Pomniki, które są punktem wyjścia dzisiejszej historii, zostały wystawione z inicjatywy Danuty Chętnik. Jej mąż Jacek jest wnukiem wybitnego etnografa. Impulsem były przypadające w 2017 r. rocznice: pięćdziesiąta śmierci Adama Chętnika oraz setna objawień fatimskich.
Nie bez znaczenia był fakt, że na terenie skansenu w Nowogrodzie od 1977 r. stał pomnik Adama Chętnika. Wykonano go z drewna dębowego wyłowionego z Narwi. Sczerniało od mułu rzecznego. Pomnik wykonał rzeźbiarz Albin Sokołowski (*1940), absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Etnograf został przedstawiony w pozie stojącej, miał na ramieniu orła. Na tablicy na cokole pomnika wyryto słowa Chętnika: Czyniąc, zastanawiałem się, czy to będzie dobre dla Polski. Podpisano je: Adam Chętnik 1885–1967.
 |
| Zbiory Jacka Chętnika. |
Pomnik odsłonięto na tzw. Wzgórzu Ziemowita. Został przewrócony przez silny wiatr w latach dziewięćdziesiątych XX w. Przetrwał tylko kamień, na którym stał pomnik. Przy kamieniu w wybrane rocznice, np. śmierci Adama Chętnika, zostawiano kwiaty.
 |
| Kadr z filmu przygotowanego w 2015 r. przez Telewizję Narew. Źródło. |
Temat upamiętnień w Nowogrodzie zainteresował mnie z dwóch powodów: inicjatorką opisanych działań była wyjątkowa kobieta, a po drugie działania, które za chwilę opiszę, związane były z przywracaniem pamięci o zapomnianych, a niezwykle zasłużonych kobietach. Bardzo doceniam działania Danuty Chętnik, która kontynuuje misję Zofii z Klukowskich Chętnik oraz Jadwigi z Nowickich Chętnik. Jednak o ile Adam Chętnik jest rozpoznawalny, znany, ceniony, to jego obie żony dużo mniej.
Zofia, mam wrażenie, była totalnie zapomniana. Pochodziła z rodziny ziemiańskiej z okolic Grodna. W młodości pracowała jako nauczycielka. Uczestniczyła w kursach rysunku im. Wojciecha Gersona, zajmowała się fotografią, pisała wiersze i miała zdolności muzyczne. W 1913 r. na studiach w Warszawie poznała przyszłego męża. Pracowała jako adiustatorka jego tekstów w czasopiśmie „Drużyna”, redagowała „Gościa Puszczańskiego” i „Gońca Pogranicznego”. Dzięki temu, że sprzedała swoją część majątku rodowego, małżonkowie mogli kupić w Nowogrodzie plac nad Narwią. W 1927 r. otworzyli tu Muzeum Kurpiowskie, drugie w Polsce muzeum na wolnym powietrzu. Zofia była jego kustoszką i opłacała działalność placówki z prywatnych środków! Przez jakiś czas prowadziła księgarnię, tłumaczyła też książki z francuskiego, uczyła tego języka w szkole. W czasie II wojny światowej dom Chętników i skansen zostały prawie całkowiecie zniszczone, więc Zofia zamieszkała w Piątnicy, gdzie pracowała jako nauczycielka. Mąż ukrywał się w Warszawie. W 1941 r. Zofia wróciła do Nowogrodu, w kolejnym roku dołączyła do Narodowych Sił Zbrojnych i użyczała swojego domu jako kwatery dla żołnierzy. Kolejne zniszczenia wojenne z związku z nadejściem Armii Czerwonej zmusiły ją do wyjazdu. Pracowała jako nauczycielka francuskiego w Kolnie i Łomży. Zmarła na raka nerki w 1950 r.
Zamierzeniem Danuty Chętnik, inicjatorki upamiętnień w Nowogrodzie, było szczególnie wydobycie z niepamięci Zofii z Klukowskich Chętnik.
 |
| Zofia z Klukowskich Chętnik. Zdjęcie z archiwum prywatnego Jacka Chętnika, udostępniła Katarzyna Aniela Chętnik (Fundacja Adama Chętnika). Źródło. |
Druga żona Adama, Jadwiga, była do tej pory nieco bardziej kojarzona. Zapewne dlatego, że osoby współcześnie działające w muzealnictwie albo regionalistyce mogły ją poznać (zmarła w 1995 r.). Została też wielokrotnie doceniona przez środowisko naukowe. Podobnie jak pierwsza żona Adama, także Jadwiga miała wykształcenie pedagogiczne, a do tego plastyczne. Po latach wykorzystała umiejętność rysunku, bo to ona ilustrowała dwa zeszyty z serii Atlas Polskich Strojów Ludowych (Strój łowicki z 1953 r. oraz Strój kurpiowski Puszczy Zielonej z 1961 r.). Od młodości interesowała się kulturą ludową. Przed II wojną światową badała strój sandomierski. W czasie okupacji pracowała w PCK jako pielęgnarka, uczyła na tajnych kompletach i dodatkowo podjęła w Warszawie kurs tkactwa. Od 1950 r. pracowała w Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach, potem w Muzeum Narodowym w Warszawie, a od 1953 r. w Muzeum w Łomży, którego była kierowniczką. Potem zaangażowała się w Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie, które od 1950 r. było placówką państwową. Pracowała tam wraz z Adamem Chętnikiem, za którego wyszła w 1955 r. Jadwiga opracowała ścieżki edukacyjne po skansenie, przygotowała stałe wystawy muzealne, robiła wystawy etnograficzne np. w Warszawie i Szczytnie, zbierała zabytki, kontaktowała się z artystami i artystkami kurpiowskimi. Adam Chętnik był stałym konsultantem przy obu placówkach: w Łomży i Nowogrodzie, więc w życiu zawodowym Chętnikowie współpracowali. Biorąc pod uwagę testament zmarłego męża, w 1969 r. Jadwiga Chętnik współorganizowała pierwszy konkurs na palmę wielkanocną w Łysych. W latach 1975–1977 była dyrektorką Muzeum Okręgowego w Łomży. Na emeryturze redagowała prace męża, które zostały w rękopisach, opracowała bibliografię jego prac, organizowała konferencje naukowe. Publikowała artykuły naukowe i teksty przewodnickie.
 |
| Jadwiga z Nowickich Chętnik. Zbiory Skansenu Kurpiowskiego im. Adama Chętnika w Nowogrodzie, udostępniła Urszula Kuczyńska. |
Uroczystość w Nowogrodzie została przygotowana w bardzo krótkim czasie, bo w ciągu 2 miesięcy, dzięki zdolnościom organizatorskim Danuty Chętnik wspieranej przez męża Jacka.
Rzeźby z drewna topolowego: stojącego Adama oraz siedzących na ławkach Zofii i Jadwigi wykonał rzeźbiarz Józef Bacławski z Łysych. Część kosztów pokryło Starostwo Powiatowe w Ostrołęce, Starostwo Powiatowe w Łomży i prezydent miasta Łomża. Część kosztów została poniesiona przez Danutę i Jacka Chętników. W działania włączyło się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej i marszałek województwa podlaskiego. Przygotowania do uroczystości wspierał dyrektor Muzeum Północno-Mazowieckiego dr Jerzy Jastrzębski (wówczas skansen był częścią muzeum). Współorganizatorami była parafia pw. Narodzenia NMP w Nowogrodzie i Towarzystwo Ochrony Dziedzictwa Kurpiowszczyzny im. A. Chętnika. Scenariusz uroczystości przygotowała Danuta Chętnik, która wzięła na siebie obowiązki głównej organizatorki i doglądała wszystkich szczegółów.
 |
| Program uroczystości. Źródło. |
Spotkanie odbyło się 13 V 2017 r. Rozpoczęto od złożenia kwiatów i zniczy przy grobie Adama i Jadwigi Chętników na cmentarzu parafialnym w Nowogrodzie (Zofia jest pochowana w Łomży). Obecne były zespoły wokalne i taneczne m.in. z Lelisa, Łęgu i Nowogrodu. Potem nastąpiło uroczyste przejście w asyście strażaków z OSP Nowogród przed kościół pw. w Nowogrodzie. Tam do korowodu dołączyła procesja prowadzona przez proboszcza ks. Remigiusza Krajewskiego. Zaplanowano mszę polową na terenie skansenu. Warto zaznaczyć, że to jedyna w historii placówki taka msza. Na tzw. Wzgórzu Ziemowita przygotowano ołtarz polowy, który był tak ustawiony, że za nim rozciągał się piękny pejzaż doliny Narwi. Do celebrowania mszy zaproszono ks. bp. łomżyńskiego Tadeusza Bronakowskiego. Do uświetnienia uroczystości Danuta Chętnik zaprosiła chór i Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Młode Kurpie” z Jednorożca działający przy podstawówce nazwanej imieniem Adama Chętnika.
W trakcie mszy głos zabrał Jacek Chętnik. Homilia związaną z Adamem Chętnikiem wygłosił bp pomocniczy łomżyński Tadeusz Bronakowski. Odczytano list Jarosława Sellina, sekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, adresowany do uczestniczących w uroczystości, i Jarosława Kaczyńskiego, prezesa PiS, adresowany do Danuty i Jacka Chętników. Po nabożeństwie bp Tadeusz Bronakowski, ks. Remigiusz Krajewski, Danuta i Jacek Chętnikowie oraz poseł Lech Antoni Kołakowski przecięli czerwoną wstęgę, symbolicznie odsłaniając pomniki. Na spotkaniu pojawili się przedstawiciele środowiska politycznego z Łomży. W uroczystości brało udział wiele osób w strojach kurpiowskich. Byli przedstawiciele instytucji, organizacji pozarządowych i zainteresowani regionem.
 |
| Od lewej: ks. Remigiusz Krajewski, Danuta Chętnik, Krzysztof Parzychowski, Jacek Chętnik. W tle pomniki Zofii, Adama i Jadwigi Chętników. Źródło. |
Dlaczego na uroczystość wybrano 13 V 2017 r.? Danuta Chętnik tłumaczyła, że „rodzina Chętników była bardzo związana z Kościołem katolickim, dlatego pomniki odsłonięto w dniu Święta Matki Bożej Fatimskiej, w 100. rocznicę objawień fatimskich, w ramach obchodów tej rocznicy”.
Chętnik stoi odwrócony plecami do Narwi, na kamieniu. Przedstawiono z aparatem fotograficznym i laseczką. Tak, jak był widziany przez Kurpiów, jak chodził po domach i zbierał różne rzeczy, fotografował – mówiła Danuta Chętnik. Rzeźba stoi na tym samym kamieniu co pierwszy pomnik Chętnika. Obok, po dwóch stronach przedstawienia etnografa, stanęły dwie ławeczki z wyobrażeniem jego żon. Gdy patrzymy na pomniki, to Zofia siedzi po lewej stronie Adama. Jej przedstawienie jest wzorowane na jednym z zachowanych jej zdjęć. W rękach trzyma bukiet kwiatów. Jadwiga siedzi po prawej, na ramionach ma narzutkę. Obie kobiety ubrane są w sukienki i mają spięte włosy. Przy nogach ławek zamontowano tabliczki z informacją, kogo przedstawiają. Czytamy: Zofia z Klukowskich / Chętnikowa – żona / 1892–1950 / Fundator / Powiat Łomżyński oraz Jadwiga z Nowickich / Chętnikowa –żona / 1912–1995 / Fundator / Powiat Ostrołęcki. Na ławkach, na których siedzą postacie Zofii i Jadwigi, jest wystarczająco dużo miejsca, by przysiąść i odpocząć, rozkoszując się widokiem na skansen i Narew.
 |
| Fot. Maria Weronika Kmoch, 2022 r., CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons |
Po odsłonięciu pomników odbyła się majówka ze wspomnieniami o Adamie, Zofii i Jadwidze Chętnikach. Wystąpiła Orkiestra Kurpiowska z Lelisa i Kapela Kurpiowska z Łomży. Można było spróbować regionalnych potraw, zwiedzić skansen, wykonać pamiątkowe zdjęcia.
Nieco ponad miesiąc później przypadła dziewięćdziesiąta rocznica stworzenia przez Adama i Zofię Chętników Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie, dzisiejszego skansenu.
Wypowiedzi zaproszonych na 13 V 2017 r., które przywoływano w mediach, koncentrowały się na postaci Adama Chętnika. Listy Jarosława Kaczyńskiego i Jarosława Sellina ani słowem nie wspominały o Zofii z Klukowskich Chętnik i Jadwidze z Nowickich Chętnik. Danuta Chętnik natomiast tak tłumaczyła mediom motywacje towarzyszące upamiętnieniu Zofii i Jadwigi: Obie miały bardzo duże znaczenie i wkład, jeśli chodzi o skansen. Pierwsza – Zofia z Klukowskich Chętnikowa budowała skansen, finansowała w części razem z dziadkiem [Adamem Chętnikiem – przyp. PAP], bo wykładali na to swoje własne pieniądze, później była kustoszem przez wiele lat. (...) Postanowiliśmy przypomnieć postać tak kobiety dzielnej – bo należała również do Narodowych Sił Zbrojnych, uczyła języka polskiego, była wspaniałą kobietą. (...) [Jadwiga – przyp. M.W.K.] Też potem była kustoszem, po śmierci dziadka godnie go naśladowała. Na stronie internetowej Starostwa Powiatowego w Łomży przywołano słowa Elżbiety Parzych, starościny łomżyńskiej, która wspomniała o wszystkich trzech upamiętnionych tego dnia osobach: Żywimy przekonanie, że te rzeźby i symboliczna obecność Zofii, Jadwigi i Adama Chętników w Skansenie, uczyni to już zanane miejsce kultowym. Będzie się można zatrzymać tu na chwilę refleksji, poczuć dumę z bycia Polakiem, Kurpiem i zastanowić się „Czy to, co czynię na co dzień, będzie dobre dla Polski?”. W reportażu dla portalu naszalomza.pl o Zofii Chętnik i Jadwidze Chętnik mówił Jerzy Jastrzębski z Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Można go wysłuchać poniżej.
W opublikowanych wcześniej tekstach nierzadko, mówiąc o Jadwidze Chętnik, opisuje się jej męża albo ją przez pryzmat Adama Chętnika. Przykładowo Aleksander Błachowski, w 1979 r. prezentując Jadwigę Chętnik jako laureatkę Nagrody Kolberga, więcej napisał o etnografie niż o samej laureatce. A to przecież ona została nagrodzona! Artykuły o Jadwidze Chętnik autorstwa Henryka Białobrzeskiego albo Tadeusza Dudo nie są szerzej znane. Dopiero co uzupełniłam biogram Zofii na Wikipedii o informacje z tych tekstów, bo do tej pory ich tam nie było.
Jeśli mowa o Wikipedii, to jest to kolejne wytłumaczenie, dlaczego zainteresowałam się pomnikami Chętników w skansenie w Nowogrodzie. Hasło o Adamie Chętniku powstało w 2006 r. Wpis o Jadwidze Chętnik został opublikowany 6 lat później, natomiast biogram Zofii Chętnik dopiero w 2021 r. Ten ostatni napisałam w zeszłym roku w ramach zainteresowania herstorią i historią regionalną. Niestety obszerny i ciekawy tekst na temat Zofii Chętnik autorstwa Wiesławy Laszczkowskiej nie jest szerzej znany. Na szczęście czytałam go jakiś czas temu i od początku pisania biogramu pierwszej żony Adama Chętnika korzystałam z materiału Laszczkowskiej, która jako jedna z nielicznych wspominała o Zofii z Klukowskich. Latem 2022 r. dzięki projektowi „Wikipedia na Kurpiowszczyźnie” wróciłam do biogramu Zofii Chętnik. Przyjrzałam się też dwóm pozostałym. Zauważyłam braki w haśle o Jadwidze Chętnik i je uzupełniłam. Poprawiłam hasło o Adamie Chętniku, bowiem ledwo wspominało o żonach, co dopiero o innych członkach rodziny. Chcąc uzupełnić temat pomników w Nowogrodzie, o którym tylko wzmiankowo wspomniałam w wikihasłach, przygotowałam ten blogowy wpis.
Ciekawe jest też to, że artykuły na temat obu żon Adama Chętnika, opublikowane w Spotkaniach Chętnikowskich, czyli pokonferencyjnym tomie (1998), są dostępne online dzięki digitalizacji archiwum Fundacji gen. Elżbiety Zawadzkiej.
W 2015 r. rodzina Chętników zaproponowała, by Zofia z Klukowskich Chętnik była współpatronką (wraz z mężem) Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie. Pomysłu dotąd nie zrealizowano.
To nie koniec opowieści o wyjątkowych kobietach w rodzinie Chętników. To nie jest sprawa przeszłości, to też współczesność.
O Danucie Chętnik już wspomniałam. Warto zaznaczyć, że w dniach 24–26 VII 2016 r., w ramach XXXII Światowych Dni Młodzieży odbył się Zlot Młodzieży Kurpiowskiej w Wykrocie. Danuta Chętnik była jego inicjatorką i przewodniczącą komitetu organizacyjnego.
W 2015 r. była zaangażowana w organizację obchodów 150. rocznicy urodzin Adama Chętnika (sekretarzowa komitetu organiacyjnego) oraz Roku Chętnika w województwie podlaskim i powiecie ostrołęckim. W 2016 r. Danuta i Jacek Chętnikowie zostali wyróżnieni Nagrodą Prezesa Związku Kurpiów Kurpik 2015 w kategorii Ochrona dziedzictwa kulturowego.
.jpg) |
| Laureaci i laureatki Kurpików 2015. Fot. Związek Kurpiów |
W 2017 r. Katarzyna Chętnik, córka Danuty i Jacka, a prawnuczka Zofii i Adama Chętników, założyła Fundację Adama Chętnika, której jest prezeską. Jako dziennikarka popularyzuje i promuje kulturę i dziedzictwo Kurpiów Puszczy Zielonej. To dzięki niej w Dzień Dobry TVN stosunkowo często można zobaczyć reportaże związane z Kurpiami. Jest współautorką książki Kurpiowskie jadło i obyczaje. Na fanpage'u fundacji na Facebooku niejednokrotnie przypomina o Zofii Chętnik i Jadwidze Chętnik, doceniając ich zasługi na rzecz Kurpiowszczyzny i muzealnictwa, stawiając je na polu zaangażowania w budowanie skansenu w Nowogrodzie na równi z Adamem Chętnikiem. W ramach działalności Fundacji Adama Chętnika jego prawnuczka, na zlecenie samorządu powiatu ostrołęckiego, tworzy filmową serię Kroniki powiatu ostrołęckiego. Portrety twórców (i oczywiście twórczyń) z regionu. Powstał już film m.in. o Apolonii Nowak, Andrzeju Staśkiewiczu i Wiesławie Bogdańskiej. W 2021 r. Katarzyna Chętnik została uhonorowana Nagrodą Prezesa Związku Kurpiów Kurpik 2020 w kategorii Budzenie tożsamości.
 |
| Katarzyna Chętnik przemawia po odebraniu Kurpika 2020. Fot. Adam Wołosz. Źródło. |
Działalność Zofii, Jadwigi, Danuty i Katarzyny Chętnik są dla mnie bardzo inspirujące. Mam nadzieję, że dla Was była to ciekawa opowieść, która przekona, a jeśli przekonacie już macie, to umocni w tym przekonaniu, że siła kobiet w działaniu jest niesamowita. Nie oczekują pomników, ale gdy coś robią i są w tym dobre, tak jak Zofia, Jadwiga, Danuta i Katarzyna Chętnik, to powinny być doceniane i zauważane. Z tym Was i siebie zostawiam.
Bibliografia
I. Źródła
A. Archiwalia
Archiwum Jacka Chętnika
Chętnik J., Informacja nt. powstania pomnika Adama Chętnika i tzw. ławeczek z postaciami jego Żon na terenie skansenu;
Chętnik J., Prawda o muzeum w Nowogrodzie "Skansen Kurpiowski", wrzesień 2017 r.;
List prezesa Prawa i Sprawiedliwości Jarosława Kaczyńskiego, 10 V 2017 r.;
List Jarosława Sellina, sekretarza Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 13 V 2017 r.
B. Relacje ustne
Jacek Chętnik, rozmowa telefoniczna [16 VII 2022 r.].
C. Relacje pisemne
Jacek Chętnik, 12 VIII 2022 r.;
Katarzyna Chętnik, 12 VIII 2022 r.
D. Strony internetowe
Fundacja Adama Chętnika [dostęp 2022-08-10].
II. Opracowania
90-lecie skansenu kurpiowskiego: upamiętnienie jego twórców [dostęp 2022-08-10];
Adam Chętnik [dostęp 2022-08-10];
Albin Sokołowski [dostęp 2022-08-10];
Błachowski A., Jadwiga Chętnikowa [dostęp 2022-08-10];
Chętnik D., Kalendarium obchodów 130. rocznicy urodzin Adama Chętnika, [w:] Adam Chętnik. Patriota, uczony, społecznik, polityk, red. J. Gmitruk, Warszawa 2017, s. 353–365;
Chętnik Danuta z d. Wojdak, [w:] S. Pajka, Słownik biograficzny Kurpiowszczyzny XX–XXI wieku. Część druga, Ostrołęka 2016, s. 39–40;
Chętnik z laską i aparatem w skansenie, w towarzystwie swoich żon [VIDEO] [dostęp 2022-08-10];
Derewońko M.R., Adam Chętnik patrzy z pomnika na swoje żony w skansenie [dostęp 2022-08-10];
Dotychczasowi laureaci Kurpików (z lat 2001–2019)[dostęp 2022-08-10];
Jadwiga Chętnikowa [dostęp 2022-08-10];
Laszczkowska W., Zofia z Klukowskich Chętnikowa (1892–1950), [w:] Spotkania Chętnikowskie. Materiały sesji popularnonaukowej z dnia 21 czerwca 1997 roku w Nowogrodzie, red. K. Mieczkowska, M. Mieczkowski, Łomża 1998, s. 31–55;
Łomża: Wystawa "Chętnik znany i nieznany" [dostęp 2022-08-10];
Muszyńka-Hoffmanowa H., Saga rodu Chętników, Olsztyn 1982;
Początek obchodów 90-lecia Skansenu Kurpiowskiego im. Adama Chętnika w Nowogrodzie / naszalomza.pl [dostęp 2022-08-10];
Pomnik badacza i jego żon stanął w skansenie [dostęp 2022-08-10];
Pomniki Adama Chętnika i jego żon na 90-lecie skansenu kurpiowskiego [dostęp 2022-07-15];
Siok M., Chętnikowski jubileusz w Nowogrodzie [dostęp 2022-08-10];
Uroczystości upamiętniające 50 rocznicę śmierci Adama Chętnika [dostęp 2022-08-10];
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz