Na tzw. Żydowie, czyli w części Jednorożca sąsiadującej z Ulatowem-Pogorzelą (czasem tym mianem określano styk obu wsi, a północną część Jednorożca i południową część Ulatowa-Pogorzeli traktowano nawet jako osobną osadę), mieszkała grupa wyznania mojżeszowego. Spotkać ich można było też w innych miejscowościach dziś należących do gminy Jednorożec. Stanowili ważną składową miejscowego społeczeństwa, choć nieliczną. Z różnych strzępów informacji udało mi się stworzyć opowieść o Żydach na terenie mojej małej ojczyzny. Czasem jako wyznacznik terenowy wybierałam filię parafii Chorzele z siedzibą w Jednorożcu, bo do wielu materiałów dotarłam właśnie podczas pracy nad monografią parafii. Innym razem rzeczywiście skupiałam się na terenie gminy. Zaczynałam od nazwy miejscowej Żydowo, nie mając nic innego. Udało się zgromadzić sporo informacji, którymi chcę się podzielić. Zapraszam.
Żydzi z Jednorożca podlegali pierwotnie pod kahał w Makowie Mazowieckim, który uzyskał samodzielność po konflikcie z kahałem ciechanowskim w 1758 r. Kahał to podstawowe ogniwo samorządu żydowskiego, najczęściej obejmujące Żydów (pełniących funkcję głowy rodziny) mieszkających w jakimś skupisku. W okresie staropolskim kahałom mogły być podporządkowane tzw. przykahałki – jednostki żydowskiej organizacji samorządowej, obejmujące Żydów, mieszkających w jakimś mieście i w okolicznych wsiach, które pozostawały w stosunku zależności kahału (tzw. parafie żydowskie). W 1765 r. na terenie kahału makowskiego notowano 1279 Żydów. Spis podatkowy obejmował tylko osoby powyżej 1 roku życia (niemowlęta stanowiły 5% społeczności żydowskiej). W 1778 r. w Jednorożcu notowano zaledwie 8 osób pochodzenia żydowskiego. Od 1780 r. Żydzi z Jednorożca należeli do nowo stworzonego kahału w Krasnosielcu. W jego granicach powołano cztery parafie.
Żydzi mieszkający na terenie dzisiejszej gminy Jednorożec podlegali pod różne kahały. W 1778 r. pod Ciechanów podlegały Kobylaki-Wólka (wówczas parafia Chorzele), w 1781 r. dodatkowo Ulatowo-Czerniaki (parafia Krzynowłoga Mała), Ulatowo pana Ulatowskiego (dzisiejsze znaczne części wsi Ulatowo-Adamy i Ulatowo-Czerniaki, należące do Kazimierza Ludwika Ulatowskiego, syna Stanislawa i Marcjanny z Tworowiczów). Do kahału makowskiego w 1781 r. należała wieś Ulatowo-Pogorzel (parafia Chorzele). W tym samym roku Kobylaki-Wólkę notujemy w kahale krasnosielckim. Krasnosielcowi jako kahałowi podlegali Żydzi z dóbr dziedzicznych i dożywotnich starosty przasnyskiego oraz oboźnego koronnego Kazimierza Krasińskiego (w dzisiejszej gminie Jednorożec były to Stegna, Lipa, Olszewka, Kobylaki-Wólka, Jednorożec i Małowidz). Łącznie na początku lat osiemdziesiątych XVIII w. na terenie, który w 1916 r. objęła parafia Jednorożec (Jednorożec, Stegna, Budziska, Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra, Ulatowo-Czerniaki, Kobylaki-Wólka, Nakieł, Budy Rządowe) mieszkało 36 osób wyznania mojżeszowego. Pogłówne z 1781 r. informuje o nazwiskach Żydów z terenu dzisiejszej gminy Jednorożec:
Żydzi mieszkający na terenie dzisiejszej gminy Jednorożec podlegali pod różne kahały. W 1778 r. pod Ciechanów podlegały Kobylaki-Wólka (wówczas parafia Chorzele), w 1781 r. dodatkowo Ulatowo-Czerniaki (parafia Krzynowłoga Mała), Ulatowo pana Ulatowskiego (dzisiejsze znaczne części wsi Ulatowo-Adamy i Ulatowo-Czerniaki, należące do Kazimierza Ludwika Ulatowskiego, syna Stanislawa i Marcjanny z Tworowiczów). Do kahału makowskiego w 1781 r. należała wieś Ulatowo-Pogorzel (parafia Chorzele). W tym samym roku Kobylaki-Wólkę notujemy w kahale krasnosielckim. Krasnosielcowi jako kahałowi podlegali Żydzi z dóbr dziedzicznych i dożywotnich starosty przasnyskiego oraz oboźnego koronnego Kazimierza Krasińskiego (w dzisiejszej gminie Jednorożec były to Stegna, Lipa, Olszewka, Kobylaki-Wólka, Jednorożec i Małowidz). Łącznie na początku lat osiemdziesiątych XVIII w. na terenie, który w 1916 r. objęła parafia Jednorożec (Jednorożec, Stegna, Budziska, Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra, Ulatowo-Czerniaki, Kobylaki-Wólka, Nakieł, Budy Rządowe) mieszkało 36 osób wyznania mojżeszowego. Pogłówne z 1781 r. informuje o nazwiskach Żydów z terenu dzisiejszej gminy Jednorożec:
- karczmarzem w Małowidzu był Froim Zysmanowicz,
- karczmarzem w Kobylakach-Wólce był Jakub Lewkowicz,
- karczmarzem w Lipie był Jedrach Abramowicz,
- karczmarzem w Jednorożcu był Icek Berkowicz,
- karczmarzem w Olszewce był Szmul Morkowicz.
Z okresu zaborowego pochodzą kolejne dane na temat liczebności ludności żydowskiej na interesującym nas obszarze. W 1815 r. w całej ekonomii Przasnysz (21 wsi) było 96 Żydów. W 1889 r. w samym Jednorożcu mieszkało 11 Żydów (mężczyzn i kobiet). Poza tym spotkać ich można było w Stegnie (13 osób), Ulatowie-Pogorzeli (6 osób) i Budach Rządowych (4 osoby). W 1911 r. w filii sui iuris w Jednorożcu było blisko 250 mieszkańców wyznania mojżeszowego, co stanowiło ponad siedmiokrotny wzrost liczebności w ciągu nieco ponad 20 lat. Był to prawdopodobnie skutek napływu tzw. litwaków. To potoczne określenie Żydów przybywających do Królestwa Polskiego z rosyjskiej strefy osiedlenia, głównie z zachodnich guberni – obecnych terenów Litwy i północnej Białorusi. Główne fale emigracyjne odbyły się w latach 1891–1892 i 1905–1907.
 |
| Menachem Mendel Bramson urodzony w Jednorożcu, jego żona Ita Tobi oraz rodzice Rachela i Mojżesz Bramson. Zbiory Ephi Bramson z USA. |
Zapewne do Żydów należała karczma w Jednorożcu, o której licytacji pisała w 1806 r. „Gazeta Warszawska”. W 1864 r. smolarnia w Stegnie należała do Żyda Ożarowa. Polacy i katolicy spotykali się na co dzień z Żydami. Czasem nie były to stosunki pokojowe. W 1880 r. na dom handlującego drzewem Moszka Kupfernmüntza w Gontarce (część wsi Parciaki) napadł nieznany złoczyńca, który zadał handlarzowi, jego żonie i córce niebezpieczne rany toporem. Ukradł 70 rubli i uciekł. W wyniku śledztwa ustalono, że napastnikiem był Jakub L., robotnik pracujący u K. Pięć lat później w prasie pisano: W powiecie przasnyskim, na polu wsi Jednorożec, znaleziono niewiadomego z nazwiska żyda, tak silnie pobitego, że żadnych co do swej osoby i wypadku jaki go spotkał, nie mógł dać objaśnień. Poraniony, odwiezionym został do szpitala w Przasnyszu, gdzie, nie odzyskawszy przytomności, w pół godziny umarł.
Jako że gm. Jednorożec była terenem położonym blisko granicy państwowej, ważną rolę grał przemyt, ale i czasowe wychodźstwo do Prus, częściej jednak emigracja przez Prusy za ocen. Nasilenie żydowskiej emigracji nastąpiło po 1881 r., ponieważ po zamachu na cara Aleksandra II w Cesarstwie Rosyjskim doszło do fali pogromowej. W 1888 r. pisano: Z okolic Przasnysza donoszą Kur.[ierowi] Warsz.[awskiemu], iż wśród Kurpiów objawił się silny ruch emigracyjny. Po stu ludzi dziennie przedziera się przez granicę pruską, wprawdzie dotąd przeważnie żydów, ale nie brak jednak między nimi i miejscowego żywiołu. (…) Przyczyną emigracji, zdaje się, jest bieda (…). Przykładowo w 1903 r. krawiec Meilech Fuchs z Jednorożca wyemigrował do Nowego Jorku.
Jako że gm. Jednorożec była terenem położonym blisko granicy państwowej, ważną rolę grał przemyt, ale i czasowe wychodźstwo do Prus, częściej jednak emigracja przez Prusy za ocen. Nasilenie żydowskiej emigracji nastąpiło po 1881 r., ponieważ po zamachu na cara Aleksandra II w Cesarstwie Rosyjskim doszło do fali pogromowej. W 1888 r. pisano: Z okolic Przasnysza donoszą Kur.[ierowi] Warsz.[awskiemu], iż wśród Kurpiów objawił się silny ruch emigracyjny. Po stu ludzi dziennie przedziera się przez granicę pruską, wprawdzie dotąd przeważnie żydów, ale nie brak jednak między nimi i miejscowego żywiołu. (…) Przyczyną emigracji, zdaje się, jest bieda (…). Przykładowo w 1903 r. krawiec Meilech Fuchs z Jednorożca wyemigrował do Nowego Jorku.
Wielu z Żydów wyemigrowało do Rosji w czasie I wojny światowej, o czym wspominał Stefan Wilga (1911–1994) z Jednorożca: Już pierwszego sierpnia [1915 r. – przyp. M.W.K.] zaczęly uciekać Żydzi, gdzie jaky był Żydek, to do wieczora wszyscy uciekly. Było to związane z zarządzeniem ewakuacji Żydów, wydanym przez dowództwo rosyjskie. Ci, którzy zostali, doświadczyli bitwy przasnyskiej, która obróciła region w perzynę. Stefan Wilga (1911–1994) z Jednorożca, który wrócił do wsi w sierpniu 1915 r., opisał widok, jaki zastała jego rodzina po powrocie z tułaczki: Na Stegnach stojało dwa budynky, u Rzodkie[w]skiego sam zrąb przez dachu i u starego Ankula Żyda, a reszta wiosky Stegna była spalona doszczętnie. Tylko stercały kominy. Straszne to było widowisko, aż się duch lękał, dolatywał tylko smród ze spaleniska. Przy płotach było widać niepochowanych żołnierzy i spalonych w domach.
W okresie międzywojennym liczebność Żydów w parafii Jednorożec nigdy nie przekroczyła 40 osób. Ze spisu powszechnego ludności, przeprowadzonego w 1921 r., pochodzą dane o liczebności Żydów w poszczególnych miejscowościach parafii Jednorożec. W Stegnie na 156 mieszkańców było 3 Żydów, w Ulatowie-Pogorzeli 4 na 24 mieszkańców, zaś w liczonym oddzielnie Ulatowie-Pogorzeli Żydowo na 69 mieszkańców przypadało 20 Żydów. W innych miejscowościach gminy Jednorożec też mieszkali Żydzi. Olszewka składała się z 121 domów, w których mieszkało 617 Polaków. We wsi żyło 10 Żydów. Do 1920 r. pod wspólną nazwą Drążdżewo występowały obecne wsie: Drążdżewo, Drążdżewo-Kujawy, Drążdżewo Małe, Drążdżewo Nowe i Kantor. Wedle spisu powszechnego ludności z 1921 r. w folwarku Drążdżewo (tzw. Kantor na terenie Drążdżewa Nowego) znajdowało się 27 budynków z przeznaczeniem mieszkalnym i 2 inne. Mieszkało tu 217 osób: 108 mężczyzn i 109 kobiet. Wśród nich było 202 osób wyznania rzymskokatolickiego, które podały narodowość polską, oraz 15 mojżeszowego narodowości żydowskiej. Niestety dane te są mylące, ponieważ spisu dokonano razem z wsią Drążdżewo-Kujawy. W Małowidzu w 1921 r. nie notowano ludności żydowskiej, ale w okresie międzywojennym znajdował się tutaj dwa sklepy spożywcze. Jeden prowadziła Chana Ruchla Nagiel, drugi H. Niszanowicz. W 1921 r. w Połoni notowano 71 domów i 417 mieszkańców, w tym 2 Żydów.
Miejscowi Żydzi zajmowali się rękodzielnictwem i handlem, głównie domokrążnym. Księga Adresowa Królestwa Polskiego z 1905 r. notuje fabrykę papieru w Jednorożcu, która należała do Małki Katza. Ok. 1900 r. w Żelaznej powstał sklep Lejbusia Chaima Przyszwy. M. Rychert (Rajchert) prowadził tartak w Stegnie, w 1913 r. zatrudniający 16 osób i osiągający 7875 rubli dochodu rocznie. Tartak wznowił działalność w 1916 r. po niewielkich wojennych zniszczeniach. Pierwszym zleceniem była obróbka drewna do budowy kościoła w Jednorożcu. Zlecenie Rychert wykonał za pół ceny, no [bo – przyp. M.W.K.] przecie parafija jest biedna. Tartak pracował na parę wodną, był opalany trocinami i drewnem. Dzięki niemu zarówno budowa kościoła, jak i odbudowa wsi, mogły postępować szybciej. Poniżej prezentuję dokumenty tartaku Rajcherta z 1913 r.
W 1922 r. zanotowano jako właściciela tartaku Lejbę Rajcherta, wcześniej zastępcę M. Rajcherta (ojciec i syn?). Wiadomo, że od ok. 1905 r. Icek Kozik prowadził w Ulatowie-Pogorzeli sklep spożywczy, w 1918 r. Lejzor Blumsztejn z Jednorożca zarejestrował karczmę, a w 1923 r. Gołda Blumsztejn założył w Jednorożcu sklep spożywczo-galanteryjny. W 1937 r. informowano, że Aron Gerber wygniata masło w Żelaznej /przeniósł z Woli Błędowskiej/.
Żydom z gminy Jednorożecnie obce byłlo zjawisko emigracji zarobkowej. W 1919 r. z Łasku w woj. łódzkim do Łodzi wyemigrował handlarz Juda Grynberg (ur. 25 VIII 1879 r.). Przyjechał wraz z żoną Chaną Mindlą z Mauksadrów (ur. 1880 r.) i dziećmi: Różą (ur. 2 III 1903 r.) i Chaną Ruchlą (ur. 11 VI 1906 r.). Wszyscy urodzili się w Jednorożcu. Między 1906 a 1907 r. wyemigrowali do Pabianic, gdzie urodziło się troje dzieci Grynbergów: Abram (1907), Szymon (1909) i Sara (1911). W Łodzi zameldowali się przy Kilińskiego 16.
W międzywojniu w Jednorożcu mieszkały łącznie 4 żydowskie rodziny. Biedne rodziny Serwatorów [Serweterów – przyp. M.W.K.] i Konów [Kunów – przyp. M.W.K.] trudniły się bardzo skromnym ubojem bydła, jak wspominała nauczycielka Maria Wardakowa. W dniu 27 XI 1921 r. w bożnicy w Krasnosielcu zanotowano zgon siedemdziesięcioletniej Ifki Łaji Serweter z Jednorożca, córki Icka Serwetera. Arun z Jednorożca zajmował się handlem, zaś Ankiel na Stegnach skupował cielaki, zabijał je i sprzedawał mięso. Przed wojną w Żelaznej Rządowej mieszkała Felicja Zylberwasser (alias Maj), ur. 5 XII 1910 r. w Przasnyszu jako córka Moszka i Sary Frenkel.
Z Żydami mieszkańcy Jednorożca i okolic spotykali się nie tylko na co dzień, na wsi, ale i w miastach, np. podczas jarmarków. Halina Ostaszewska z Przasnysza wspominała miejscowe jarmarki: (...) miasto zmieniało się już od brzasku. Rynek i ulice zapachen furmankami. Pachniało owocami, końmi, nawozem i potem. Pobrzmiewało rżeniem, kwikiem, gęganiem. Tłumy ludzi. Kobiety wiejskie z kobiałkami i paniusie miejskie w kapeluszach. Chłopi i Żydzi w czarnych chałatach i jarmułkach. Czerwone, spocone twarze, podekscytowane dobijaniem targu. Przy większych zakupach tradycyjny litkup w knajpie. Barwa i ruch jak w rodzajowych obrazach Gierymskiego. Duże jarmarki powiatowe odbywały się sześć razy w roku. Zjeżdżali się na nie chłopi z całego powiatu i okolic. Kurpianki przywoziły lniane samodziały, tkane w kraciaste wzory. Słomę lnianą, włókna lniane i pakuły mieszkańcy Jednorożca i okolic sprzedawali lub wymieniali na inne towary (płócienka, surówki itp.) u kupców Żydów.
Przed II wojną światową Latem w Jednorożcu było więcej Żydów. Bogaci Żydzi z miast przyjeżdżali do Jednorożca na wypoczynek. Mieszkali u rolników, którzy mieli wolne mieszkanie. Żyd płacił za 2 miesiące tyle, co inny lokator-Polak za cały rok. W wielu rodzinach w lecie robiono wszystko, by wygospodarować wolne pomieszczenie dla letników. Przeważnie Żydzi wypoczywali w lesie [„Kociołku” – przyp. M.W.K.] na hamakach ze sznurków (…) – „bujaczki”.
Przed II wojną światową także emigrowano za ocean, ale coraz popularniejszym kierunkiem była Palestyna, gdzie miało powstać państwo żydowskie. Przyczynami tej fali emigracji ludności żydowskiej – także z gminy Jednorożec – były bieda, wzrost nastrojów antysemickich w kraju oraz rozwój ruchu syjonistycznego.
Na początku II wojny światowej część Żydów z Jednorożca uciekła do Rosji. H. Kowalczyk (*1934) z Jednorożca wspominała: Pamiętam Kazika Kunę, miał dwie siostry: Józię i Reginę. Kazik Kunów uciekł do Rosji. Już po wojnie pisał do wielu osób z Jednorożca, żeby pomogli mu wrócić. Po kilku latach przysłał mojemu ojcu paszport, żeby przyjechał do niego do Rosji. Pisał, że ma żonę pielęgniarkę.
Pozostali nie mieli takiego szczęścia. Podobno już 4 IX 1939 r. specjalne grupy Niemców wywiozły młodych Żydów do Różana, następnie do Zambrowa. Starszych przetransportowano do Krasnosielca, gdzie 5 IX 1939 r. zostali zamordowani. Stefan Wilga (1911–1994) z Jednorożca wspominał: Niemcy zabrali i z naszej wsi Jednorożca Ankulów z córką, Ruchla, Skierków i Ićków. Zawieźli jch do Krasnosielca do buźnicy i tam z tej buźnicy Niemcy młodych Żydów wywieźli do Działdowa, a starych wybili i gdzieś wywieźli jch zmasakrowane ciała, nie wiadomo, gdzie. Były świadkami kobiety, które zmywały krew z podłogi i ze ścian. Schwytanym kazano modlić się pod ścianą wschodnią synagogi, a w tym czasie rozstrzelano wszystkich z karabinów maszynowych. Cudem przeżyły 3 osoby. Zbrodnia w synagodze została dokonana 5 września, bowiem wedle kalendarza żydowskiego czas po zmroku liczy się jako kolejny dzień. W Krasnosielcu rozstrzelano pochodzących z Jednorożca: Łajzera, Kunkę, Jaćkowa i jego brata, Bogacza i jego żonę Rachelę, Jankiela Serwatera i innych. Ciała zamordowanych spalono (ok. 80 osób). Jan Sopelewski (1919–2015) wspominał też, że W Krasnosielcu takich starych Żydów, którzy nie chcieli uciec, Niemcy żywcem wrzucili do wapna. Sopelewski spotkał w Różanie we wrześniu 1939 r. Lajzera z Jednorożca. Musiał to jednak być inny Żyd o tym samym lub podobnym imieniu niż ten zamordowany w Krasnosielcu. Kozik Szmul z Jednorożca, służący jako żołnierz Wojska Polskiego, uniknął losu współwyznawców.
W czasie okupacji niemieckiej przez jakiś czas oddział Armii Krajowej „Łowcy” stacjonował na wyspie Byk w widłach Orzyca. Ukrywali się w stodole Żyda Grynberga, wywiezionego rok wcześniej z rodziną do getta.
W Małowidzu w 1940 r. powstał jeden z dwóch na terenie powiatu przasnyskiego obozów pracy. Zorganizowano go na polach należących do mieszkańca wsi, Józefa Błędka. Służbę wojskową pełnili tu volksdeutsche, m.in. Nowiński i Fey. Obóz zajmował powierzchnią 1200 km kw., przeciętnie znajdowało się w nim 100 osób. Byli to zarówno Polacy, jak i Żydzi. Więźniowie pracowali przy regulacji Orzyca oraz budowie dróg. Mieszkali w 5 drewnianych barakach, otoczonych drutem kolczastym. Na terenie obozu odbyła się egzekucja, w której zastrzelono 36 Polaków i 4 Żydów. A. Drwęcki pisał też, że Niemcy zastrzelili kilka osób przy próbie ucieczki. Po zlikwidowaniu obozu więźniów przeniesiono do Przasnysza (R. Juszkiewicz) lub Działdowa (A. Drwęcki). Według R. Juszkiewicza likwidacja miała miejsce w 1940 lub 1941 r. Więcej o obozie tutaj: KLIK.
Przed II wojną światową Latem w Jednorożcu było więcej Żydów. Bogaci Żydzi z miast przyjeżdżali do Jednorożca na wypoczynek. Mieszkali u rolników, którzy mieli wolne mieszkanie. Żyd płacił za 2 miesiące tyle, co inny lokator-Polak za cały rok. W wielu rodzinach w lecie robiono wszystko, by wygospodarować wolne pomieszczenie dla letników. Przeważnie Żydzi wypoczywali w lesie [„Kociołku” – przyp. M.W.K.] na hamakach ze sznurków (…) – „bujaczki”.
Przed II wojną światową także emigrowano za ocean, ale coraz popularniejszym kierunkiem była Palestyna, gdzie miało powstać państwo żydowskie. Przyczynami tej fali emigracji ludności żydowskiej – także z gminy Jednorożec – były bieda, wzrost nastrojów antysemickich w kraju oraz rozwój ruchu syjonistycznego.
Na początku II wojny światowej część Żydów z Jednorożca uciekła do Rosji. H. Kowalczyk (*1934) z Jednorożca wspominała: Pamiętam Kazika Kunę, miał dwie siostry: Józię i Reginę. Kazik Kunów uciekł do Rosji. Już po wojnie pisał do wielu osób z Jednorożca, żeby pomogli mu wrócić. Po kilku latach przysłał mojemu ojcu paszport, żeby przyjechał do niego do Rosji. Pisał, że ma żonę pielęgniarkę.
Pozostali nie mieli takiego szczęścia. Podobno już 4 IX 1939 r. specjalne grupy Niemców wywiozły młodych Żydów do Różana, następnie do Zambrowa. Starszych przetransportowano do Krasnosielca, gdzie 5 IX 1939 r. zostali zamordowani. Stefan Wilga (1911–1994) z Jednorożca wspominał: Niemcy zabrali i z naszej wsi Jednorożca Ankulów z córką, Ruchla, Skierków i Ićków. Zawieźli jch do Krasnosielca do buźnicy i tam z tej buźnicy Niemcy młodych Żydów wywieźli do Działdowa, a starych wybili i gdzieś wywieźli jch zmasakrowane ciała, nie wiadomo, gdzie. Były świadkami kobiety, które zmywały krew z podłogi i ze ścian. Schwytanym kazano modlić się pod ścianą wschodnią synagogi, a w tym czasie rozstrzelano wszystkich z karabinów maszynowych. Cudem przeżyły 3 osoby. Zbrodnia w synagodze została dokonana 5 września, bowiem wedle kalendarza żydowskiego czas po zmroku liczy się jako kolejny dzień. W Krasnosielcu rozstrzelano pochodzących z Jednorożca: Łajzera, Kunkę, Jaćkowa i jego brata, Bogacza i jego żonę Rachelę, Jankiela Serwatera i innych. Ciała zamordowanych spalono (ok. 80 osób). Jan Sopelewski (1919–2015) wspominał też, że W Krasnosielcu takich starych Żydów, którzy nie chcieli uciec, Niemcy żywcem wrzucili do wapna. Sopelewski spotkał w Różanie we wrześniu 1939 r. Lajzera z Jednorożca. Musiał to jednak być inny Żyd o tym samym lub podobnym imieniu niż ten zamordowany w Krasnosielcu. Kozik Szmul z Jednorożca, służący jako żołnierz Wojska Polskiego, uniknął losu współwyznawców.
W czasie okupacji niemieckiej przez jakiś czas oddział Armii Krajowej „Łowcy” stacjonował na wyspie Byk w widłach Orzyca. Ukrywali się w stodole Żyda Grynberga, wywiezionego rok wcześniej z rodziną do getta.
W Małowidzu w 1940 r. powstał jeden z dwóch na terenie powiatu przasnyskiego obozów pracy. Zorganizowano go na polach należących do mieszkańca wsi, Józefa Błędka. Służbę wojskową pełnili tu volksdeutsche, m.in. Nowiński i Fey. Obóz zajmował powierzchnią 1200 km kw., przeciętnie znajdowało się w nim 100 osób. Byli to zarówno Polacy, jak i Żydzi. Więźniowie pracowali przy regulacji Orzyca oraz budowie dróg. Mieszkali w 5 drewnianych barakach, otoczonych drutem kolczastym. Na terenie obozu odbyła się egzekucja, w której zastrzelono 36 Polaków i 4 Żydów. A. Drwęcki pisał też, że Niemcy zastrzelili kilka osób przy próbie ucieczki. Po zlikwidowaniu obozu więźniów przeniesiono do Przasnysza (R. Juszkiewicz) lub Działdowa (A. Drwęcki). Według R. Juszkiewicza likwidacja miała miejsce w 1940 lub 1941 r. Więcej o obozie tutaj: KLIK.
To jedynie kilka obrazków z żydowskiej historii naszego regionu. Post będzie uzupełniany. Zachęcam do kontaktu i podzielenia się infomacjami, wspomnieniami itp. Czas odkurzyć ten fragment dziejów gminy Jednorożec!
Bibliografia
Źródła
Archiwalia
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Ciechanowskie grodzkie relacje i oblaty, sygn. 67, k. 183; sygn. 79, k. 281–281v, 288v–291v, 304v;
Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta miasta Łodzi [1775–1945], sygn. 24628, k. 170;
Archiwum Państwowe w Płocku, Starszy inspektor fabryczny guberni płockiej, sygn. 187;
Archiwum parafialne w Jednorożcu [nazwa nieoficjalna], Kuria Biskupia. Akta parafii Jednorożec Od r. 1912–do r. 1958, Kwestionariusz wizytacji biskupiej 1912;
Archiwum społeczne prowadzone przez Stowarzyszenie „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej”:
- Wspomnienia Józefa Pietraka (spisała J. Popiołek), [mps] 2014;
- Wspomnienia Haliny Kowalczyk z Banachów (spisała J. Popiołek), [mps] 2013;
Miejska Biblioteka Publiczna im. Z. Nałkowskiej w Przasnyszu, H. Ostaszewska, Pamiętnik Przasnyski, [w:] Pamiętnik Przasnyski, t. 1, Przasnysz 1977–1978, s. 130–140;
Muzeum Historyczne w Przasnyszu, M. Wardakowa, Wspomnienia z lat 1927–1939 dotyczące pracy w Jednorożcu – w szkole i w środowisku, Kraków 1979, sygn. Mźr 118.
Źródła drukowane
Nr 96. 1937 listopad. Memoriał w sprawie stosunków w powiatach graniczących z Prusami Wschodnimi, [w:] Źródła do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956, red. W. Łukaszewski, Truskaw–Żelazna Rządowa 2020, s. 278–330;
Jednorożec, [w:] Księga Adresowa Polski (wraz z w.m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 1996;
Księga Adresowa Królestwa Polskiego na rok 1905, red. J. Rolbiecki, Warszawa 1905;
Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wyd. J. Kleczyński, F. Kluczycki, Kraków 1898;
Z. Lorenc, Wspomnienia wojenne Jana Sopelewskiego z lat 1939–1945, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 121–124;
Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego A.N. Leontiewa z 1889 r., tłum. i oprac. J. Kociszewska, Ciechanów 1992;
Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991;
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 1: M. st. Warszawa, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130;
Wilga S., Smutna Dola Wiosky Jednorożec, red. M.W. Kmoch, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny”, 6 (2016), 1 (27), s. 3–44;
Tenże, Wspomnienia, red. M.W. Kmoch, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny”, 9 (2018), 36, s. 2–3, 16–76.
Prasa
Emigracja, „Gazeta Narodowa”, 27 (1888), 125, s. 3;
„Gazeta Warszawska”, 1805, 66+ dod., s. 1074;
Materjały do historji powstania polskiego. Zabójstwa w powiecie Przasnyskim, „Dziennik Warszawski”, 3 (1866), 35, s. 320–321;
Napad, „Kurier Warszawski”, 1880, 221, s. 4;
Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości”, 9 (1925), 22 A, s. 55–56;
„Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości”, 11 (1927), № 32 A (20 IV 1927), s. 17;
Obwieszczenie, „Kurjer Polski”, 22 (1918), 250, s. 7;
„Tygodnik Handlowy”, 12 (1930), 8, s. 15;
Zbrodnia, „Kurjer Poranny”, 1885, 173, s. 4.
Relacje
Relacja Ireneusza Antosiaka (2018);
Relacja Adama A. Pszczółkowskiego (2020).
Opracowania
Bondarczuk M., Piątego dnia. Rzecz o życiu i zagładzie Żydów krasnosielskich, Przasnysz 1996;
Drwęcki A., Bitwa oddziału partyzanckiego AK „Łowcy” pod Szlą, Przasnysz 1995;
Drwęcki A., Ruch oporu w gminie Jednorożec 1939–1945, Jednorożec 2011;
Gminy (kahały) żydowskie w Polsce: https://bit.ly/2XxEyaH (5 VI 2020);
Juszkiewicz R., Czas cierpień, walki i bohaterstwa. Powiat przasnyski w latach 1939–1945, Przasnysz 1993;
Tenże, Obozy w rejencji ciechanowskiej, „Notatki Płockie”, 13 (1968), 1 (45), s. 32–38;
Litwacy: https://bit.ly/3eQfykB (5 VI 2020);
Litwacy: https://bit.ly/3eQfykB (5 VI 2020);
Parafia żydowska: https://bit.ly/2UdF8YZ (5 VI 2020).
Pogromy Żydów w Imperium Rosyjskim: https://bit.ly/2DruWao (9 VIII 2020);
Powiat przasnyski. Przemysł ludowy, oprac. S. Kopczyński, Warszawa 1930;
Pszczółkowski A.A., Miasteczka szlacheckie w ziemi ciechanowskiej, [w:] Działalność społeczno-gospodarcza mazowieckich ziemian w okresie od XVIII do XX wieku, red. B. Umińska, Ciechanów 2014, s. 11–56;
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005;
Świecki T., Wybult F., Mazowsze Płockie w czasach Wojny Światowej i powstania Państwa Polskiego, Toruń 1932;
Waleszczak R., Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999;
Wojciechowska T., Jednorożec. Historia wsi, Jednorożec 2015;
Zieliński K., Postawy społeczności żydowskiej, [w:] Społeczeństwo Mazowsza wobec wydarzeń I wojny światowej, red. A. Koseski, J. Szczepański, Pułtusk 2017, s. 227–247.
Inne wpisy:
Do następnego!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz