Czasem zdarza się, że w miarę upływu lat zbiorę tyle informacji, że opowieść robi się bardzo obszerna. Tak było z artykułem opisującym przeszłość kurpiowskich wsi: Parciak, Parciak-Stacji, Dynaku, Żelaznej Prywatnej, Żelaznej Rządowej i Żelaznej Rządowej-Gutochy. Postanowiłam podzielić to, co dotychczas było w jednym wpisie (KLIK) i wydzielić historię Żelaznej Prywatnej, Żelaznej Rządowej i Żelaznej Rządowej-Gutochy. Zapraszam do lektury, bo jest o czym czytać!W 1658 r. wojska szwedzkie zostały wyparte z Rzeczypospolitej. Po potopie szwedzkim większość wsi i miast była bardzo zniszczona. Właściciele ziemscy bardzo zubożeli i żeby odrobić straty, przymuszali chłopów do większego wymiaru pracy. Taka polityka szlachty często powodowała ucieczkę chłopów z majątków. Uciekali właśnie do Puszczy Zagajnicy.
Ucieczka licznych chłopów do puszcz królewskich spotkała się z ostrą reakcją szlachty, której brakowało rąk do pracy. W 1659 r. na sejmiku w Łomży szlachta wystąpiła przeciw praktykom osiedlania w puszczach królewskich zbiegłych chłopów. Puszczę nazywali jaskinią łotrów. W tekście laudum sejmikowego czytamy: Mieszkają tu jako opryszkowie albo raczej nieprzyjaciele, najeżdżają, nabiegają, nachodzą konie, woły i inne dobytki, sprzęty domowe rabują, na zdrowie ludzi spokojnych następują i różnie ekscesy według upodobania swego wyrządzają. Opinia szlachty zapewne była przesadzona, ale zapewne i takie zdarzenia miały miejsce. Szlachta postulowała wydanie zbiegłych chłopów i znoszenie osad oraz nie zakładanie nowych. Sprawa otarła się nawet o sejm walny (ogólnokrajowy) w 1666 r. Powzięto uchwałę o wydaniu zbiegów, jednak kolejni starostowie sabotowali postanowienie.
Zapewne właśnie w ten sposób powstała miejscowość Żelazna. Mieszkańcami byli zbiegli chłopi. Na te tereny mogła ich sprowadzić ruda darniowa, z której wytapiano żelazna. Tutaj możesz przeczytać legendę o nazwie wsi.
Pierwsze ślady istnienia wsi, określanej jako Żelazna Królewska, można odnaleźć w lustracji dóbr królewskich z 1661 r., w której czytamy: w tej wsi tylko chłopów nr 4, płacą czynsz etc. Razem wszyscy oddawali 96 florenów.
Przez następne wieki była to niewielka należąca do starostwa przasnyskiego, z tym jednak, że nie było tutaj bartników, była to wieś królewska, podobnie jak Lipa czy Małowidz. Źródła nie wspominają o prawie bartnym w tej miejscowości, zapewne z tej przyczyny nie rozwijała się ona tak szybko jak np. Jednorożec czy Olszewka.
Dane z 1781 r. podają, że we wsi Żelazna było 20 domów. Miejscowość należała do parafii Chorzele. Lustracja przeprowadzona 8 lat później informuje, że wieś rozciągała się na piaszczystym i błotnistym gruncie. Mieszkało tu 14 gospodarzy, część gospodarowała na półwłóczkach, część na ćwierćwłóczkach. Pracowali na rzecz różnych folwarków. Każdy gospodarz w ciągu żniw miał odpracować 3 dni pańszczyzny. Co ciekawe, w Żelaznej mieszkali dwaj ludzie luźni. Każdy z nich miał odrobić 3 dni pańszczyzny rocznie. Wszyscy gospodarze dawali 6 podwód rocznie. Pańszczyzna z całej wsi to zysk w postaci 60 złotych polskich, czynsz dawał 152 złote polskie, a zagonowe zgodnie z kontraktem z dworem 53 złote polskie. Opłatę za karczmę przypisano do opłat pobieranych we wsi Olszewka.
W latach 1795–1864 wioska stanowiła własność rządową (państwową) kolejnych rządów w Polsce. Kiedy upadła Rzeczypospolita, a ziemie Mazowsza przejęło państwo pruskie, wieś nazywano Żelazną Rządową. W1795 r. we wsi było 16 domów. Na przełomie 1799 i 1800 r. we wsi notowano 28 domów. Wiemy, że w roku 1802 sołtysem wsi był Kazimierz Mechel.
W 1815 r. w Żelaznej zanotowano 32 domy z 173 mieszkańcami: 83 mężczyznami i 90 kobietami. W 1816 r. w niedaleko wsi Żelazna ruszyła kopalnia bursztynu. Z kolejnego roku pochodzi informacja, że dzieci z Żelaznej uczyły się w Olszewce, gdzie zorganizowano szkołę parafialną. Tabella miast i wsi z 1827 r. notuje istnienie 24 domów i 70 mieszkańców.
Żelazną Rządową i sąsiednią Żelazna Prywatna często przedstawiano jako jedną wieś. Tak było np. na mapie kwatermistrzostwa, którą widzimy niżej.
 |
| Żelazna na bardzo dokładnej rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło. |
Miejscowość na trwale zapisała się do historii walk narodowo-wyzwoleńczych regionu.
W 1708 r. przez Żelazną przemaszerowały wojska Karola XII, króla szwedzkiego, biorącego udział w wojnie północnej. Kurpie zaatakowali go w Brodowych Łąkach, a następnie walczyli z oddziałem 300 Szwedów pod Kopańskim Mostem w nocy z 22 na 23 I 1708 r.
.JPG) |
| Szkic ogólny działań wojsk szwedzkich w Puszczy Zielonej podczas wojny północnej w 1708 r. 1. Marsz kolumny królewskiej. 2. Marsz regimentu gwardii pieszej. 3. Marsz regimentu dragonów skańskich. 4. Granica między Rzeczypospolitą a Prusami Wschodnimi. 5. Granica puszcz (w przybliżeniu). Źródło: W. Majewski, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, „Kwartalnik Historyczny” 66 (1959), z. 2, s. 422. |
Podczas powstania styczniowego, 6 XI 1863 r., wojska rosyjskie starły się z oddziałami powstańczymi dowodzonymi przez majora Konstantego Rynarzewskiego i kapitana Lenartowicza. Rosjanie stracili 1 oficera i 40 żołnierzy, powstańcy zaś 17 żołnierzy.
Na pamiątkę tych wydarzeń 10 XI 2013 r. w miejscowości tej poświęcono i osłonięto pomnik powstańca styczniowego i pamiątkową tablicę informacyjną.
.jpeg) |
| Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło. |
.jpeg) |
| Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło. |
.jpeg) |
| Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło. |
W 1864 r. zaczęło się uwłaszczenie. W 1895 r. Żelazna Rządowa i Żelazna Prywatna liczyły łącznie 62 domy i 402 mieszkańców. Rozciągały się na 1465 morgach powierzchni (668 morgów zajmowały nieużytki). Obok wsi była siedziba leśnictwa Żelazna (1 dom, 3 mieszkańców i 15 morgów ziemi).
Na początku XX w. mieszkańcy obu Żelaznych podzielili się co do kwestii przyłączenia do parafii w Parciakach lub pozostania w parafii chorzelskiej. Pojawiła się też opozycja. Grupą, która opowiadała się za włączeniem Żelaznej do parafii Brodowe Łąki, kierował Józef Fąk z Żelaznej Rządowej. W tej sprawie wysłano pismo do gubernatora płockiego. W wyniku sporu i obawy przed przeciwnikami Fąk wyjechał do USA. W 1907 r. Żelazna Rządowa została przydzielona do filii parafii Baranowo w Parciakach, a potem do nowej parafii w Parciakach. Przeczytasz o niej tutaj: KLIK.
Na przełomie XIX i XX w. nastąpiła komasacja ziemi, likwidująca szachownicę gruntów, pozostałość po dawnych podziałach majątkowych. Sytuacja gospodarcza tego regionu była zła, wielu emigrowało za granice, nawet do USA. W międzywojniu dużo osób wyjechał ze wsi do Francji i USA, głównie w celach zarobkowych. Dodatkowo ludność zajęła się tkactwem, wzrastały zasiewu lnu.
Na początku XX w. w Żelaznej (określenie ogólne, bez podziału wsi) istniała szkoła, gdzie nauczano po rosyjsku. W 1910 r. etnograf Kazimierz Moszyński zapisał o Żelaznej, że zagrody i tu obszerne i piękne.
 |
| Mieszkańcy z żołnierzami niemieckimi, Żelazna Rządowa 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012. |
W czasie I wojny światowej do armii rosyjskiej zostali powołani mieszkańcy Żelaznej Rządowej.
W 1921 r. w Żelaznej Rządowej notowano 49 domów i 3 budynki niemieszkalne, a także 249 mieszkańców. Miejscowość należała do gminy Jednorożec. Na dzień 1 IX 1939 r. w Żelaznej Rządowej notowano 311 mieszkańców. Mieszkańcy innych wsi nazywali ludzi z Żelaznej kołtunami.
Po wybuchu II wojny światowej mieszkańcy, w obawie przed wkraczającymi od strony Prus Wschodnich hitlerowcami, uciekli na południowy wschód. W czasie wojny zginęło ok. 20 mieszkańców wsi, wielu wywieziono na roboty przymusowe lub do obozów koncentracyjnych.
Bardzo prężnie rozwijał się ruch oporu. Wielu mieszkańców Żelaznej należało do AK. Współpracowali oni z zrzucanymi w te okolice desantami sowieckimi. W końcu lipca na teren gminy Jednorożec, na las prywatny Wincentego Merchla z Żelaznej Rządowej, została zrzucona 12-osobowa grupa wywiadowcza mjr Władimira Szajkina ps. Orłow. Jej zadaniem był zbieranie materiałów wywiadowczych dla II Frontu Białoruskiego. Spadochroniarze, dzięki pomocy Merchla, nawiązali kontakt z oddziałem partyzanckim Henryka Kierzkowskiego ps. Raban. W dniu 20 XI 1944 r. polsko-sowiecką grupę zaskoczył oddział Niemców, w wyniku obławy zginęło 2 Polaków i 2 Rosjan. Pomnik im poświęcony znajduje się około 1 km za wsią, po lewej stronie drogi na Pruskołękę.
 |
| Źródło. |
 |
| Źródło. |
 |
| Źródło. |
 |
| Źródło. |
 |
| Źródło. |
Zamordowani mieszkańcy Żelaznej w latach 1939–1945:
- Bobiński Mieczysław, aresztowany 12 X 1944 r., zginął w Mauthausen;
- Fąk Apolinary, aresztowany 12 V 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Gujski Stanisław, rozstrzelany jako zakładnik na grzebowisku końskim w Przasnyszu 17 VI 1942 r.;
- Jabłonowski Bolesław, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Jurczak Wincenty, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Kisiel Franciszek, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Knabel Franciszek, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Lesiński Jan aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen;
- Merchel Czesław, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK, zginął w Mauthausen;
- Merchel Marianna, zginęła w Mauthausen;
- Merchel Stanisław, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK, zginął w Mauthausen;
- Merchel Wincenty, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK ps. Lis, dowódca plutonu, zginął w Mauthausen;
- Merchel Wincenty (syn Wincentego), zginął w Mauthausen;
- Merchel Wojciech, zginął w Mauthausen;
- Zębek Stanisław, aresztowany w 1944 r. za ubój świniaka i rozstrzelany w Ostrołęce;
- Zygmunt Aleksander, aresztowany 17 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, zginął w Działdowie;
- Zygmunt Bronisław, aresztowany 12 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, zginął w Mauthausen.
Mieszkańcy Żelaznej przebywający w więzieniach i obozach koncentracyjnych:
- Krajewski Czesław, aresztowany w 1944 r., więziony w Działdowie;
- Prusik Stanisław, aresztowany w 1942 r. za pomoc partyzantom, więziony w Działdowie;
- Ptak (imię nieznane), aresztowany jesienią 1944 r., uciekł z transportu z Działdowa do Ostródy;
- Romanowski Józef, aresztowany 26 XII 1944 r., uciekł ze stodoły w Starych Jabłonkach przed egzekucją;
- Śliwiński Władysław (ur. 1920 r.), aresztowany w 1944 r. za pomoc partyzantom;
- Tchórz (imię nieznane), więziony w Działdowie;
- Żyra Stanisław (ur.1907 r.), aresztowany w 1944 r. za udział w ruchu oporu, więziony w Królewcu;
- Merchel Władysław, aresztowany 12 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, żołnierz AK, więziony w Mauthausen-Gusen;
- Jurczak Apolonia, aresztowana w 1944 r., więziona w Olsztynie.
 |
| Wincenty Merchel, zginął w Mauthausen. Źródło. |
Na dzień 1 I 1945 r. we wsi notowano 384 osoby. W 1947 r. wieś rozciągała się na 452,96 ha. Mieszkało tu 487 osób.
Po wojnie rozpoczęto odbudowę. Nauka w szkole, mieszczącej się w domach prywatnych, rozpoczęła się w marcu 1945 r., gdy kierowniczką szkoły była Halina Janczewska.
.JPG) |
| Rada Pedagogiczna na tle starego budynku Szkoły Powszechnej w Żelaznej Rządowej. Od lewej: Janusz Bartkowicz, Marianna Bartkowicz, Marianna Kossakowska oraz kierownik szkoły Józef Suchowiecki. Zdjęcie z I połowy lat 60. XX w. Źródło. |
.jpg) |
| Uczniowie na tle starego budynku szkoły w Żelaznej Rządowej, I poł. lat 60. XX w. Źródło. |
 |
| I poł. lat 60. XX w. Przed budynkiem szkoły w Żelaznej Rządowej. Nauczyciele, z lewej Janusz Bartkowicz, z prawej Józef Suchowiecki (kierownik szkoły) oraz drużyna dziewcząt. Zb. rodziny Łukaszewskich z Żelaznej Rządowej. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012. |
 |
| Otwarcie Szkoły Podstawowej w Żelaznej Rządowej, 5 X 1965 r. Archiwum Publicznej Szkoły Podstawowej w Żelaznej Rządowej. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013. |
 |
| Budynek szkoły w Żelaznej Rządowej, lata 60. XX w. Źródło. |
W szkole działało harcerstwo.
.JPG) |
| Budynek szkolny w Żelaznej Rządowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
.JPG) |
| Budynek szkolny w Żelaznej Rządowej, widok od boiska. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
W latach 60. XX w. we wsi powstał ośrodek zdrowia i lecznica weterynaryjna. W latach 70. XX w. do ośrodka zdrowia uczęszczały osoby ze wsi w gminie Jednorożec (Parciaki, Dynak, Olszewka, Żelazna Rządowa, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa-Gutocha, Parciaki-Stacja) i kilku z gminy Baranowo. W 1980 r. powstał gabinet dentystyczny. Ośrodek zdrowia w Żelaznej Rządowej funkcjonuje do dziś, działa też poradnia rehabilitacyjna, a kilka budynków dalej jest apteka.
.JPG) |
| Ośrodek zdrowia w Żelaznej Rządowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
.JPG) |
| Punkt apteczny w Żelaznej Rządowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
Od 1951 r. wieś ma Ochotniczą Straż Pożarną. W sierpniu 1974 r. oddano do użytku murowaną remizę strażacką, która stanęła dzięki zaangażowaniu mieszkańców. Więcej na temat OSP przeczytasz tutaj: KLIK.
.JPG) |
| Remiza OSP i świetlica wiejska w Żelaznej Rządowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
.JPG) |
| Plac zabaw i wiata piknikowa w Żelaznej Rzadowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
W latach siedemdziesiątych XX w. we wsi działał klub sportowy Metalowiec Żelazna.
Wiemy, że w 1973 r. sołtysem wsi był Stanisław Olber. W lipcu 1974 r. przeprowadzono remont ośrodka zdrowia, a w kolejnym miesiącu kapitalny remont i modernizację przedszkola.
W 2002 r. w Żelaznej Rządowej było 138 gospodarstw domowych. Wedle stanu na dzień 25 XI 2011 r. we wsi mieszkało 387 osób: 181 kobiet i 206 mężczyzn. Z końcem roku 2014 Żelazną Rządową zamieszkiwało 85 osób w wieku przedprodukcyjnym, 226 w wieku produkcyjnym i 58 w wieku poprodukcyjnym (razem 369).
Sołectwo Żelazna Rządowa obejmuje tę wieś i sąsiednią Żelazną Rządową-Gutochę.
.JPG) |
| Sklep w Żelaznej Rządowej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
Przed I wojną światową w Żelaznej Rządowe stała figura św. Jana Nepomucena na słupie bardzo podobna do obiektów, które do dziś zachowały się w Olszewce, Połoni, Małowidzu i Budkach, w typie charakterystycznym dla zachodniej Kurpiowszczyzny (przedstawienia ludowej proweniencji ciosane z drewna jako statyczna figura).
We wsi istniają drewniane domy z okresu międzywojennego. Są wpisane do gminnej ewidencji zabytków.
 |
| Archiwalne zdjęcie chaty kurpiowskiej z Żelaznej Rządowej. Źródło. |
 |
| Archiwalne zdjęcie chaty z Żelaznej Rządowej. Źródło. |
 |
| Archiwalne zdjęcie chaty kurpiowskiej z Żelaznej Rządowej. Źródło. |
 |
| Fot. M.W. Kmoch, 18 VIII 2020 r. |
 |
| Ta sama chata od strony drogi i przydrożny krzyż. Fot. Mirosław Krejpowcz. Źródło. |
 |
| Chata w Żelaznej Rządowej. Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło. |
.JPG) |
| Fot. MWKmoch, 20 VIII 2020 r. |
 |
| Fot. M.W. Kmoch, 18 VIII 2021 r. |
.JPG) |
| Widok na centralną część wsi. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
Bibliografia
I. Źródła
A. Archiwalia
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich [1795–1806], sygn. 1336, k. 200–201.
Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu
Kronika [1973–1988, 1998–2002 cz. 1 i cz. 2];
Sołectwa i sołtysi [dostęp 2022-07-27];
Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [dostęp 2022-07-17];
Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025” [dostęp 2022-08-05].
B. Źródła wydane
1781. Wizytacja generalna diecezji płockiej. Chorzele, [w:] Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2012, s. 6–13.
Grzybowski Michał Marian, Materiały do dziejów ziemi płockiej: z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, t. 7: Ziemia Przasnyska, Płock 1995;
Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, część 2: 1660–1661, wyd. Alina Wawrzyńczyk, Warszawa 1989, s. 139;
Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991;
Pszczółkowski Adam A., Lustracja starostwa przasnyskiego w 1789 roku, [w:] Źródła historyczne do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956. Wybór materiałów źródłowych, red. Wojciech Łukaszewski, Truskaw 2020, s. 7, 19–20;
Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2: M–Z, Warszawa 1827;
Wieś Żelazna Rządowa (mazowieckie) [dostęp 2022-08-06].
C. Prasa
Haczewski J., O bursztynie (Dokończenie), „Sylwan”, 14 (3–4), 1838, s. 365;
Łukaszewski Wojciech, Świetlica wiejska na miarę czasów, „Głos Gminy Jednorożec”, 2021, (3 (63), s. 17–18;
Moszyński Kazimierz, Puszcza Myszyniecka, „Ziemia”, 2 (45), 1911, s. 732–734.
II. Opracowania
Drwęcki Aleksander, Dzieje ochotniczych straży pożarnych w powiecie przasnyskim, Przasnysz 2002;
Tenże, Ruch oporu w gminie Jednorożec 1939–1945, Jednorożec 2011;
Gierowski Józef Andrzej, Ludzie luźni na Mazowszu w świetle uchwał sejmikowych, „Przegląd Historyczny” 40 (1949), s. 164–202;
Jednorożec. Duże zmiany w szkołach. Powstaną filie, Tygodnik Ostrołęcki, 27 lutego 2014 [dostęp 2022-08-06];
Lorenc Zbigniew, Powstanie styczniowe na Ziemi Jednorożeckiej, Jednorożec 2016;
Łukaszewski Wojciech, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos Gminy Jednorożec", 2007, 3 (7), s. 8–9;
Kmoch Maria Weronika, Historia Koła Gospodyń Wiejskich w Żelaznej Rządowej, „Głos Gminy Jednorożec”, 2019, 2 (54), s. 14–15;
Maćkowiak Henryk, Szkolnictwo na Kurpiach 1905–1939, Ostrołęka 1980;
Majewski Wiesław, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, „Kwartalnik Historyczny”, 66 (1959), 2, s. 404–423;
Niedziałkowska Z., Kurpie. Bory Ostrołęckie, wyd. 2 uzup., Warszawa 1988;
O szkole | Publiczna Szkoła Podstawowa Żelazna Rządowa-Parciaki z siedzibą w Parciakach [dostęp 2022-08-06];
Paprocka Wanda, Przemysł domowy, rzemiosło i chałupnictwo wsi kurpiowskiej Puszczy Zielonej, Wrocław 1967;
Waleszczak Radosław, Chorzele. Zarys dziejów, Chorzele 1992;
Zugaj Leszek, Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.
W pobliżu wsi Żelazna Królewska, jak czytamy w lustracji dóbr królewskich z 1789 r., istniały dobra prywatne. Ich ówcześni właściciele, Krasińscy, założyli tu niewielką osadę. Nazwano ją Żeleźnią Szlachecką (tzn. prywatną).
Obie wsie, jako że leżały obok siebie, nierzadko traktowano jak całość i tak też przedstawiano np. na mapach i w statystyce. Wiemy, że w 1816 r. w pobliżu Żelaznej uruchomiono kopalnię bursztynu. W 1827 r. notowano tu 10 domów i 64 mieszkańców.
 |
| Żelazna na mapie z 1801 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 330-21. |
W 1864 r. nastąpiło uwłaszczenie ziemi rządowej oraz prywatnej. Wsie stały się samodzielne, dawne stosunki własnościowe (prywatne, rządowe) nie miały już takiego znaczenia.
W 1885 r. notowano pożar we wsi Żelazna. Spaliło się 28 biudynków mieszkalnych i 56 innych gospodarskich budowli. Drewniana zabudowa często była trawiona przez pożary.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1895 r. podaje, że obie wsie liczyły w sumie 62 domy, 402 mieszkańców i 1 465 mórg ziemi.
Spis powszechny z 1921 r. wyróżniał jednak dwie wsie. W Żelaznej Prywatnej notowano 24 domy i 6 innych budynków oraz 122 mieszkańców (53 mężczyzn i 69 kobiet). Od 1 I 1923 r. zarejestrowano sklep spożywczy Konstantego Kosińskiego.
Niesamowita jest historia Stanisława Berka z Żelaznej Prywatnej.
Wieś bywa omijana, bo leży nieco z boku, nie przy głównej drodze z Parciak do Brodowych Łąk.
.JPG) |
| Wjazd do Żelaznej Prywatnej. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
I. Źródła
A. Archiwalia
Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu
Sołectwa i sołtysi [dostęp 2022-07-27];
Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [dostęp 2022-07-17].
B. Źródła wydane
Pszczółkowski Adam A., Lustracja starostwa przasnyskiego w 1789 roku, [w:] Źródła historyczne do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956. Wybór materiałów źródłowych, red. Wojciech Łukaszewski, Truskaw 2020, s. 20;
Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2: M–Z, Warszawa 1827.
C. Prasa
"Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości", 9 (1925), 22 A (18 III 1925), s. 56;
Znów pogorzele, "Gazeta Świąteczna", 5 (1885), 32, s. 1.
II. Opracowania
Łukaszewski Wojciech, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos Gminy Jednorożec" 3 (7)/2007, s. 8–9;
Zugaj Leszek, Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015;
Wieś Żelazna Prywatna (mazowieckie) [dostęp 2022-08-06].
Na mapach z I połowy XIX w. można odnaleźć miejsce zwane Gutocha Błoto lub, na późniejszych mapach, Bagno Gutocha. Rozciągało się na powierzchni ok. 6 tys. ha w dolinie rzeki Płodownicy między wsiami Żelazna Prywatna i Żelazna Rządowa w gminie Jednorożec a Błędowo, Ziomek, Majk, Kucieje i Wola Błędowska w gminie Baranowo. Nazwa Gutocha ma pochodzić od wiedźmy Gutochy, która tu mieszkała. Zbierała zioła, pracowała jako znachorka, czasem przewodniczka po niedostępnym bagnie. Podobno do osuszenia błota sprowadzono tureckich niewolników, którzy przekopywali Płodownicę na odcinku od Rzodkiewnicy do Rycicy.
 |
| Gutocha Błoto na bardzo dokładnej rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło. |
W XIX stuleciu bagno było częścią dóbr liczących około 30 tys. włók. Tu biegły szlaki idealne do ucieczki, co wykorzystywali dezerterzy z armii carskiej uciekający do Prus Wschodnich, ale i przestępcy. Na obszarze 1000 morgów wydobywano torf, a Guzowatka-Gutocha uważana była za jedną z największych kopalni tofu w Królestwie Polskim. Torfu wydobywano tu do początku lat 90. XX wieku. Po 1863 r. bagno zaczęło zarastać.
Przed I wojną światową majątek kupiki Karol Dłużewski i Stanisław Tryniszewski. Nabyli go od Żydów. Planowali zalesić część majątku, a błoto o powierzchni tysiąca mórg poddać melioracji. Kierownikiem majątku uczyniono Lucjana Legisa.
Po 1918 r. bagno zostało własnością państwa, a Towarzystwo Akcyjne Budowa i Eksploatacja Stawów zaplanowało tu hodowlę ryb, głównie karpia. W latach 1925–1927 zbudowano 4 stawy rybne o powierzchni 40 ha. Do 1942 r. pracami w Gutosze kierował inż. Kazimierz Teresiński z Budnych Sowiąt. Za jego kierownictwa ze stawów pozyskiwano 5–5,5 tony ryb rocznie.
W 1940 r. Niemcy wyremontowali dwa stawy z narybkiem i dwa tarliskowe. Zaplanowali budowę magazynów. Wybudowali też nową zastawkę (działała do roku 1975). W 1943 r. Niemcy rozpoczęli regularne odłowy, ale już w kolejnym roku przeprowadzili je wcześniej w obawie przez nadejściem Sowietów.
Po II wojnie światowej w Gutosze powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne. Zaplanowano zagospodarowanie bagien i nieużytków oraz meliorację łąk. Na 25 arach pracowano głównie ręcznie, ale też za pomocą koni i kosiarek ręcznych. Prasowane siano wysyłano m.in. do Płocka i Służewca. Niemniej brakowało chętnych do pracy, bo PGR kojarzył się z sowieckimi kołchozami, a nawet łagrami. Na stałe w PGR pracowało tylko 6 rodzin. W 1952 r. wybudowano dla nich barak mieszkalny. Latem do pracy z okolicznych wsi przyjeżdżało około 80 osób. W 1960 r. zbudowano dom bliźniak dla dwóch rodzin. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. wystawiono 4 bloki mieszkalne, suszarnię (miejsce produkcji pasz dla zwierząt), mieszalnię i obory.
.JPG) |
| Bloki PGR w Żelaznej Rządowej-Gutosze. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
.JPG) | |
|
Siedzibę PGR przeniesiono z Ziomku do Żelaznej Rządowej. Na siedzibę potrzebna była ziemia, a tę kupiono od okolicznych rolników. Dodatkowo do PGR w Gutosze należało tysiąc ha ziemi w Klonie w powiecie szczycieńskim, ale majątek był daleko, a z transportem było trudno. W rezultacie Klon usamodzielnił się jako PGR. W latach 80. XX w. w Gutosze zbudowano jednorodzinny dom dla dyrektora przedsiębiorstwa. W blokach mieszkalnych zamontowano CO. W 1985 r. dyrektorem PGR Gutocha był mgr inż. Zbigniew Kotarski. Produkowano wówczas pasze dla 4 innych PGR i 12 rolniczych spółdzielni produkcyjnych w regionie. Dwa lata później w PGR Gutocha pracowało 37 pracowników, w tym bezpośrednio w produkcji 26 osób. PGR obejmował 152 ha użytków zielonych, 7 ha ziemi ornej i 150 ha stawów rybnych.
 |
| Budynek "rybakówki" obok stawów rybnych krótko po wybudowaniu, II połowa lat osiedziesiątych XX w. Źródło: AIPN BU, sygn. 0983/154, k. 379. |
.JPG) | |
|
.JPG) |
| Zabudowania dawnego PGR w Żelaznej Rządowej-Gutosze. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
.JPG) |
| Zabudowania dawnego PGR w Żelaznej Rządowej-Gutosze. Fot. M.W. Kmoch, 28 VIII 2022 r. |
PGR Gutocha został zlikwidowany w 1992 r. Ziemia została sprywatyzowana. Administracją stawów rybnych zajął się Polski Związek Wędkarski.
Dzisiaj na terenie dawnego Bagna Gutocha funkcjonują należące do Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie stawy rybne. Są one stoją ptaków. Zostały objęte ochroną w ramach obszaru Natura 2000 Dolina Omulwi i Płodownicy. Osada jest częścią sołectwa Żelazna Rządowa.
.jpg) |
| Stawy rybne w Żelaznej Rządowej-Gutosze. Źródło. |
We wrześniu 2007 r. w Żelaznej Rządowej-Gutosze notowano 75 osób. Stały tu 4 bloki mieszkalne i 1 dom. Na dzień 25 XI 2011 r. mieszkało tu 78 osób: 32 kobiety i 41 mężczyzn. Z końcem 2014 r. zanotowano 15 osób w wieku przedprodukcyjnym, 47 w wieku produkcyjnym i 15 w wieku poprodukcyjnym, czyli łącznie 77 osób.
Bibliografia
I. Źródła
A. Archiwalia
Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu, Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. (dostęp 17 VIII 2022 r.).
B. Prasa
Torfy nasze, „Gazeta Przemysłowo-Rzemieślnicza”, 4 (31), 1875, s. 244;
Zdzieblecki Stanisław, Puszcza Płodownicka, „Naród”, 8 (138), 1913, s. 1–2.
II. Opracowania
Łukaszewski Wojciech, Gutocha – kurpiowskie dziedzictwo przyrodnicze i gospodarcze, „Rocznik Przasnyski”, 3 (2016), s. 147–158;
Idem, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos Gminy Jednorożec", 2007, 3 (7), s. 8–9;
Idem, "Żelaźniaki" z jednym rodowodem (dostęp 9 VIII 2022 r.);
Zugaj Leszek, Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015;
Żerański Marcin, Kurpie. Puszcza Zielona. Przewodnik turystyczny, Cieszyn 2008.
W tej okolicy można spotkać, jak w każdej miejscowości gminy Jednorożec, wiele krzyży i kapliczek przydrożnych. Zapraszam na fanpage KAPLICZKI I KRZYŻE PRZYDROŻNE W GMINIE JEDNOROŻEC: KLIK, gdzie prezentuję je wszystkie.
Do następnego!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz