Badania ks. Władysława Skierkowskiego w gminie Jednorożec cz. 1

Ksiądz Władysław Skierkowski (1886–1941) w czasie pracy w Myszyńcu podczas I wojny światowej zainteresował się folklorem kurpiowskim. W latach 1913–1938 (z niewielkimi przerwami) dokumentował folklor muzyczny i zwyczaje regionu kurpiowskiego. Zakochany w dziedzictwie kurpiowskim, wracał tu przez 26 lat. Badaniom na Kurpiach poświęcił pół swojego życia. Trafił także do gminy Jednorożec. Zapraszam na opowieść o tym aspekcie badań ks. Skierkowskiego.

Działania ks. Skierkowski zintensyfikował w czasie posługi duszpasterskiej w Imielnicy. Bliskość Płocka i działającego tam Towarzystwa Naukowego Płockiego wpłynęła na aktywność Skierkowskiego. Został członkiem towarzystwa. Do większej aktywności mógł zachęcić go Aleksander Maciesza, prezes TNP, którą również interesował się Kurpiami. Latem 1914 r. przyjechał na Kurpie (zatrzymał się w Jednorożcu) i dokonał pomiarów antropologicznych oraz wykonał zdjęcia. W 1923 r. na ich podstawie opublikował pracę Puszczanie Przasnyscy. Przyczynek do charakterystyki antropologicznej Kurpiów. O podróży Macieszy na Kurpie przasnyskie pisałam m.in. tutaj: KLIK. Dzięki notatkom Marii Macieszyny, która towarzyszyła mężowi i zbierała materiały do zielnika Mazowsza Płockiego, wiemy, jak w 1914 r. wyglądał Jednorożec i okoliczna (dawna) puszcza, o czym pisałam tutaj: KLIK.

TNP przyjęło działalność Skierkowskiego z wielkim entuzjazmem, widząc w nim kontynuatora badań regionalnych podejmowanych od lat przez ludzi związanych z Płockiem (m.in. Dominika Staszewskiego, sędziego pokoju w Jednorożcu w latach 1896–1907). Od 1926 r. (wtedy właśnie zmarł Staszewski) ks. W. Skierkowski wygłaszał odczyty na temat Puszczy Kurpiowskiej na posiedzeniach Sekcji Fizjograficznej TNP. Zaprezentował cykl pod hasłem Puszcza Kurpiowska w pieśni. W latach 1928–1930 kapłan zapisywał ponad 200 utworów rocznie. Badania prowadził głównie w czasie wakacji, czasem wiosną i jesienią. Szczegółowo opisałam je na blogu: KLIK.

Ks. Władysław Skierkowski z przyjaciółmi (NN i NN) podczas badań terenowych na Kurpiach. Źródło: H. Gadomski, Ocalił pieśni kurpiowskie od zapomnienia. Ks. Władysław Skierkowski (1886–1941), [w:] Kurpie. Najważniejsi w dziejach, red. M. Grzyb, I. Choroszewska-Zyśk, Ostrołęka 2014, s. 222.

W badaniach Skierkowskiego nie mogło zabraknąć materiałów z gminy Jednorożec, ponieważ jej część należy do regionu kurpiowskiego. W zbiorze Puszcza Kurpiowska w pieśni znajdziemy melodie zanotowane przez Skierkowskiego w Olszewce i Parciakach.

Pod datą 20 VIII 1936 r. ks. W. Skierkowski zanotował pieśń śpiewaną przez pięćdziesięcioletnią Marysię Parciak z Parciak. Pieśń znał już w wariancie z Krysiak, który spisał w tym samym roku. Według notatek ks. Skierkowskiego śpiewaczka z Parciak miała się urodzić ok. 1886 r. Jej imię to raczej Marianna, nie Maria, bo dawniej nie nadawano tego drugiego przez wzgląd na Maryję, matkę Jezusa. Kombinacja imienia i nazwiska śpiewaczki jest tak popularna, że trudno ustalić, która z Mariann Parciak z Parciak to ta, która śpiewała ks. Skierkowskiemu. Mamy za mało danych, by teraz to ustalić.

Tego samego dnia kapłana wysłuchał pieśni śpiewanej przez dwudziestoletnią Antoninę Pogorzelską z Olszewki. Z notatek kapłana wynikałoby, że urodziła się ok. 1906 r., ale w aktach metrykalnych znajdujemy Antoninę Pogorzelską, urodzoną w 1910 r. córkę Franciszka i Marcjanny z Zuśków Pogorzelskich z Olszewki.

Dwie wspomniane śpiewaczki i ich pieśni (Stara baba łubki tnie, nr 470; Z poniedziałku święto, nr 107) zostały wydane w drugim tomie Puszczy Kurpiowskiej w pieśni, który jest dostępny online: KLIK.

Źródło: Ks. W. Skierkowski, Puszcza Kurpiowska w pieśni, t. 2, Ostrołęka 2000, s. 114–115.

Przykład zapisu tej samej pieśni w dwóch wariantach: z Krysiaków i Parciak. Źródło: Ks. W. Skierkowski, Puszcza Kurpiowska w pieśni, t. 2, Ostrołęka 2000, s. 473–474.

W artykule Henryka Gadomskiego "Puszcza Kurpiowska w pieśni" ks. Władysława Skierkowskiego – niezwykły dokument i źródło inspiracji, [w:] Etnograf Kurpiowszczyzny. Konferencja naukowa o księdzu Władysławie Skierkowskim. Materiały konferencyjne, Myszyniec 2021, s. 92 można znaleźć informację o 5 osobach z gminy Jednorożec, których pieśni wysłuchał i zanotował ks. Skierkowski. Oprócz wspomnianych dwóch kobiet: Antoniny Pogorzelskiej z Olszewki i Marysi Parciak z Parciak ks. Skierkowski miał wysłuchać dziewięćdziesięcioletniej Genowefy Pogorzelskiej z Olszewki oraz dwudziestosześcioletniej Julianny Jurczak z Żelaznej. H. Gadomski podał te nazwiska w tabeli zestawiającej osoby, których pieśni opublikowano w trzech tomach Puszczy Kurpiowskiej w pieśni. W jednej tabeli jest mowa o 5 osobach z gminy Jednorożec, w spisie nazwisk mamy podane 4 osoby z tej gminy. Niestety Genowefa Pogorzelska i Julianna Jurczak nie pojawiają się jako śpiewaczki ani w pierwszym, ani w drugim, ani w trzecim tomie Puszczy Kurpiowskiej w pieśni... Autor mógł się pomylić w tabeli zestawiającej dane liczbowe na temat udział osób z poszczególnych wsi i gmin kurpiowskich w badaniach ks. Skierkowskiego, pisząc o 5 osobach z gminy Jednorożec. A może jeszcze są pieśni, które pozostają w rękopisach i nie mamy ich dostępnych w druku? Spróbuję to ustalić.

Źródło: H. Gadomski, "Puszcza Kurpiowska w pieśni" ks. Władysława Skierkowskiego – niezwykły dokument i źródło inspiracji, [w:] Etnograf Kurpiowszczyzny. Konferencja naukowa o księdzu Władysławie Skierkowskim. Materiały konferencyjne, Myszyniec 2021, s. 92.

Z mapy opracowanej przez H. Gadomskiego wynika, że ks. Skierkowski prowadził też badania w Żelaznej w gminie Jednorożec. Chodzi zapewne nie o spisywanie pieśni, ale zbieranie informacji o życiu Kurpiów i Kurpianek. Skąd taki wniosek?

Źródło: H. Gadomski, "Puszcza Kurpiowska w pieśni" ks. Władysława Skierkowskiego – niezwykły dokument i źródło inspiracji, [w:] Etnograf Kurpiowszczyzny. Konferencja naukowa o księdzu Władysławie Skierkowskim. Materiały konferencyjne, Myszyniec 2021, s. 92.

W 1936 r. kapłan opracował Zwyczaje i wierzenia żniwne na Kurpiach. Temat zaprezentował na spotkaniu TNP. Materiał długo pozostawał w rękopisie. Dopiero w 2022 r. został wydany przez Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce i Miejską Bibliotekę Publiczną im. Wiktora Gomulickiego w Ostrołęce.

W Parciakach Skierkowski rozmawiał z Piotrem Sendrowskim (w publikacji błędnie: Sandrowskim). Według zapisków kapłana informator miał wówczas 67 lat, czyli urodziłby się w roku 1869. Nie ma takiej osoby w chorzelskich aktach metrykalnych, jest za to urodzony w 1871 r. syn Jana i Małgorzaty z Burlińskich z Parciak, Piotr Sendrowski. To możliwe, że Piotr Sendrowski nie był w stanie podać dokładnego wieku. Skierkowski przeprowadził z nim wywiad w dniach 19–20 VIII 1936 r. Opowiadał o żniwach, ogrzewaniu domów i gotowaniu, wierze, ptactwie, o różnego rodzaju wróżbach.

Drugim z parciackich informatorów ks. Skierkowskiego był Franciszek Dyl. Miał wówczas 70 lat, urodziłby się w 1866 r. Tego nie umiem znaleźć w aktach metrykalnych. Ks. Skierkowski rozmawiał z nim we wrześniu 1936 r. Mieszkaniec Parciak opowiadał kapłanowi m.in. o obróbce drewna na Kurpiach i budownictwie, o zwyczajach związanych z konkretnymi momentami w roku, a wraz z żoną o ubiorach Kurpiów i Kurpianek.

W Parciakach ks. Skierkowski spotkał się też z Jonkiem Tomecków, czyli trzydziestoośmioletnim Janem Deptułą. Rozmawiał też z siedemdziesięcioletnim Wojciechem Jurczakiem (w publikacji błędnie: Jatczakiem) z Żelaznej. Obaj podzielili się wiedzą na temat wierzeń.

Skierkowski zainteresował się zwyczajami pogrzebowymi na Kurpiach. W 1939 r. wygłosił w TNP referat na ten temat. Wyniki badań opublikował potem w odcinkach w „Głosie Mazowieckim” w 1939 r. Osobna publikacja na ten temat miała ukazać się jeszcze w 1939 r. Plany zniweczył wybuch II wojny światowej.

O zwyczaje związane ze śmiercią i pogrzebem Skierkowski wypytywał m.in. w parafii Parciaki oraz Jednorożec. Częściej w zapiskach przywołuje Parciaki. Wiemy, z kim rozmawiał. Choć materiał ukazał się w 1939 r., to już przy wcześniejszych wizytach w Parciakach kapłan poruszył temat zwyczajów pogrzebowych. Świadczy o tym fakt, że jako informatora z Parciak podaje Franciszka Dyla, tym razem jednak (w 1939 r.) pisząc, że miał 64 lata, a więc urodził się w 1875 r., w innym zaś odcinku serii, że miał 70 lat. Możliwe, że Dyl to wersja skrócona nazwiska i informator nazywał się Dylewski.

W kolejnych odcinkach przedstawię relacje, które przekazali ks. W. Skierkowskiemu mieszkańcy Parciak i Żelaznej.

Bibliografia:

Źródła:

Skierkowski W. ks., Puszcza Kurpiowska w pieśni, t. 1, Ostrołęka 1997: KLIK;
Tenże, Puszcza Kurpiowska w pieśni, t. 1, Ostrołęka 2000: KLIK;
Tenże, Puszcza Kurpiowska w pieśni, t. 1, Ostrołęka 2003: KLIK;

Tenże, Życie codzienne Kurpiów, Ostrołęka 2022.

Opracowania:

Gadomski H., "Puszcza Kurpiowska w pieśni" ks. Władysława Skierkowskiego – niezwykły dokument i źródło inspiracji, [w:] Etnograf Kurpiowszczyzny. Konferencja naukowa o księdzu Władysławie Skierkowskim. Materiały konferencyjne, Myszyniec 2021, s. 59–93.

Do następnego!