tzn. teren porośnięty brzozami.

Dąbrowa (gm. Baranowo) – od lasu dębowego (dąbrowy).

Dąbrowy (gm. Rozogi) – j.w.

Dąbrówka (gm. Lelis) – j.w.

Dęby (gm. Łyse) – wieś powstała przed 1682 r. Nazwę zapisywano jako Dęby, Dąby, Dembe, Demby. To nazwa topograficzna, która powstała od apelatywu dąb w liczbie mnogiej.

Dobry Las (gm. Turośl) – nazwa wsi związana jest z terenem leśnym, oznacza dobry (przydatny, pożyteczny, zdatny) teren leśny. W tym miejscu powstała buda bartna rodziny Piaścików, która przybyła do nowogrodzkiej części Zagajnicy z Ostrołęckiego.

Jeglijowiec (gm. Kadzidło) – wieś istniała na początku XVIII w. Zapis nazwy się zmieniał: Jedliiowiec, Jedliowiec, Jagliiowiec, Jegliiowiec, Jegliowice, Jegliowiece, Jeglowiec. To nazwa topograficzna od apelatywu jegla (świerk) lub jedla (jodła). W lustracji dóbr królewskich w 1789 r. zapisano informację o jodłach na terenie Puszczy Kurpiowskiej, jednak botanicy uważają, że na tym terenie ten gatunek nie występował, raczej chodziło o świerki.

Lipniki (gm. Łyse) – nazwa pochodzi od lip albo od butów z lipowego łyka (lipnioków), ewentualnie od uroczyska leśnego. Wieś założył w w 1663 r. zbieg z okolic Piotrkowa Trybunalskiego, szlachcic Wiśniewski. Osiedlił się tu z krewnymi i znajomymi.

Lipowy Las (gm. Baranowo) – nazwa mówiąca sama za siebie.

Olszewka (gm. Jednorożec; gm. Lelis) – od drzew olchowych z rodziny brzozowatych rosnących na terenach wilgotnych, dobrze nawodnionych. Wieś w gminie Lelis powstała na mocy nadania króla Władysława IV w 1639 r. Powstała tu Ruda Olszewska lub Ruda Olszewka, miejsce wytapiania żelaza z rudy darniowej.

Pełty (gm. Myszyniec) – wieś powstała w XVII w. W 1701 r. notowano ją jako Pełty, potem także jako Pelty. To nazwa topograficzna w liczbie mnogiej. Powstała od apelatywu pełt, co oznacza ścięte drzewa w lesie.

Sosnówek (gm. Chorzele) – nazwa odnosi się do niewielkich lasów sosnowych.

Zalesie (gm. Myszyniec) – nazwę notowano po raz pierwszy w 1775 r. Powstała z wyrażenia przyimkowego za lasem i ma charakter topograficzny.

Wykrot (gm. Myszyniec) – wieś Wykrott powstała krótko przed 1650 r., potem prawie zawsze używano nazwy Wykrot. Ta nazwa topograficzna powstała od apelatywu wykrot, czyli wykręt, drzewo obalone przez burzę, wydarte z korzeniami.

b) gleba i jej pokrycie

Brzozowa (gm. Kadzidło) – wieś, według Ludwika Krzywickiego, mogła dawniej mieć dłuższą nazwę, może zanikł człon bałda. Pierwotna Brzozowa bałda oznaczałaby budę Brzozowego lub Brzozy. Człon bałda w gwarze kurpiowskiej oznacza bowiem budę, chatę, osadę (w j. niemieckim Bolide – szałas, chata, buda). Wówczas byłaby to nazwa kulturowa.

Czarnia (gm. loco; gm. Kadzidło) – nazwa może pochodzić od drogi utwardzanej popiołem i żużlem z kuźnic, gdzie wytapiano smołę i wypalano węgiel drzewny. Czarnia w gm. loco jest pierwszy raz notowana w źródłach w 1608 r., gdy założono tu kuźnicę (należała do parafii Myszyniec). Kuźnica mieściła się nad rzeką Trybówką, wytapiano tu żelazo z rudy darniowej. Inne wytłumaczenie to znajdujący się w pobliżu osady czarny las, czyli las liściasty i mieszany z dużym udziałem olch i grabów. Taki las notowano w aktach sądu bartnego starostwa ostrołęckiego z lat 1629–1637. Czarnia w gm. Kadzidło zwana była Żydowską z powodu mieszkającej tu ludności żydowskiej (było ich tu więcej niż w Czarni koło Myszyńca). Wsie odróżniano też przez odniesienie do najbliższej dużej miejscowości, stąd Czarnia Myszyniecka i Czarnia Kadzidlańska.

Czarnotrzew (gm. Baranowo) – pierwotnie w miejscu wsi była kopalnia rudy darniowej zwana Rudą Czarną. W 1596 r. Anna Jagiellonka wydała Stanisławowi Wołoszowi przywilej na wydobycie surowca na łąkach nad Omulwią, gdzie powstała później wieś. W I poł. XVI w. istniał tu młyn, do XVII w. działała hamernia. Część nazwy trzew mogła powstać z przekręcenia słowa krzew.

Czerwińskie (gm. Baranowo) – wieś powstała ok. 1720 r. W źródłach występowała jako Czerwięsko, Czerwieńsk, Czerwińsk, Czerwieński. Nazwa może pochodzić od przymiotnika czerwony, a związana być z wodorotlenkiem żelaza, który zabarwiał wodę na rdzawo, a piasek na czerwono. W okolicy wytapiano żelazo z rudy darniowej.

Kalisko (gm. Baranowo) – wieś, która występowała też pod nazwą Kaliska, a została założona ok. 1855 r., ma nazwę pochodzenia topograficznego od bagna, kaleni (błotnistej kałuży).

Kierzek (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1681 r. Nazwę zapisywano jako Kieszek, Kierzek, Kierszki, Kierzek, Kierszek. To nazwa topograficzna powstała od apelatywu kierzek, tzn. mały krzak, krzaczek, zarośla. Warto zaznaczyć, że w liczbie mnogiej nazwa pojawia się tylko raz, więc nie można jej uznać za pierwotną formę.

Łączki (gm. Turośl) – nazwa pochodzi od niewielkich śródleśnych łąk.

Łaz (gm. Chorzele) – staropolskie słowo łaz oznacza łąkę. Zapewne była to śródleśna łąka. Może też chodzić o miejsce po wypalonym, wykarczowanym lesie.

Łyse (gm. loco) – wieś powstała przed 1682 r. Nazwę zapisywano jako Łyse, Lisie, Lysce, Lyse, Lise. Stanisław Rosponda i Urszula Bijak kategoryzują nazwę jako topograficzną utworzoną od przymiotnika łysy, czyli goły, niczym nie porośnięty, co określa położenie wsi na leśnej polanie. Możliwe, że nazwa pochodzi od nazwy osobowej (przezwiska, przydomka) Łysy. Może to nazwa oznaczająca potomków i potomkinie osadnika o takim przydomku.

Piasecznia (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. Zapis nazwy to Piasecznia, Piaseczna, Piaseczno. To nazwa przeniesiona z topograficznej nazwy rzeki Piaseczni, a ta pochodzi od cieku płynącego przez piaski. U podstawy nazwy wsi stoi przymiotnik piaseczny (od piasku). Nic dziwnego, że w lustracji dóbr królewskich z 1789 r. zapisano, że wieś Piasecznia leżała na piaskach.

Połoń (gm. Jednorożec) – nazwa może pochodzić od jałowych, nieurodzajnych piasków, ale i leśnych halizn, czyli terenów pozbawionych drzewostanu. Płonny oznaczało jałowy, ale też leśny (nie domowy) i pusty (nie zarośnięty).

Rzodkiewnica (gm. Chorzele) – nazwa wsi według Zbigniewa Polakowskiego związana jest z rzodkwią, warzywem tu uprawianym.

Siarcza Łąka (gm. Kadzidło) – wieś powstała przed 1739 r. W 1739 r. zanotowano formę Szarczałąka, czyli Miskoszewo, albo Rosodz. Nazwę wsi notowano w różnych formach: Szarcza Łąka, Szarczałąka, Sarczałka, Sarczyłąka, Szarczałąka, Szarcza łąka, Siarcza Łąka, Siarczałąka, Siarcza Łąka. To nazwa złożona, dwuczłonowa. Człon pierwszy to nazwa dzierżawcza powstała od nazwy osobowej Szarek/Szary (po staropolsku oberwaniec), który upodobnił się do przymiotnika siarcza (od siarki). W języku staropolskim szarek oznaczało też oberwanie. Drugi człon to nazwa topograficzna równa apelatywowi łąka. Początkowo więc nazwa wsi oznaczała łąkę należącą do Szarka.

Wejdo (gm. Łyse) – wieś istniała na początku XVIII w. Nazwę zapisywano jako Weyda, Woyda, Wayda, Wejdo. Powstała od niemieckiego apelatywu Weide, co oznacza pastwisko. Jest to nazwa topograficzna.

Wolkowe (gm. Myszyniec) – wieś powstała przed 1660 r. Wówczas w lustracji dóbr królewskich zapisano jej nazwę jako Woykowe Łąki. Przed 1701 r. nazwa zmieniła się na Wolkowe Łąki, choć nadal używano starej. Pierwszy raz współczesnej nazwy użyto w 1775 r. Potem pojawiały się różne zapisy: Wolkowe łąki, Wólkowe Łąki, Wólkowe, Wolkowe Ląki, Wulkow, Wołkowe oraz zniekształcone Wałkowe. To nazwa złożona, dwuczłonowa, gdzie pierwszy człon to nazwa dzierżawcza od nazwy Wojek (od Wojciech), co następnie upodobniło się do przymiotnika wołek (od wołu) i okresowo do przymiotnika wólkowy (od wólka, czyli mała wola). Drugi człon to nazwa topograficzna, równa apelatywowi łąka w liczbie mnogiej. Nazwa wsi oznaczała więc łąki jakiegoś Wojciecha.

Wydmusy (gm. Myszyniec) – w II poł. XVIII w. zapisywano ją jako Wydmusy, ale pojawiły się też formy Wydymus, Wydmuty, Wydymusy, Wydmys. To nazwa etniczna od apelatywu wydma, tj. lotne piaski. Wiąże się z czasownikiem dąć i rzeczownikiem dmuch. Oznaczała więc ludzi mieszkających na wydmach, na terenach pokrytych lotnymi piaskami, co poświadcza lustracja dóbr królewskich z 1789 r.

c) woda i jej otoczenie

Ostrówek (gm. Baranowo) – nazwa topograficzna oznacza wyspę lub łąki na wyspach.

Rososz (gm. Kadzidło) – pierwotnie był to dwór książęcy, następnie królewski. Notowano go w 1565 r. jako miejsce na rzece (według różnych zapisów) Rososznie/Rossosnie/Rozoznie  (dziś Rozoga). W 1739 r. zanotowano formę Szarczałąka, czyli Miskoszewo, albo Rosodz. Nazwę wsi zapisywano jako Rososza, Rozosza, Rossosz, Rososz. To nazwa topograficzna od nazwy rzeki Rososzy/Rososzny/Rozogi. Nazwa rzeki pochodzi od ukształtowania terenu, płynie bowiem wieloma korytami, roztoką (rososzą). Podobne słowo rosocha oznacza rozgałęziony pień drzewa.

Trzcińskie (gm. Turośl) – na przełomie 1783 i 1784 r. nazwę wsi podano jako Trzcinki. Mogła nawiązywać do trzciny rosnącej nad rzekami.

Zimna Woda (gm. Baranowo) – nazwa wsi, założonej ok. 1792 r., w 1815 r. notowanej jako Zymna Woda, pochodzi od terenów podmokłych, bagien i bystrych oczek w okolicy, w których było dużo orzeźwiającej wody.

d) ukształtowanie terenu

Cupel (gm. Czarnia) – wieś wyodrębniła się w 1864 r. z gruntów Surowego, a nazwa pochodzi od cupla, w kurpiowskiej gwarze pasa wchodzącego w wodę, półwyspu, terenu podmokłego lub skały wystającej z wody (są różne znaczenia tego słowa).

Długi Kąt (gm. Lelis) – pierwotnie była to nazwa młyna na rzece Szusza w dobrach królewskich Ostrołęka. Miejsce, w którym stał młyn, zwano Dlugi Kąt. Informacja pojawia się w lustracji dóbr królewskich w 1565 r. Od 1739 r. nazwę zapisywano jako Długi Kąt, także jako zrost Długikąt. To nazwa dwuczłonowa o charakterze topograficznym, pierwotnie nazwa terenowa. Drugi człon (Kąt) utworzono od apelatywu kąt, tj. miejsce oddalone, zazwyczaj pole wcinające się klinem w linię lasu. Pierwszy człon, przymiotnik długi, odnosi się do wydłużonego kształtu miejsca.

Wierzchowizna (gm. Chorzele) – nazwa wsi według Zbigniewa Polakowskiego związana jest z wierzchami (wierzchołkami), ciągiem wysokich wzgórz wydmowych.

e) fauna

Turośl (gm. loco) – pochodzenie nazwy wsi wywodzi się od żyjących tu niegdyś turów i łosi.

3. Nazwy pochodzące od nazw osobowych i dzierżawczych

Adamczycha (gm. Baranowo) – nazwa osoba od nazwiska/przezwiska Adamek.

Aleksandrowo (gm. Lelis) – nazwa pochodzi od cara Aleksandra.

Antonie (gm. Olszewo Borki) – wieś powstała w 1782 r. na mocy nadania gruntów Kurpiowi o nazwisku Plaga. Nazwę nadano na cześć nadającego grunty, Antoniego Małachowskiego, starosty ostrołęckiego.

Baba (gm. Łyse) – Ludwik Krzywicki pisał, że może nazwa pochodzi od rodziny Babowiczów, wówczas miałaby charakter dzierżawczy.

Bakuła (gm. Baranowo) – pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z lustracji dóbr królewskich z 1661 r. Nazwa pochodzi zapewne od nazwiska Bakuła do dziś popularnego w okolicy. Może też mieć związek z uprawą lnu, bo notowano formę Pakuła. Pakuła to produkt poboczny obróbki lnu, krótkie włókna używane do przędzy zgrzebnej, jako izolator itp.

Bandysie (gm. Czarnia) – nazwa ma pochodzić od kryjących się w pobliskich lasach bandytów albo od rodziny Bandysiów, która tu miała ziemię. Nazwisko Bandys pojawia się w aktach sądu bartnego starostwa ostrołęckiego w 1674 r. W ciągu dekady notowano je kilkakrotnie. Jan Bandyś, którego opisywano w księgach jako lekceważącego prawo bartne, niszczącego puszczę i ukrywającego się w lasach, posługiwał się – według Ludwika Krzywickiego – przybranym nazwiskiem Paluch. W języku staropruskim słowo bandika lub bandiks oznaczało opieka lub pasterza stada np. bydła.

Baranowo (gm. loco) – osadę założył ok. 1641 r. starosta przasnyski Jan Baranowski. Nie wiadomo jednak, czy to było potwierdzenie wcześniejszego nadania, czy pierwotne nadanie ziemi.

Brodowe Łąki (gm. Baranowo) – wieś powstała w XVIII w. blisko brodu na Omulwi. W tym miejscu istniała stara przeprawa przez rzekę, zapewne biegł tędy od wieków używany szlak handlowo-wojenny. Wieś powstała ok. 1680 r. Pierwotnie mieszkali tu młynarze i ludzie wydobywający rudę żelaza.

Cierpięta (gm. Baranowo) – według legendy nazwa pochodzi od Władysława Cierpki, mieszkańca tych terenów, który przygarnął zesłanych do puszczy więźniów. Inna wersja legendy mówi, że nazwa pochodzi od cierpiączki, szubienicy, na której wieszano niepłacących podatków mieszkańców wsi. Najprawdopodobniej jednak to nazwa osobowa Cirzip/Cierpimir/Cierpisław dała początek nazwie wsi. Osada powstała ok. 1680 r.

Charubin (gm. Turośl) – nazwa pochodzi prawdopodobnie od jednego z chórów anielskich, cherubinów. Po sąsiedzku jest wieś Serafin. Dawniej Charubin nosił nazwę Świnia.

Chudek (gm. Kadzidło) – nazwa może być związana z hutą żelaza istniejącą dawniej nad Omulwią, bo mieszkańców wsi pracujących w hutach nazywano Hutkami.

Cyk (gm. Czarnia) – Ludwik Krzywicki twierdził, że nazwa wsi może pochodzić od nieistniejącego już rodu Cyków.

Drężek (gm. Myszyniec) – wieś istniała w XVII w. W 1701 r. nazwę notowano jako Drążek. Potem nazwę zapisywano różnie: Dronzeck, Drezek, Dreżek, Draźek, Drężek. Oboczność nazwy występowała w XIX w. To nazwą dzierżawcza od nazwy osobowej Drążek. Tak nazywał się młyn założony przez człowieka o nazwisku lub przezwisku Drężek.

Dylewo (gm. Kadzidło) – wieś istniała przed 1393 r., jest więc najstarszą w Puszczy Kurpiowskiej. Książę Janusz I nadał Janowi i Pawłowi 30 włók ziemi w powiecie ostrołęckim. Nazwę wsi zapisywano jako Dylow, Dilewo, Dylewo. Już w 1789 r. wyróżniano Dylewo Stare, Dylewo Nowe i Folwark Dylewski (później Dylewo Dwór). Pierwotnie nazwa wsi miała formę patronimiczną. Powstała od nazwy osobowej Dyl, z czasem przemienioną w nazwę dzierżawczą. Słowo dyl zapożyczone z j. niemieckiego początkowo oznaczało deskę, później drąg.

Gadomskie (gm. Myszyniec) – wieś powstała w I poł. XVIII w. w wyniku nadania dla młynarza w miejscu o nazwie Borki (stąd w 1765 r. notowano Borkowe Nowosiedliska, czyli nowa osada założona w miejscu zwanym Borki). Współczesna nazwa pojawiła się po raz pierwszy w 1782 r., choć w kolejnych latach pojawiała się jako nazwa młyna Gadomski. Nazwę zapisywano jako Gadomskie, Gadomsk, Godomskie. To nazwa dzierżawcza od nazwiska Szymona Gadomskiego – właściciela młyna i sąsiednich gruntów.

Gawrychy (gm. Zbójna) – nazwa wsi, według Ludwika Krzywickiego, może pochodzić od rodziny Gawrychów, a ich nazwisko od gawry, matecznika niedźwiedzi.

Gibałka (gm. Lelis) – wieś istniała w 1739 r. Pierwotnie miała nazwę Gibałkowizna. Pojawiała się też forma Gibalkowizna. Od 1781 r. używa się zapisu Gibałka. To nazwa dzierżawcza, równa nazwie osobowej Gibałka, Gibała. To pochodna czasownika gibać, czyli poruszać się, zginać, kiwać. Nazwa oznaczała wysokiego człowieka, który chodził, kołysając się.

Gleba (gm. Kadzidło) – wieś istniała przed 1701 r. Paradoksalnie nie jest to nazwa topograficzna od apelatywu gleba (ziemia orna, grunt, rola, pole). Jest to nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Gleba. Do dziś we wsi mieszka rodzina Glebów.

Glinki (gm. Baranowo) – nazwa pochodzi od nazwy osobowej Glinka (w liczbie mnogiej). Nazwisko albo i sama nazwa miejsca związane być może z wybieraniem gliny lub ziemią z przewagą gliny, która tu występowała. Wieś powstała w 1840 r.

Grale (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. To nazwa rodzinna powstała od nazwy osobowej Grala, a ta pochodzi z j. niemieckiego (Grel — krzyk). Może nazwa wsi pochodzi od nazwy osobowej Grzegorz (Gregorius). Nazwisko Grala nosiła jedna z najstarszych rodzin kurpiowskich.

Klimki (gm. Kadzidło) – wieś pod nazwą Klimek notowana jest w 1739 r. Inne formy zapisu to: Klimki, Klimek, w formie zniekształconej Kliniki. To nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Klimek/Klemens. Przekształciła się w nazwę rodzinną Klimki.

Kozioł (gm. Leman) – nazwa wsi pochodzi od nazwiska Kozioł. Do rodziny o tym nazwisku należał miejscowy młyn.

Kucieje Stare (gm. Baranowo) – wieś powstała ok. 1750 r. i pojawiała się w źródłach pod różnymi nazwami (Kucicz, Kucice, Kucieie, od 1883 r. Kucieje Stare). Może pochodzić od nazwy rodowej lub osobowej Kuciej (kucia – człowiek, który woził powozem dziedzica). A może chodzi po prostu o kucie, kuźnictwo?

Kucieje Nowe (gm. Baranowo) – j.w.

Kuczyńskie (gm. Kadzidło) – nazwę odnotowano w 1781 r. Zapisywano ją jako Kuczyńskie, Kuczynskie, omyłkowo także Kaczyńskie i Kuczeńskie. To nazwa dzierżawcza od nazwiska Kuczyński. Rodzina Kuczyńskich mieszkała w sąsiedniej wsi Dylewo. W źródłach z XVIII w. wieś nazywano Skrzypiec, co stanowić może nawiązanie do dominującej w dolinie rzeki Piasecznicy rośliny – skrzypu.

Kwiatkowo (gm. Chorzele) – nazwa pochodzi nazwy osobowej Kwiatek, a ta od ukwieconej okolicy, może kwietnej śródleśnej łąki.

Majk (gm. Baranowo) – nazwa pochodzi od nazwy osobowej Majk (Majkowski). Zbigniew Polakowski wywodzi ją jednak od majaka, czyli wiechy lub innego znaku.

Olkowa Kępa (gm. Baranowo) – nazwa wsi, założonej nad Omulwią ok. 1778 r., pochodzi podobno od Olka, zbiega ze szlacheckiego folwarku. Była to jego własność. Osiedlił się na trudno dostępnej kępie w widłach Omulwi i Płodownicy. W dokumentach spotykamy nazwę Olk lub Wólka Olkowska.

Orzeł (gm. Baranowo) – nazwa wsi, założonej ok. 1685 r., może pochodzić od orlej góry, miejsca w okolicy.

Orzełek (gm. Baranowo) – w 1822 r. wieś pisano jako Orzołek. Nazwa j.w., wieś była mniejsza niż sąsiedni Orzeł.

Płoszyce (gm. Lelis) – według Ludwika Krzywickiego nazwa może pochodzić od rodu Płoskich, wówczas byłaby to nazwa dzierżawcza.

Pupkowizna (gm. Łyse) – wieś istniała na początku XVIII w. Nazwę zapisano jako Pupkowizna, Popkowizna, Papkowizna, w wersji zniekształconej Popkogiznom. Przez formant -izna nazwa ta należy do grupy nazw dzierżawczych. Podstawą mogła być nazwa osobowa (przydomek) Pupka/Pupko lub Popek/Popko. Nazwa powstała od nazwiska Pupek, jednego z najstarszych na Kurpiach. Ludwik Krzywicki wskazywał, że założyciel rodu Pupków mógł przybyć do Zagajnicy z Pupek (Puppen, dzisiejsze Spychowo). Nie zostało to jednak udowodnione. Niemniej warto zaznaczyć, że parafia w Myszyńcu, do której pierwotnie należała wieś Pupkowizna (dziś to parafia Łyse), obejmowała opieką ludność katolicką na terenie Królestwa Pruskiego, w tym ze wsi Puppen.

Pupki (gm. Turośl) – j.w.

Serafin (gm. Łyse) – nazwa pojawia się najwcześniej w 1775 r. Podstawą jest nazwa osobowa Serafin, z której powstało nazwisko jednej z najstarszych rodzin w Zagajnicy. To nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej. Nosił ją zapewne założyciel wsi. Później nazwano tak również jezioro, które zwano też Krusko. W średniowieczu nad Jeziorem Krusko istniał jeden z kilku w Zagajnicy dworów myśliwskich książąt mazowieckich (od XVI w. królów polskich).

Serafin (gm. Łyse) – nazwa pochodzi prawdopodobnie od jednego z chórów anielskich, serafinów. Po sąsiedzku jest wieś Charubin.

Sól (gm. Kadzidło) – wieś powstała w XVIII w. Nazwę zapisywano jako Sul, raz Salt, Sól. Nazwę wsi stworzono od nazwy rodu bartników Sulów/Sulików, poświadczonych w latach 1673–1683. To nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Sul, Sulik, Sulisław, Suimi, Suligniew i inne. W 1877 r. po raz pierwszy zapisano formę z ó, co wynikało z identycznego brzmienia nazwy wsi i słowa sól.

Strzałki (gm. Kadzidło) – nazwę zapisywano (od 1739 r.) jako Sztrzałki, Strzałki, Strzalki. To nazwa rodzinna powstała od nazwy osobowej Strzałek, Strzała.

Tatary (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. To nazwa etniczna lub rodzinna powstała od nazwy osobowej Tatar. Społeczność wsi wywodzi nazwę od Tatarów z armii carskiej lub jeńców tatarskich, którzy tu zamieszkali lub zostali osadzeni.

Todzia (gm. Kadzidło) – wieś notowano w 1781 r. Na mapie Pertheesa na prawym brzegu Rozogi zaznaczono dwie wsi: Myszkoszewo na prawym brzegu i Todzisk na północ od Kadzidła. W lustracji dóbr królewskich z 1789 r. nazwę wsi zapisano jako Myszkoszewo albo Todzia. Raz tylko pojawiła się zniekształcona forma Todzca. To nazwa dzierżawcza odnosząca się do nazwiska jednej z rodzin kurpiowskich.

Tyczek (gm. Łyse) – nazwa pojawia się w 1782 r. W kolejnych latach zapisano ją błędnie jako Wyczek. W 1789 r. powrócono do poprawnego zapisu nazwy. To nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Tyczek. To z kolei zdrobnienie od nazwy osobowej Tymoteusz.

Wach (gm. Kadzidło) – podobno w XVIII w. na miejscu późniejszej wsi mieszkał Wachul. Osiedlił się na niewielkim wzniesieniu wśród bagien i mokradeł Puszczy Zagajnicy. Dziś w tym miejscu jest szkoła i kościół. Osada przyjęła nazwę od jego imienia. Ludzie o nazwisku Wach według Ludwika Krzywickiego mieli wywodzić nazwę od Walentego. Prawdopodobnie przybyli z Różańskiego.

Witowy Most (gm. Baranowo) – nazwa wsi, powstałej ok. 1782 r., oznacza most, przejście przez rzekę, będący własnością Witosława/Witosza/Witolda.

Wyk (gm. Zbójna) – Ludwik Krzywicki twierdził, że nazwa wsi może pochodzić od wymarłego rodu Wyków.

4. Nazwy kulturowe

Błędowo (gm. Baranowo) – może pochodzić od błądzenia, miejsca, w którym łatwo się pogubić, gdyż w pobliżu były tereny bagniste i trudno dostępne. Wieś powstała ok. 1760 r. w Puszczy Płodownickiej, na obrzeżach Bagna (Błota) Gutocha. Pierwotnie nosiła nazwę Błędowska Wola.

Długie (gm. Czarnia) – według opowieści miejscowości nazwa pochodzi od zwisających z drzew sznurów z leziwa zawieszonego na barci. Miał je zobaczyć pierwszy tutejszy osadnik. Najprawdopodobniej nosił nazwisko Piórkowski.

Dłutówka (gm. Baranowo) – wiemy, że w 1526 r. księżna mazowiecka Anna nadała książęcemu podłowczemu Rafałowi Bagieńskiemu 10 włók ziemi nad rzeką Dłutówką. Nazwa tej wsi, założonej ok. 1690 r., może pochodzić od pobliskiej rzeki Dłutówki. Nazwę zapisywano w źródłach: Dłotowska, Dłotowka, Dłutowka, Dłutówka.

Guzowatka (gm. Baranowo) – wieś, powstała ok. 1760 r., wywodzi swą nazwę od przymiotnika guzowaty, z guzami, mający guzy, pełen guzów. Może pochodzić od narośli, piaszczystych pagórków wśród bagnistych łąk. W 1827 r. nazwę wsi zapisano jako Guzowałka.

Jastrząbka (gm. Baranowo) – wieś notowana jest po raz pierwszy w 1641 r. i powstała w odwołaniu do herbu Jana Baranowskiego, starosty przasnyskiego. Nazwa odnosi się do jastrzębia w herbie szlacheckim Jastrzębiec.

Łodziska (gm. Lelis) – wieś notowano w 1739 r. Nazwę zapisywano jako Łodziska, Lodziasko, Ładsiska, Ładziska. Jest to nazwa kulturowa powstała od apelatywu łódź, łodzia i przyrostka -sko w liczbie mnogiej. Zapewne była to nazwa terenowa na określenie przystani, miejsca, gdzie leżały stare łodzie.

Nowa Wieś Zarębska (gm. Chorzele) – od nowej części wsi, zbudowanej później i później zasiedlonej niż stara część. W przypadku drugiej nazwy określenie „Zarębska” bierze się od nazwy miejscowej Zaręby.

Obierwia (gm. Lelis) – według Ludwika Krzywickiego nazwa oznacza mieszkanie oberwaltera (stróż) i jest świadectwem wpływów Mazurów z Prus. Urzędnik starościński, o którym tu mowa, jest notowany w lustracji dóbr królewskich z 1765 r. Nazwa wsi Oberwa miała się z czasem przekształcił w Obierwię. Może stanowić nawiązanie do funkcji stróżów lasów królewskich.

Oborczyska (gm. Baranowo) – nazwa topograficzna lub kulturowa od obory, oboranego miejsca dla bydła. Początkowo była tu Ruda Oborczyska (później Ruda Nowa). Przywilej na jej prowadzenie nadano w 1603 r. Wydobywano tu rudę darniową. W 1783 r. wieś notowano jako Oborciska. Zbigniew Polakowski wiąże nazwę wsi z flisactwem – oryle nazywali oborami miejsca na rzece odgrodzone od głównego nurtu, gdzie gromadzono drewno i wiązano tratwy. Flisactwem mieszkańcy mogli się zajmować z powodu wyeksploatowania harmerni albo obok kuźnictwa.

Parciaki (gm. Jednorożec) – nazwa pochodząca od parcianego ubrania, wykonanego z grubego płótna konopnego albo lnianego, które nosili mieszkańcu wsi. Możliwe jednak, że chodzi o to, że we wsi osiedliła się rodzina Parciaków, której nazwisko pochodziło od partu i to nazwisko dało początek wsi.

Parciaki-Stacja (gm. Jednorożec) – pierwszy człon j.w., drugi – od istniejącej tu, ale niefunkcjonującej obecnie, stacji kolejowej.

Poścień (gm. Chorzele) – nazwa może pochodzić od postu, niedojadania, poszczenia – jałowe gleby na tym obszarze nie były w stanie wyżywić ludzi.

Poścień Zamion (gm. Chorzele) – druga część nazwy pochodzić może od zamiany dóbr.

Ramiona (gm. Baranowo) – nazwa wsi, powstałej ok. 1833 r., pochodzi podobno dwuramiennego krzyża, karawaki, krzyża cholerycznego.

Raszujka (gm. Chorzele) – nazwa pochodzi od rachowania, liczenia, bo dawniej wieś nosiła nazwę Rachujka.

Rupin (gm. Baranowo) – nazwa wsi, założonej przed 1798 r. pochodzić może od słowa rup (według Adama Białczaka lasy). Zbigniew Polakowski łączył nazwę od imienia/przezwiska Rup wywodzącego się z prasłowa rup – glisty, robaki, lazwy gzów.

Rutkowo (gm. Czarnia) – przed 1954 r. wieś nazywała się Ruchaje, pierwotnie Buchaje. Związana jest więc z bykami. Potem, może przez literówkę, zmieniła brzmienie. Z czasem kojarzyła się negatywnie, więc w XX w. nazwę zmieniono.

Rycica (gm. Baranowo) – nazwa wsi, w 1783 r. pisanej jako Rycice, pochodzi od czasownika ryć (karczować) lub od ryków (ogrodzonego miejsca dla bydła).

Stegna (gm. Jednorożec) – historycznie była to wieś należąca do Krasińskich, powstała w XVIII w., niekurpiowska, ale z czasem przejęła tradycje sąsiedniego kurpiowskiego Jednorożca. Nazwa oznacza ścieżkę, drogę ze wsi na pastwiska i łąki, którą przepędzano bydło, konie i owce. Inna nazwa takiej drogi to wygon.

Surowe (gm. Czarnia) – pewna etymologia nazwy nie jest znana, zapewne ma związek z czymś surowym (surowe jadło?) lub od surowców naturalnych.

Szafarnia (gm. Lelis) – nazwę notowano w 1739 r, później pojawiała się też forma Szafrania, Szawarnia. Od 1789 r. używana jest forma Szafarnia. To nazwa kulturowa od niemieckiego schaffen (porządkować). W Polsce znana była od XV w. i oznaczała spiżarnię lub miejsce, w którym pracował szafarz (kupiec, karczmarz). Dlatego uważa się, że wieś mogła powstać w miejscu karczmy. Może też u podstawy nazwy stoi Schaffer, czyli owczarz, pasterz. Wówczas nazwa oznaczałaby owczarnię.

Wola Błędowska (gm. Baranowo) – wieś powstała ok. 1806 r., a nazwa odnosi się zapewne do okresu wolnizny (zwolnienia chłopów ze świadczeń feudalnych) i bliskiego sąsiedztwa z wsią Błędowo.

Zamoście (gm. Baranowo) – nazwa wsi oznacza położenie za mostem lub za brukiem.

Zawady (gm. Baranowo) – nazwa wsi pochodzi od zawady, przeszkody, zapewne terenowej, naturalnej lub stworzonej przez człowieka (zapory ze zwalonych drzew broniącej dostępu do brodu, a tuż obok są Brodowe Łąki). Wieś powstała ok. 1690 r.

Zdunek (gm. Myszyniec) – nazwę wsi odnotowano w 1775 r., prawie nigdy nie zmieniała formy (dwa razy w XVIII w. Zdunec i Zdonek). To nazwa dzierżawcza od zdrobnienia apelatywu zdun, tj. garncarz.

5. Nazwy o dyskusyjnym pochodzeniu

Charciabałda (gm. Myszyniec) – według Ludwika Krzywickiego wieś założył na gruntach nadanych w 1782 r. przez starostę ostrołęckiego Antoniego Małachowskiego człowiek o nazwisku Olender. Wieś występowała w źródłach jako Charciabałda, Charcibarcla, Charcibałda, Charribauda, Charczabaida, Charcia hałda, błędnie jako Charecobałcia. Nazwa wsi pod względem morfologicznym to zrost ze złożonej nazwy dwuczłonowej. Pierwszy człon nazwy pochodzi od przymiotnika charci pochodzącego od apelatywu chart (rasa psa). Drugi człon w gwarze kurpiowskiej oznacza budę, chatę, osadę (w j. niemieckim Bolide – szałas, chata, buda). Jeśli to nazwa kulturowa, oznaczała pomieszczenie dla psów. A może nazwa osady pochodzi od osadnika o przezwisku Chart? Wówczas byłaby to nazwa o charakterze dzierżawczym. W 2008 r. zmieniono nazwę wsi z Charciabałda na Charcibałda.

Cięćk (gm. Myszyniec) – wieś notowano po raz pierwszy w 1775 r. jako Cięczk. Potem pojawiały się formy Cięck, Cęck, błędnie Cięk i Czensko. Nazwa może pochodzić od przymiotnika cienki lub od nazwy osobowej Cieńko, Cieński (wówczas byłaby to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej). A może chodzi o cięćk/cieńćk, w gwarze kurpiowskiej zrąb drzewa? Wówczas byłaby to nazwa topograficzna.

Dynak (gm. Jednorożec) – nazwa pochodzi od dawniej używanego imienia Dynak, a to od imienia Dionizy. Inne wytłumaczenie związane jest z bartnictwem, popularnym zajęciem na tym terenie. Nazwa może mieć związek z dyndaniem, kołysaniem się na wietrze pułapki zastawionej przez bartnika w celu złapania dobierającego się do miodu w barci niedźwiedzia.

Golanka (gm. Kadzidło) – wieś pojawia się w 1739 r. Nazwa mogła pochodzić od przymiotnika goły, tj. nagi, niezarośnięty, pusty, albo od nazwy osobowej Golanka, Golan, tj. człowiek bez odzienia, goły. Jest więc to nazwa topograficzna (goły, pusty teren) albo nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej.

Jazgarka (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. Zapis nazwy nie zmieniał się. To albo nazwa dzierżawcza powiązana z nazwą osobową Jazgar/Jazgara, albo nazwa topograficzna od nazwy bezimiennego dziś cieku od apelatywu jazgarz. Jest to gatunek ryby Acerina cernua.

Jednorożec (gm. loco) – to nawiązanie do herbu Fredrów, a z tego rodu pochodziła matka starosty przasnyskiego Jana Baranowskiego. Wieś powstała między 1616 a 1640 r. Pierwotnie nosiła nazwę Sopechy od nazwiska pierwszych bartników tu osiadłych. Do dziś w Jednorożcu mieszka rodzina Sopęchów. O pochodzeniu nazwy miejscowości jest osobny wpis: KLIK.

Krobia (gm. Kadzidło) – wieś istniała w 1739 r. Zapis nazwy był różny: Krobia, Krobie, Krubia. Jest to nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Kroba, Krobia. Możliwe jednak, że pochodzi od apelatywu krobia, tj. niewielka skrzynia drewniana, kosz, spichlerz, komora, również niewielki pojemnik pleciony z łyka, korzeni. Jeśli przyjmiemy takie wytłumaczenie, byłaby to nazwa kulturowa.

Lelis (gm. loco) – nazwa pochodzić może od nazwiska Lelis, nazwy świerku w języku pruskim (jeglija) lub od ptaka lelka. Wieś powstała w XVII w. w miejscu kuźnicy żelaza (hamerni) zwanej Rudą Lelis.

Łacha (gm. Turośl) – nazwa związana może być z wydmami środlądowymi. Obok wsi istnieje Jezioro Łacha, ostatni naturalny zbiornik wodny na Kurpiach Zielonych. Z kolei Ludwik Krzywicki pisał, że może nazwa pochodzi od rodziny Łachaczów, wówczas byłaby to nazwa dzierżawcza.

Małowidz (gm. Jednorożec) – nazwa pochodzi od gęstych borów, uniemożliwiających dostrzeżenie czegokolwiek albo od braku jakichkolwiek ciekawych obiektów godnych obejrzenia. Możliwe też, że nazwa pochodzi (w świetle formy Małoidz) od braku wystarczającej ilości pożywienia.

Myszyniec Stary, dziś Stary Myszyniec (gm. Myszyniec) – wieś powstała po tym, jak w 1650 r. jezuita Łukasz Kościesza-Załuski udał się z misją na Kurpie, by przeciwdziałać wpływom protestantyzmu i utwierdzać katolicyzm wśród mieszkańców Zagajnicy, puszczy królewskiej. W 1654 r. jezuici z Łomży założyli tu stałą siedzibę misji. W przywileju króla Jana Kazimierza z 1651 r. notowana jest wieś Myszeniec. Taką nazwę notowano jeszcze w 1885 r. Kaplica i kilka budynków należących do jezuitów nosiło początkowo nazwę Misji Myszynieckiej. Potem nazwę zapisywano różnie: Myszeniec, Myszenice. Powszechnie uważa się, że nazwa Myszyniec pochodzi od misji (łac. missio, missinensis), co oznacza, że to nazwa kulturowa. Z kolei S. Rospond uważał, że podstawą nazwy osady było przezwisko  Mysz, które nosił miejscowy osadnik (potem dodano -iniec), a U. Bijak jako podstawę wskazywała nazwę Miszyn/Myszyn, z czego powstała nazwa dzierżawcza. K. Rymut opowiadał się za uznaniem nazwy za żartobliwą, czyli tym samym kulturową, albo topograficzną od apelatywu mysz. W latach 1718–1789 pojawia się też nazwa Jezupol. W 1781 r. pojawił się także zapis Jezupole albo Poświętne. Pierwsza forma pochodzi od nazwy osobowej Jezus/jezuita, drugi człon od apelatywu pole, czyli to nazwa dzierżawcza, oznaczająca własność Jezusa, własność jezuitów. Używano też nazwy Poświętne, Poświątne, poświątna. Jest to nazwa kulturowa – grunt nadany kościołowi. W II poł. XVIII w. wieś nazywano też Myszyńcem Kościelnym, podkreślając własność kościelną. W tym stuleciu pojawiła się również nazwa Myszyniec/Myszeniec Stary (na jednej z map Alt Mysiniec). To nazwa złożona, w której pierwszy człon to przymiotnik stary. Najczęściej używano go do oznaczania najstarszych osad w okolicy albo najstarszje osady z kilku o tej samej nazwie.

Myszyniec (Nowy) (gm. loco) – wieś w starostwie ostrołęckim założona przez starostę ostrołęckiego Jana Małachowskiego po zniszczeniu misji jezuickiej przez Szwedów. Pierwotnie odrębne części o własnych nazwach połączyły się i stworzyły jedną wieś. W końcu XVII lub na początku XVIII w. w jednym z miejsc, które później leżało w obrębie Myszyńca, zamieszkał smolarz Martun. To rusińska forma imienia Marcin, bo smolarz był Rusinem. Stąd nazwa Martuny używana w XVIII w. Używano też form Maruten, Martunen, Martuny lub Małachowo, Martuny czyli Małachowo. Dwie ostatnie formy to nazwy dzierżawcze od nazwiska założyciela osady. Określenie Myszeniec nowy albo Martuny odnosiło się do tego, że była to młodsza osada w porównaniu z pierwszą jezuicką.

Myszyniec-Koryta (gm. Myszyniec) – to nazwa dwuczłonowa. Drugi człon ma charakter kulturowy, topograficzny. Pochodzi od apelatywu koryto (pojemnik na wodę, pojemnik do karmienia, pojenia zwierząt, ale też łożysko rzeki, jar, parów, rów). Może nazwa pochodzi od nazwy osobowej Koryto?

Nakieł (gm. Jednorożec) – nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od ogólnego paśnika (łąki) o kształcie trójkąta, zwanego przez miejscowych kieł. Na nim wszyscy mieszkańcy wypasali zwierzęta domowe, mówiąc często o wypasie: pognali na kieł. Inne wytłumaczenie wiąże nazwę ze stosem gałęzi nanoszonych przez wody powodziowe.

Niedźwiedź (gm. Myszyniec) – to nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Niedźwiedź, ewentualnie nazwa topograficzna od apelatywu niedźwiedź. W źródłach nazwę zapisano jako Niedźwiedź, Niedzwiedzi, Niedzwidz, Niedzwiedz.

Pruskołęka (gm. Chorzele) – od konia (zwanego prusem) albo etnicznego Prusa. Byłby to teren przeznaczony np. pod wypas koni albo łąka należąca do Prusa lub przybysza z Prus.

Skuze (gm. Chorzele) – nazwa wsi według Zbigniewa Polakowskiego pochodzi od rzeczownika skudły (gont) lub imienia Skuza.

Zaręby (gm. Chorzele) – od zarębiania lasów, czyli karczunku. Nazwa może też być określeniem dzierżawczym – może osadę założył dziedzic o nazwisko Zaręba lub Zaremba.

Ziomek (gm. Baranowo) – nazwa wsi powstałej ok. 1685 r., w 1783 r. pisanej jako Zięmek, jest pochodzenia topograficznego lub dzierżawczego.

7. Wsie nieistniejące lub części wsi (dawniej osobne osady)

Browary (gm. Myszyniec) – pojawiają się po raz pierwszy w 1781 r. jako Browar. W 1782–1784 tak nazywał się miejscowy młyn. W 1820 r. notowano folwark Browary, w 1827 r. wieś Browary. Nazwa przypominała o browaru koło Myszyńca Nowego, a należącego do starostwa ostrołęckiego. Jest to więc nazwa kulturowa utworzona od apelatywu browar (zakład produkujący piwo) w liczbie mnogiej.

Podtatarze (gm. Kadzidło) – współcześnie wschodnia część wsi Kadzidło. Nazwa pojawia się po raz pierwszy dopiero w 1981 r. To nazwa topograficzna utworzona od wyrażenia przyimkowego pod Tatarami, co odnosi się do położenia względem wsi Tatary.

Mykoszewo (gm. Kadzidło) – w 1739 r. nazwę zapisano jak Szarczałąka, czyli Miskoszewo, albo Rosodz. Na mapie Perthćesa oznaczono wieś Myszkoszewo na prawym brzegu Rozogi, na północny wschód od Kadzidła, Todzi i Siarczej Łąki, na zachód od rzeki Rososzy. W lustracji dóbr królewskich z 1789 r. nazwę wsi zapisano jako Myszkoszewo albo Todzia. Myszkoszewo to nazwa dzierżawcza. Zapewne powstała od zdrobniałej formy nazwy osobowej Michał lub Mikołaj, Misz, Myszo albo od zdrobnienia nazwy osobowej Myślibor, Miłosław, Miszek/Myszek, Miszka/Myszka.

Wpis będzie rozszerzany, bo to dopiero początek.

Bibliografia

I. Źródła

„Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie w 1783 r., do druku podał S. Górzyński, przypisami i wstępem opatrzyli K. Chłapowski, S. Górzyński, wyd. 2 popr., Warszawa 2009.

II. Opracowania

Gołaszewska A., Specyfika osadnictwa w powiecie przasnyskim, „Notatki Płockie”, 24 (1984), 8, s. 24;

Taż, Procesy osadnicze a nazewnictwo na północnym Mazowszu, „Notatki Płockie”, 21 (1961), 6, s. 27–28;

Kielak B., Powiat przasnyski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2012;

Kowalczyk-Heyman E., Pochodzenie nazw miejscowych w parafii Kadzidło, [w:] Dzieje parafii i kościoła pod wezwaniem Ducha Świętego w Kadzidle, red. M. Przytocka, Kadzidło 2012, s. 39–51;

Taż, Pochodzenie nazw miejscowych w parafii, [w:] Dzieje parafii pod wezwaniem św. Anny oraz Chrystusa Króla Wszechświata w Łysych, red. M. Przytocka, Łyse 2019, s. 83–89;

Taż, Pochodzenie nazw miejscowych w parafii Myszyniec, [w:] Dzieje parafii i kościoła pw. Trójcy Przenajświętszej w Myszyńcu, red. M. Przytocka, Ostrołęka 2009, s. 39–50;

Krzywicki L., Kurpie, Ostrołęka 2004;

Kuczyński W., Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018;

O Oberwalterze i pierwszym nauczycielu w szkole. Nowa tablica w Obierwi (dostęp 9 IV 2024 r.);

Ostaszewski J., Dzieje pierwotne szczepu mazurskiego. Studium historyczno-językowe, Warszawa 1935;

Pokropek M., Transport i komunikacja na Kurpiach, [w:] Kurpie. Puszcza Zielona, t. 3, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław 1965, s. 33;

Polakowski Z., Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach w sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997;

Rzetelska-Feleszko E., Nazwy miejscowe, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. taż, Warszawa-Kraków 1998, s. 191–230;

Tomczak M., Nie do przyrównania... Dawne krajobrazy gminy Kadzidło, Kadzidło 2021;

Wiśnicki M., Miecznikowski Z., Gmina Chorzele. Przewodnik turystyczny, Chorzele 2008;

Żerański M., Kurpie. Puszcza Zielona. Przewodnik turystyczny, Cieszyn 2008;

Tenże, M. Bogdański, D. Łukaszewski, Gmina Kadzidło. W samym sercu Kurpiowszczyzny. Przewodnik turystyczny, Cieszyn–Kadzidło 2020.

Do następnego!