Kurpianka w wielkim świecie: Kurpiowskie mistrzynie śpiewu i tradycji: Bandysionki i Dłudzonki

Gmina Czarnia na Kurpiach była kiedyś znanym ośrodkiem śpiewaczym. Nadal nim jest, jest tu bowiem, jak pisali Katarzyna i Seweryn Huzarscy, największe zagęszczenie kurpiowskich śpiewaczek na 1 kilometr kwadratowy, choć jedna z grup, którą dziś przedstawię, nie jest już aktywna. Zapraszam na opowieść o śpiewaczkach kurpiowskich z Bandyś i Długiego. Obie grupy w 2000 r. zostały wyróżnione Nagrodą im. Oskara Kolberga za zasługi dla kultury ludowej. We wpisie linkuję nieco nagrań, byście mogli poczuć to, co czym piszę i... może też pośpiewać!

Najwcześniej założoną w gminie grupą śpiewaczą były Dłudzonki. Śpiewaczki należały do Kurpiowskiego Zespołu Folklorystycznego „Carniacy” w Czarni. Jako grupa występowały od 1988 r. Pierwszy raz zaprezentowały się na imprezie „Niedzielne Spotkania z Historią i Folklorem” w Czarni w 1989 r. Uroczystość zorganizowało Towarzystwo Kurpiowskie „Strzelec” w Czarni. Kobiety były jego członkiniami.

W pierwszym składzie śpiewały: Zofia Kłoskowska (*1923), Teresa Kłoskowska, Franciszka Kuczyńska (1918–2011) i Eugenia Zyśk. W końcu maja 1992 r. tę ostatnią zastąpiła Apolonia Koziatek. Kilkukrotnie z grupą jako piąta śpiewaczka wystąpiła Zofia Zyśk. Po 1993 r. grupa występowała w niezmiennym składzie, w 4 osoby. Zdarzało się, że na występach Dłudzonki wspierała Władysława Dąbrowska z Czarni.

Dłudzonki (od lewej): Zofia Kłoskowska, Teresa Kłoskowska, Franciszka Kuczyńska, Eugenia Zyśk. Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Władysława Dąbrowska z Czarni. Źródło: W. Kuczyński, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018.

Franciszka Kuczyńska. Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Śpiewaczki były aktywne w społeczności wiejskiej. Przykładowo Z. Kłoskowska i F. Kuczyńska często przewodniczyły (jako prowadniczki) wiejskim ceremoniom obrzędowym, np. chrztom, pogrzebom. Inicjowały działania kulturalne w Długiem i sąsiednich wsiach. Kultywowały zwyczaje związane z rękodziełem (kwiaty z bibuły, kierce, pająki, hafciarstwo i koronkarstwo, wypiek pieczywa obrzędowego).

Grupa śpiewacza z Długiego wiele razy była laureatką konkursów i przeglądów folklorystycznych. Występowała na imprezach o zasięgu regionalnym i ogólnopolskim. Na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu w 1993 r. zdobyła Złotą Basztę. Wraz z opisaną niżej grupą śpiewaczą z Bandyś wystąpiły w Filharmonii Warszawskiej podczas koncertu organizowanego przez etnochoreolożkę prof. Grażynę Dąbrowską. W latach 1991–1997 w filharmonii odbyło się 12 koncertów „Pieśń Ojczystej Ziemi”, w tym poświęcony Kurpiowszczyźnie.

Dłudzonki śpiewały pieśni charakterystyczne dla Puszczy Zielonej, czyli leśne, polne, z apokopą i trampane. Zachowały archaiczną formę śpiewu przekazywaną z pokolenia na pokolenia, umiały „zdobić” pieśni. Inicjowały różne działania w społeczności wiejskiej, szczególnie te na rzecz zachowania tradycji.

Śpiew Dłudzonek można usłyszeć m.in. na wydanych przez Remigiusza Mazura-Hanaja (In Crudo) płytach z serii Jest drabina do nieba (pieśni żałobne i za dusze zmarłych). Wystąpiły na koncercie pieśni żałobnych w kościele św. Krzyża w Warszawie w 1997 r.

W 2005 r. grupa przestała istnieć. Jej kontynuatorką była grupa, która funkcjonowała przez 3 lata. Śpiewały w niej: Krystyna Zyśk, Apolonia Koziatek, Zofia Gut i Apolonia Golan.

Dłudzonki (od lewej): Krystyna Zyśk, Apolonia Koziatek, Zofia Gut, Apolonia Golan. Źródło: W. Kuczyński, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018.

*************************

Dłudzonki i Bandysionki. Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Na zdjęciu od lewej: +Franciszka Kuczyńska, +Apolonia Koziatek, +Władysława Dąbrowska, poniżej (bokiem) Marianna Bączek, za nią (ledwie widoczna) +Zofia Kłoskowska, Bronisława Świder, Aleksandra Deptuła i Adam Strug, 1992. Zbiory Adama Struga, kopia za: KLIK (dostęp 15 III 2022 r.).

Bandysionki jako grupa śpiewacza kobiet ze wsi Bandysie powstała w 1989 r. z połączenia dwóch wcześniej działających i uznanych w regionie grup śpiewaczych: istniejącej od lat osiemdziesiątych XX w. grupy „Bandysie” (Bronisława Świder, Marianna Bączek i Aleksandra Deptuła, Władysława Dąbrowska) i powstałej niecałe 10 lat później grupy „Bandysie II” („Bandysie-Korzenie”), w której śpiewały: Antonina Deptuła, Mariana Kuta i Maria Piórkowska (1935–2023), Franciszka Biedka (śp.). Od 1948 r. niektóre z tych kobiet należały do Kurpiowskiego Zespołu Folklorystycznego „Carniacy” z Czarni, inne dołączyły później.

Od lewej: Bronisława Świder, Marianna Bączek, Aleksandra Deptuła. Źródło: W. Kuczyński, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018.

Od lewej: Antonina Deptuła, Bronisława Świder, Marianna Kuta, Marianna Piórkowska. Źródło: W. Kuczyński, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018.

W pierwszym składzie grupy Bandysionki znalazły się: Bronisława Świder (*1933), Marianna Bączek (*1931) i Aleksandra Deptuła (*1940). W 1993 r. do grupy dołączyła Władysława Dąbrowska z Czarni. Jesienią 1995 r. z działalności w Bandysionkach zrezygnowała Aleksandra Deptuła. W końcu lat dziewięćdziesiątych XX w. do grupy wstąpiły: Antonina Deptuła i Marianna Kuta (*1939). Okresowo w grupie występowały też Apolonia Koziatek i Zofia Gut (*1949). Kolejny moment zmiany składu grupy to początek XXI w. Wówczas odeszły Marianna Bączek, która postawiła na karierę solową, i Władysława Dąbrowska, dołączyła zaś Maria Piórkowska (1935–2023).

Od lewej: Antonina Deptuła, Bronisława Świder, Marianna Kuta, Marianna Piórkowska. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Ta ostatnia opuściła grupę w 2017 r. z powodów zdrowotnych. Współcześnie Bandysionki to: Antonina Deptuła, Bronisława Świder i Marianna Kuta.

Od lewej: Antonina Deptuła, Bronisława Świder, Marianna Kuta. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Każda z nich była zaangażowana w życie społeczności wiejskiej w Bandysiach i parafialnej w Czarni. Od 1948 r. do 2009 r. kobiety śpiewały w chórze kościelnym. Były druhnami i czepiarkami na weselach, śpiewały podczas uroczystości rodzinnych, wiejskich i parafialnych. Talent odziedziczyły po rodzinie, ich matki i babcie śpiewały na weselach, pogrzebach i innych uroczystościach. Kobiety znały i tańczyły tańce kurpiowskie (szczególnie jako członkinie „Carniaków”). Brały udział w inscenizacjach przedstawianych przez zespół, szczególnie „Wyprowadziny” i „Oczepiny” z wesela kurpiowskiego. Wystawiały też całe „Wesele Kurpiowskie”.

Chór parafialny i orkiestra z księżmi i organistą, parafia Czarnia. Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Apolonia Deptuła (z lewej) i Franciszka Kuczyńska (z prawej) wiążą chustę na głowie Bronisławy Świder. Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Zbiory Witolda Kuczyńskiego. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Bandysionki pierwszy raz publicznie wystąpiły w 1991 r. w Czarni na „Niedzielnym Spotkaniu z Folklorem”. Na konkurs konkurs śpiewu ludowego zgłoszono specjalnie powołaną nową grupę śpiewaczą złożoną z kobiet występujących dotąd w zespole „Carniacy”. Tak powstały Bandysionki. Kobiety zdobyły I nagrodę. W 1994 r. zdobyły I miejsce na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu. W 2007 r. i 2011 r. zdobyły II nagrodę. Kilka razy były laureatkami przeglądu śpiewaczego „Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne” w Ostrołęce i „Jarmarku Kurpiowskiego” w Myszyńcu.

Brały udział w Mazowieckim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Mińsku Mazowieckim. Brały udział w „Miodobraniu Kurpiowskim” w Myszyńcu, „Weselu Kurpiowskim” w Kadzidle, Międzynarodowych Warsztatach „Dramat i Liturgia” w Czarni, Ogólnopolskich Warsztatach Artystycznych „Kurpiowskie Animacje” w Czarni, widowisku „Na Łowy” w Czarni. Poza tym członkinie grupy Bandysionki występowały jako solistki. W 2016 r. Antonina Deptuła zdobyła I nagrodę na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu.

W latach 90. XX w. Bandysionkami zainteresowali się m.in. Andrzej Bieńkowski, który nagrał ich występy (przykładowo te niżej), i Remigiusz Mazur-Hanaj (In Crudo), który ich pieśni umieścił na płytach z serii Jest drabina do nieba (pieśni żałobne i za dusze zmarłych) i online (KLIK). Kobiety były zapraszane na spotkania w warszawskim Domu Tańca oraz na koncert pieśni żałobnych w kościele św. Krzyża w Warszawie w 1997 r.

Umiejętności śpiewacze Bandysionek są, jak same mówią, wrodzone. Śpiewały od dzieciństwa, śpiewały z babciami i mamami. Bandysionki śpiewają pieśni charakterystyczne dla Puszczy Zielonej: leśne, polne, weselne, trampane (taneczne), zastolne (biesiadne), pieśni weselne, pogrzebowe i nabożne. Śpiewają surowo, intensywnie, z zachowaniem gwary, którą na co dzień się posługują, i archaicznego stylu śpiewaczego, z apokopą i glissandami. Śpiew kurpiowski, który prezentują, charakteryzuje też, jak określiła meloterapeutka Olga Stopińska, „bogata ornamentyka, (...) strój nietemperowany, wolne tempa, metra nieparzyste”. Pieśni, które wykonują, pochodzą z przekazu ustnego ich przodków i przodkiń.

Witold Kuczyński określił Bandysionki mianem społecznego samorządu kulturalnego wsi Bandysie. Grupa inicjowała różne formy działania, brała udział w wielu spotkaniach i imprezach folklorystycznych w regionie oraz poza nim. Bandysionek nie może zabraknąć np. na corocznej Pustej Nocy w Bandysiach. O zwyczaju pisałam tutaj: KLIK.

Grupa nagrywała programy telewizyjne i radiowe. W 1999 r. wystąpiły w filmie Całą gambą o muzyce parafii Czarnia (dostępny na Facebooku). W 2014 r. Bandysionki wzięły udział w programie Szlakiem Kolberga TVP. Uczyły Annę Marię Jopek pieśni kurpiowskich. Wystąpiła też w podcastach.

Głos Bandysionek można usłyszeć na płytach „Re:akcja mazowiecka” i „Pieśni z Puszczy”. Pierwszych z tych płyt, nagrana z Kapelą ze Wsi Warszawa, w 2018 r. została wyróżniona Fryderykiem w kategorii Album Roku Muzyka Korzeni. Nagrania pieśni śpiewanych przez Bandysionki oraz ich opowieści, są one bowiem skarbnicą wiedzy o życiu na wsi kurpiowskiej, przechowywane są w archiwach Polskiego Radia i Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Nic dziwnego więc, że raz na jakiś czas w Programie 2 Polskiego Radia można usłyszeć opowieści Bandysionek, np. o zwyczajach adwentowych. Kilka nagrań pieśni audio jest dostępnych online, np. tutaj: KLIK.

Od wielu lat Bandysionki pełnią rolę mistrzyń dla młodszego pokolenia. Uczą pieśni, przekazują tradycję. Robią to nie tylko dla osób z Kurpiowszczyzny, ale z całej Polski. Grupa współpracowała z wieloma stowarzyszeniami z terenu całej Polski. Uczestniczyła w projektach artystycznych, koncertach, warsztatach. Śpiewały ze znanymi w Polsce muzykami, np. z Adamem Strugiem na scenach Uniwersytetu Fryderyka Chopina oraz w Polskim Radiu. W 2015 r. ramach koncertu Rzeczpospolita Kurpiowska pojawił się w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. W 2019 r. brały udział w koncercie pieśni pasyjnych „Klęcząc w ogrójcu”.

Źródło (dostęp 16 III 202 r.).

Bandysionki uczestniczyły w projekcie Kurpiowskiej Szkoły Tradycji realizowanej przez Stowarzyszenie Trójwiejska z Gdańska i Stowarzyszenie Tratwa z Olsztyna w ramach projektu Akademia Kolberga. Projekt polegał na ożywieniu okolicy wsi Bandysie i reaktywacji potańcówek, gry na instrumentach w młodym pokoleniu oraz śpiewu tanecznego. W ramach projektu zorganizowano kilka edycji Kurpiogrania.

Wielokrotnie uczestniczyły w spotkaniach śpiewaczych organizowanych przez Stowarzyszenie Trójwiejska w Trójmieście, w Ambasadzie Muzyki Tradycyjnej w Warszawie oraz podczas corocznego konkursu w Kazimierzu nad Wisłą.

W roku 2018 Bandysionki pełniły rolę nauczycielek dla dziewcząt z Bandyś i okolic. Pomysł powstał z potrzeby pielęgnowania więzi międzypokoleniowych w celu zachowania ciągłości przekazu tradycyjnych pieśni kurpiowskich. W spotkaniach grupy śpiewaczej Kontynuatorki Tradycji uczestniczyły: wnuczki Marianny Kuty – Ewelina i Karolina, Karolina Zapadka (z Bandyś) oraz Agnieszka Samsel i Idalia Dawidczyk (z Czarni). Spotkania odbywały się w starej szkole w Bandysiach w ramach projektu „Kontynuatorki Tradycji – Bandysionki i uczennice – meloterapeutyczne spotkania śpiewacze”. Jego autorką i opiekunką merytoryczną była meloterapeutka Olga Stopińska, która w projekcie była nauczycielką emisji głosu. Wspierali ją Fundacja Magiczne Kąty oraz Mazowiecki Urząd Marszałkowski. Projekt był realizowany do 2019 r.

Kontynuatorki Tradycji w Bandysiach. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

W 2019 r. Kontynuatorki Tradycji były laureatkami Nagrody Mazowieckiego Programu Edukacji Kulturalnej za Społeczne Działania Twórcze w subregionie ostrołęckim.

Laureaci i laureatki Nagrody MPEK. Źródło (dostęp 15 III 2022 r.).

Od 2020 r., kiedy w Warszawie z inicjatywy Olgi Stopińskiej zawiązała się Kurpiowska Wspólnota Pieśni, żeńska grupa praktykująca śpiew kurpiowski, Bandysionki stały się jej przewodniczkami i mistrzyniami. Przekazują pieśni, uczestniczą w spotkaniach organizowanych w ramach działań grupy. Przez kilka miesięcy grupa działała bowiem pod skrzydłami Akademii Kolberga, realizując projekt Kurpiowskiej Szkoły Tradycji.

W dniu 22 sierpnia 2021 r. podczas 32. edycji festynu „Niedziela na wsi” w Czarni Bandysionki (Bronisława Świder, Marianna Kuta, Antonina Deptuła, Marianna Bączek, Aleksandra Deptuła) zostały nagrodzone tytułami MISTRZYŃ TRADYCJI oraz nagrodą wójta gminy Czarnia BARTNIK.

Bandysionki współpracowały np. z Adamem Strugiem i Kapelą ze Wsi Warszawa. W 2017 r. wraz z kapelą wystąpiły na Festiwalu Skrzyżowanie Kultur. Wystąpiły w filmie Kapela ze Wsi Warszawa i Mistrzowie Tradycji, który relacjonuje koncert zespołu oraz zaproszonych mistrzów i mistrzyń z Mazowsza.

Bandysionki kilkukrotnie śpiewały na Festiwalu Wszystkie Mazurki Świata, Festiwalu Folkowym Polskiego Radia „Nowa Tradycja” i Festiwalu „Skrzyżowanie Kultur”.

W 2017 r. wraz z zespołem BURÓNKA wzięły udział w koncercie „Na bujne bory, na bujne lasy” zorganizowanym przez Fundację Metamorfozy w Warszawie. W 2018 r. uczestniczyły w projekcie Folkowe Zachęty w Domu Środowisk Twórczych Miejskiego Domu Kultury w Łomży. Jedno z wydarzeń było poświęcone było Kurpiom, etnomuzykoterapii i ginącym zawodom. Bandysionki były mistrzyniami podczas dwudniowych warsztatów śpiewaczych. Uczyły min. pieśni trampanych, które stanowią pozostałość po dawnych tańcach korowodowych, spotykanych dziś tylko na Kurpiach Zielonych. W spotkaniach brały udział członkinie projektu „Kontynuatorki Tradycji – Bandysionki i uczennice, meloterapeutyczne spotkania śpiewacze”. Podobnie we wrześniu 2021 r. podczas „Kurpiowskiego Taboru u Starosty Bartnego” Bandysionki uczyły pieśni zastolnych gości z całej Polski, którzy brali udział w trzydniowym spotkaniu organizowanym przez Fundację Kurpiowski Nurt Tradycji.

Choć moja znajomość z Bandysionkami jest krótka, to od lat je podziwiam. Mój zachwyt wzbudzają pieśni w wykonaniu Dłudzonek, które znam z nagrań archiwalnych. Czuję radość, gdy mogę uczyć się od pań Antoniny, Marianny i Bronisławy. Niech to trwa!