Kurpianka w wielkim świecie: Gdy stare spotyka się z nowym... Kapliczki św. Jana Nepomucena w Bindudze

Zapraszam do lektury tekstu, który opublikowałam na fanpage'u na Faceebooku w 2018 r. Uzupełniłam i rozszerzyłam go, by przedstawić całą historię, bo od 2018 r. sporo się wydarzyło. To niezwykła opowieść o determinacji, zmianie i ciągłości, inspirujących osobach i tworzeniu nowego rozdziału starej, mogłoby się wydawć, historii. Poznajcie nie jedną, a trzy kapliczki św. Jana Nepomucena w Bindudze w gminie Chorzele. Dobrego odbioru!

Przy drodze we wsi Binduga w gminie Chorzele (powiat przasnyski), niedaleko rzeki Omulew, na granicy dwóch pól przy granicy lasu stała drewniana kapliczka szafkowa na słupie.

W Katalogu zabytków sztuki w Polsce, z. 18: Przasnysz i okolice, wydanym w 1980 r., znaleźć można taki opis obiektu: "figura przydrożna z połowy wieku XIX, drewniana, w formie profilowanego słupa z trzema niszami (dolna zasłonięta); w górnych rzeźby św. Jana Nepomucena i Chrystusa Frasobliwego, ludowe". Kapliczka była nakryta dwuspadowym drewnianym daszkiem przykrytym prawdopodobnie wygiętą papą. Rzeźba Chrystusa Frasobliwego jako przedstawienie rozmyślającej postaci Jezusa Chrystusa w pozycji siedzącej, z głową opartą na prawej dłoni, znajdowała się w najwyższej niszy kapliczki, na drewnianej półeczce. Ciekawe jest, że mieszkańcy przekonani byli, że w górnej niszy znajdowała się druga mniejsza figura Jana Nepomucena, a nie Chrystus Frasobliwy. Chrystus miał na sobie szatę, a nie – jak to popularne na Kurpiach – był nagi. W środkowej większej niszy umieszczona była drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena, wykonana przez artystę o dużym kunszcie, z charakterystycznym dla przedstawień świętego kontapostem. Nepomucen przedstawiony był jako mężczyzna z brodą i włosami opadającymi na szyję, ubrany w strój duchownego: czarną sutannę, białą komżę, czerwoną kapotę spiętą z przodu guzikami i dwoma sznurkami. Na głowie miał biało-czerwony biret, a buty koloru czarnego. Policzki miał podkreślone rumieńcem, w rękach trzymał jakieś atrybuty (na pewno w prawej ręce), jednak w 2015 r., kiedy go oglądałam, trudno cokolwiek zidentyfikować. Najniższa nisza zakryta była kawałkiem drewna wielkości niszy. Pod nią, na słupie, umieszczony był metalowy niewielki krzyż z trójlistnym zakończeniem ramion. W dolnej części bala, stanowiącego podstawę kapliczki, wyrzeźbiono sześcioramienną gwiazdę ujętą w okrąg – symbol często spotykany na dolnych partiach drewnianych krzyży z początku XIX w. występujących w powiecie. Widziałam takie w gminie Jednorożec (Ulatowo-Pogorzel, Budziska). Jest to tzw. gwiazda heksapentalna.

Fotografia wykonana przez M. Bronarskiego, 1978 r., negatyw nr 122590, [w:] Teczka B113 Binarowa IV – Biórków Wkl. w zbiorach Archiwum fotografii i rysunków pomiarowych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Fot. P. Kaszubowski, ok. 1994–1995 r.

Omawiana kapliczka była kilkakrotnie przestawiana zanim trafiła na obecne miejsce. Bal, z którego była wykonana podstawa świątka, wielokrotnie skracano, ponieważ butwiał i niszczał od dołu. Wreszcie wybudowano w tym miejscu nową drewnianą kapliczkę, nawiązującą formą do poprzedniczki: w nakrytej dwuspadowym daszkiem konstrukcji znalazły się dwie wnęki na świątki. Przeniesiono do nich Chrystusa Frasobliwego oraz Nepomuka. Obok figur lub na ścianach wewnętrznych wnęk umieszczono sztuczne kwiaty. Poniżej niszy do kapliczki przymocowany był metalowy krzyż, podobnie jak w pierwotnej kapliczce. Od lat 70. XX w. świątkiem opiekowała się Leokadia Niedźwiedzka z Bindugi. Dbała m.in. o to, by kapliczka przyozdobiona była świeżymi kwiatami. Świątek pomalowano na kolory: turkusowy i pomarańczowy (stan przed 2004 r.). Płotek wokół starej kapliczki ufundowany był przez wszystkich Janów zamieszkujących Bindugę.

Fot. MWKmoch, 24 VIII 2015 r.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy z górnej półki zniknęła rzeźba Jezusa Frasobliwego. Piotr Kaszubowski z Przasnysz uchwycił Chrystusa Frasobliwego na zdjęciu wykonanym w 1994/1995 r., wspomniał o nim także swojej pracy magisterskiej pt. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne z okolic Przasnysza – ich fundacje i funkcjonowanie. Na fotografii Anny Bujniewcz z 2005 r., opublikowanej na stronie o kurpiowskich Nepomukach (dostęp 24 VIII 2015), nie ma już figury. Musiała zniknąć między 1996 a 2005 r., chociaż przewodnik M. Żerańskiego Kurpie. Puszcza Zielona, Cieszyn 2008, s. 74 wspomina o istnieniu figury Chrystusa Frasobliwego. Publikacja nie jest jednak wolna od błędów merytorycznych, dlatego nie kierowałabym się tą wskazówką przy ustalaniu momentu zniknięcia figury.

Fot. M. Zalewski, datowana na okres przed 2004 r., opublikowana na stronie http://nepomuki.pl/nepomuk/kurpie.htm (dostęp 24 VIII 2015).

Figurę Chrystusa Frasobliwego zastąpiono obrazkiem Maryi ozdobionym sztucznymi kwiatami (stan na 2005 r.), a następnie miejsce obrazka zajął krucyfiks (stan na 2015 r.). Około 2004 r. figura Jana Nepomucena z większej dolnej wnęki została prawdopodobnie skradziona. Administrator strony Nepomuki (dostęp 24 VIII 2015) wspomina obecność Nepomuka w kapliczce przed 2004 r. Później figura znikła. Jak wspominają mieszkańcy, mówiło się, że podobno w miejscu kapliczki ukryte było złoto lub inny skarb, może nawet znajdowało się w środku figury Nepomuka. Mieszkańcy pamiętają, że złodziej zostawił w miejscu figury banknot dziesięciozłotowy.

Fot. M. Zalewski, datowana na okres przed 2004 r., opublikowana na stronie http://nepomuki.pl/nepomuk/kurpie.htm (dostęp 24 VIII 2015).

W 2005 r. wnękę wypełniono figurą Najświętszego Serca Jezusa ubranego w białą szatę i czerwony płaszcz. Figurę otaczał łuk ze sztucznych kwiatów. W 2015 r. obok przedstawienia Jezusa znajdowała się figura Matki Bożej z Lourdes. Między 2005 r. a 2015 r. Henryk Przybyłek z Krukowa posadził przy kapliczce krzew dzikiej róży. Oplótł drewniany płotek otaczający kapliczkę.

Fot. MWKmoch, 24 VIII 2015 r.

W 2011 r. fotografująca Nepomuki Anna Bujniewicz porównała zdjęcia z figur świętego, dostępne na stronie Nepomuki.pl i odkryła, że figura z prywatnej kolekcji w Dębem Małym, kupiona na bazarze na warszawskim Kole, najprawdopodobniej pochodzi z kapliczki w Bindudze. Administratorzy nepomuckiej strony pisali do właściciela kolekcji w Dębem Małym, informując go o prawdopodobnym pochodzeniu figury, sugerując jej zwrot. Niestety nie otrzymali odpowiedzi.

Jan Nepomucen z prywatnej kolekcji, kupiony na bazarze na warszawskim Kole, zapewne pochodzi z kapliczki w Bindudze, źródło.

W 2016 r. skontaktował się ze mną Paweł Przyrowski, który jako nowy mieszkaniec Bindugi zapragnął przywrócić oryginalną formę świątka. Działania poprzedził poszukiwaniem informacji o kapliczce. Trafił m.in. na mój artykuł w "Roczniku Przasnyskim": KLIK. Chciał przywrócić oryginalną formę kapliczki. Działania podjął w porozumieniu z mieszkańcami i mieszkankami Bindugi.

Projekt kapliczki w Bindudze. Nadesłał Pawel Przyrowski

W 2017 r. Paweł Przyrowski zlecił cieśli Jerzemu Fronckiewiczowi wystruganie kapliczki z bala. Potem dodał do bala nieco zdobień. Figurę św. Jana Nepomucena przygotował rzeźbiarz Andrzej Staśkiewicz z Kadzidła. Co ciekawe, nie ma formy barokowej, jak oryginał, a bardziej pasuje do zachodniego skraju Kurpiowszczyzny, gdzie położona jest Binduga. Tutejsze Nepomuceny to wyciosane najczęściej z jednego kawałka drewna figury "patrona od wody". Z drugiej strony należy zauważyć, że dla tej części powiatu przasnyskiego charakterystyczne są Nepomuceny na wysokich słupach. Nowa fundacja to kapliczka, więc swoją formą nawiązuje do południowo-zachodniej części Przasnyskiego, gdzie znajdziemy właśnie kapliczki – murowane i drewniane – z wnęką kryjącą drewnianą figurę Nepomucena. Później w najwyższej wnęce wstawiono figurę Chrystusa Frasobliwego również wykonaną przez Andrzeja Staśkiewicza. Obie rzexby pomalował Paweł Przyrowski. Kapliczkę wieńczy metalowy krzyż wykuty przez Szymona Burakowskiego z Józefowa pod Warszawą. W 2018 r. kapliczka stanęła w Bindudze przy posesji inicjatora działań, ponieważ wśród mieszkańców i mieszkanek wioski brakowało konsensusu w sprawie kapliczki. Jej powstanie współfinansowała Magdalena Szpuda.

Paweł Przyrowski podczas pracy nad kapliczką z bala. Fot. nadesłana przez Pawła Przyrowskiego.

Nowa figura św. Jana Nepomucena autorstwa Andrzeja Staśkiewicza (przed malowaniem). Fot. nadesłana przez Pawła Przyrowskiego.

Nowa figura św. Jana Nepomucena autorstwa Andrzeja Staśkiewicza. Fot. nadesłana przez Pawła Przyrowskiego.

Kapliczka na posesji Przyrowskich w Bindudze. Fot. Paweł Przyrowski

Nowa figura św. Jana Nepomucena w nowej kapliczce przed domem Pawła Przyrowskiego w Bindudze. Fot. nadesłana przez Pawła Przyrowskiego.

Rzeźba Chrystusa Frasobliwego wykonana i sfotografowana przez Andrzeja Staśkiewicza.

Fot. Bogdan Białczak, październik 2019 r.

Kapliczka na posesji Przyrowskich w Bindudze. Fot. Bogdan Białczak, czerwiec 2022 r.

Jesienią 2021 r. na wiejskim zebraniu mieszkańcy i mieszkanki Bindugi postanowili ufundować nową kapliczkę w miejscu starej. Przyrowski wystawił bowiem nową kapliczką przy swojej posesji, ale stara, na polach przy lesie, nadal stała. Nadzór nad realizacją projektu nowej wiejskiej kapliczki powierzono Przyrowskiemu.

Nową replikę starej kapliczki wykonał z sosnowego drewna Andrzej Staśkiewicz. Wyrzeźbił Chrystusa Frasobliwego i św. Jana Nepomucena. Rzeźby umieszczono w nowej kapliczce. Pomalował je Paweł Przyrowski. Szymon Burakowski wykonał metalowy krzyż wieńczący kapliczkę. Nową wiejską kapliczkę postawiono nieco na prawo od miejsca, gdzie dotychczas stał świątek i nieco dalej od drogi. Kapliczkę otoczono drewnianym płotkiem.

Powstaje nowa kapliczka. Fot. Andrzej Staśkiewicz

Powstaje nowa kapliczka: figura Chrystusa Frasobliwego. Fot. Andrzej Staśkiewicz

Powstaje nowa kapliczka: figura św. Jana Nepomucena. Fot. Andrzej Staśkiewicz

Powstaje nowa kapliczka: figury do nowej kapliczki po pokryciu polichromią. Fot. Andrzej Staśkiewicz

Andrzej Staśkiewicz. Fot. Jarosła Żeliński

Replika krzyża (koruny) do kapliczki w Bindudze wykonana przez Szymona Burakowskiego

Podczas polowej mszy 24 VI 2022 r. proboszcz parafii Krukowo ks. Artur Damiański poświęcił kapliczkę. W spotkaniu wzięła udział społeczność wsi Binduga. Mieszkańcy i mieszkanki przygotowali poczęstunek. Na lirze korbowej zagrał Andrzej Staśkiewicz, a Jacek Borkowicz zaśpiewał pieśń Witaj Janie z Bolesława ze śpiewnika ks. Michała Marcina Mioduszewskiego. Inicjatywa była możliwa dzięki funduszom przekazanym przez mieszkańców i mieszkanki Bindugi.

Montaż nowej kapliczki wiejskiej. Fot. Bogdan Białczak, czerwiec 2022 r.

Przed poświęceniem kapliczki. Fot. Bogdan Białczak, 24 VI 2022 r.

Poświęcenie kapliczki. Fot. Bogdan Białczak, 24 VI 2022 r.

Śpiewa Jacek Borkowicz, gra Andrzej Staśkiewicz. Fot. Bogdan Białczak, 24 VI 2022 r.

Paweł Przyrowski i Andrzej Staśkiewicz. Fot. Bogdan Białczak, 24 VI 2022 r.

Fot. Bogdan Białczak, 24 VI 2022 r.

Bibliografia

I. Źródła

A. Fotografie

Fotografia wykonana przez M. Zalewskiego, datowana na okres przed 2004 r., opublikowanej na stronie http://nepomuki.pl/nepomuk/kurpie.htm (dostęp 24 VIII 2015);

Fotografie wykonane przez P. Kaszubowskiego ok. 1994–1995 r.

Relacje ustne

Relacja Czesławy Niedźwiedzkiej i jej rodziny z Bindugi, 23 VIII 2015 r.;

Relacje Pawła Przyrowskiego (2016–2018).

Relacje pisemne

Relacja Bogdana Białczaka (29 VIII 2022 r.) (dostęp 9 IX 2022 r.).

II. Opracowania

Katalog zabytków sztuki w Polsce, red. I. Galicka, H. Sygietyńska, z. 18: Przasnysz i okolice, oprac. autorskie I. Galicka, H. Sygietyńska, wstępną inwentaryzację przeprowadziły A. Bartczakowa, F. Uniechowska, Warszawa 1980, s. 1;

Kaszubowski P., Kapliczki, krzyże i figury przydrożne z okolic Przasnysza – ich fundacje i funkcjonowanie, praca magisterska na kierunku etnologia i antropologia kulturowa, Uniwersytet Warszawski, 1996, s. 71, 115

Kunczyńska A., Chrystus Frasobliwy w polskiej sztuce ludowej, „Polska Sztuka Ludowa”, 14 (1960), 4, s. 211.

Do następnego!