Policja Państwowa w pow. przasnyskim 1919-1939. Cz. 1. Organizacja PP w kraju

W 2019 r. przypada 100. rocznica utworzenia Policji Państwowej (PP) w Polsce. Z tej okazji zasadnym jest opracowanie dziejów tej organizacji w ujęciach regionalnych. Przedstawiam wyniki moich badań na temat Policji Państwowej w Przasnyskiem w latach 1919–1939. Z pomysłem wystąpił Komendant Komendy Powiatowej Policji w Przasnyszu Tomasz Łysiak, pragnąc upamiętnić poprzedników. Rezultatem działań podjętych we współpracy z Muzeum Historycznym w Przasnyszu jest wystawa, prezentowana w muzeum jesienią 2019 r., oraz jej katalog. 

Niniejszy tekst ma charakter szkicowy. Nie jest monografią policji w pow. przasnyskim w granicach sprzed II wojny światowej. Mam jeszcze zbyt mało materiałów. Niemniej zaprezentowane na blogu opracowanie ma szerszy zakres niż to opublikowane w katalogu wystawy, który został wydany w wersji bez korekty. Dlatego do końca roku udostępnię erratę do katalogu wystawy, opracowaną samodzielnie. 

Jeśli chodzi o moje opracowanie na blogu, to podzieliłam je na części. Sygnalizuję w nich najważniejsze zagadnienia, przedstawiam organizację służby, warunki pracy i etos policyjny czy trudności zawodu. Prezentuję uchwytne w źródłach informacje na temat specyfiki pracy policji, kadry, inicjatyw społeczno-kulturalnych i życia prywatnego policjantów. 

Opracowania ogólne dotyczące PP już powstały[1]. W publikacjach dotyczących Przasnyskiego temat ten pojawiał się marginalnie, jedynie sygnalizowany jako składowa międzywojennej rzeczywistości[2]. Idąc w ślad za jubileuszowymi wydawnictwami powstającymi w całym kraju[3], postanowiłam bliżej przyjrzeć się policjantom na terenie powiatu przasnyskiego w granicach sprzed II wojny światowej.

Zanim jednak zacznę opowieść o PP w Przasnyskiem w latach 1919-1939, należy poznać podstawy prawne i organizację PP w kraju. 

O powstaniu PP w niepodległej Polsce nie można mówić bez wspomnienia wpływu I wojny światowej na tę formację[4]. Wybuch Wielkiej Wojny przyniósł szansę na utworzenie polskich formacji policyjnych. Pierwsze ochotnicze milicje i straże powstały w latach 1914–1915. Obywatelskie organizacje bezpieczeństwa miały pełnić swoje obowiązki do czasu powrotu władz carskich. Straże Bezpieczeństwa, złożone z Polaków, służących na ogół bezpłatnie, organizowały Komitety Obywatelskie. Służby w zasadniczych sprawach podporządkować się musiały władzom okupacyjnym. Nie noszono mundurów, oznaką służby były opaski na lewym ramieniu. Wyposażenie stanowiły laski lub pałeczki gumowe, raczej nie posiadano broni[5]. 

J. Walaszczyk, Policja Państwowa II Rzeczypospolitej. Źródło.

Po zajęciu Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie latem 1915 r. w wyniku przełamania frontu m.in. pod Przasnyszem dotychczasowe carskie struktury samorządowe i ich organy były likwidowane. Np. w Warszawie 1 II 1916 r. rozwiązano Straż Obywatelską, a powołano Milicję Miejską – organ zarządu miejskiego pełniący funkcje porządkowe. Formacje milicyjne były umundurowane, uzbrojone i złożone z opłacanych członków polskiego pochodzenia. Jednocześnie były zdecentralizowane, by zapobiec łączeniu się ich w zorganizowaną strukturę policyjną. Z końcem działań wojennych działać zaczęły formacje parapolicyjne, paramilitarne, powiązane z poszczególnymi ugrupowaniami politycznymi. Straż Bezpieczeństwa Publicznego utworzona została przez Narodową Demokrację, a Milicja Ludowa (ML) afiliowana była przy Polskiej Partii Socjalistycznej. Jednocześnie Tymczasowa Rada Stanu, powstała po ogłoszeniu Królestwa Polskiego w tzw. Akcie 5 Listopada, dążyła do ujednolicenia polskich formacji policyjnych[6].

ML dekretem z 5 XII 1918 r. została „upaństwowiona” i uznana za wykonawczą siłę wojskową zorganizowaną, zależną bezpośrednio od MSW. Z kolei PK powstała z wykorzystania potencjału głównie formacji miejskich, a utworzona została formalnie dekretem z 9 I 1919 r. i zobowiązana jako organ samorządowy do zapewnienia bezpieczeństwa osobistego i porządku publicznego, sprawowania nadzoru nad egzekwowaniem prawa. W przeciwieństwie do ML była organem zdecentralizowanym, organizowanym przez władze samorządowe.

Organizacja formacji policyjnych na przełomie 1918 i 1919 r. miała charakter tymczasowy. Celem było ujednolicenie struktur służb na terenie ziem polskich, choć granice państwa nie zostały jeszcze określone. Utrzymywano stan tymczasowy m.in. ze względu na rywalizację wspomnianych dwóch formacji (ML i PK). Z problemami organizacyjnymi poradzono sobie dość szybko. W połowie 1919 r., w wyniku układu sił w Sejmie, ustalono, że przyszła policja powinna być podporządkowana Ministrowi Spraw Wojskowych, a oddana MSW jako czynnik wykonawczy. Warto zaznaczyć, że pierwotnie planowano nazwać przyszłą ogólnopolską formację policyjną Strażą Bezpieczeństwa i pod taką nazwą funkcjonowała m.in. w dokumentach informujących o pow. przasnyskim w 1919 r. 

Ostatecznie 23 VII 1919 r. ustawa o policji została uchwalona w Sejmie w brzmieniu bliskiej projektowi rządowemu ze zmianą nazwy formacji na „Policja Państwowa”. Za pośrednictwem MSW policja w terenie miała podlegać przedstawicielom miejscowej władzy administracyjnej. Jesienią 1919 r. Rada Ministrów doprecyzowała, że w województwie chodziło o wojewodę, a w powiecie – starostę. W kwestii wykonawczej policja podlegała zarówno administracji państwowej, samorządowej, jak też urzędom prokuratorskim i władzom sądowym. Jeśli chodzi o merytorykę zadań, to ustawa przewidywała jedynie zadanie ochrony bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego, co było bardzo szerokim sformułowaniem. Nie odniesiono się do zasad, metod i sposobów, jakimi miano realizować te zadania. Ustawa miała stanowić zwięzły dokument. Przedstawiono w nim tylko najważniejsze zasady ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz organizacji nowo utworzonej Policji. Szczegółowe problemy miały być rozwiązywane na mocy zarządzeń Ministra Spraw Wewnętrznych i okólników oraz rozkazów Komendanta Głównego Policji[7]. 

Pierwszych sześć jednostek Policji Państwowej szczebla wojewódzkiego utworzono w sierpniu 1919 r. na terenie: miasta stołecznego Warszawy oraz województw warszawskiego, łódzkiego, kieleckiego, białostockiego i lubelskiego. Następne powstały wraz z włączeniem danego obszaru w granice państwa polskiego, co odbywało się etapami. Umownie przyjmuje się, że zakończeniem tego procesu było rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 27 XII 1924 r., kiedy to utworzone na mocy ustawy o Policji Państwowej okręgi zostały zniesione, a organem na tym szczeblu wyznaczono komendanta wojewódzkiego PP. Z dniem 10 III 1925 r. sprecyzowano jego zadania i powołano komendy wojewódzkie (15 klasycznych oraz komenda policji m.st. Warszawy na prawach komendy wojewódzkiej). Niższy szczebel stanowiły komendy powiatowe oraz równorzędne komendy miasta. Jednostkami najniższego szczebla były komisariaty i posterunki w gminach miejskich i wiejskich. Ich liczba i rozmieszczenie, podobnie jak w przypadku jednostek szczebla powiatowego, nie były tożsame z jednostkami podziału administracji terytorialnej państwa, bowiem o usytuowaniu i kompetencji terytorialnej posterunków czy komisariatów decydował wojewoda na podstawie wniosku komendanta wojewódzkiego. Jednostki policyjne były więc komasowane.

Organizacja PP - okręgi policyjne w 1939 r. Udostępnił J. Walaszczyk.

Jeśli chodzi o organizację wewnętrzną PP, to zasadniczo dzieliła się – z uwagi na wykonywane zadania – na trzy piony: policja ogólna (mundurowa) – prewencja, policja śledcza (kryminalna) – działania w przypadku popełnienia przestępstw oraz policja polityczna, która do 1926 r. zajmowała się przeciwdziałaniem i walką ze strukturami i zjawiskami godzącymi w porządek konstytucyjny państwa. Następnie ostatnia ze wspomnianych struktur została włączona w struktury policji śledczej. Policja polityczna miała swoje struktury na szczeblu centralnym (Komenda Główna PP), w komendach okręgowych wojewódzkich i powiatowych, ale nie występowała w komisariatach i na posterunkach. Służba śledcza miała struktury w Komendzie Głównej PP i w komendach wojewódzkich. W komendach powiatowych nie miała rozbudowanej struktury wewnętrznej, a jej zadania wykonywali wszyscy funkcjonariusze. Policja ogólna zaś koncentrowała się w komisariatach, posterunkach i komendach powiatowych. Poza tym w strukturach PP występowały ogniwa związane z zapewnieniem ochrony granic oraz bezpieczeństwa na wodach i kolejach. W 1936 r. powstawać zaczęły pierwsze kompanie rezerwy policji z przeznaczeniem do działania w wypadkach, kiedy podstawowe siły policyjne nie będą w stanie wypełniać swoich obowiązków.

Schemat organizacyjny PP po reorganizacji w 1926 r. ze szczególnym uwzględnieniem pionu śledczego. Źródło.

Stopnie służbowe w policji odpowiadały raczej rangom wojskowym niż stopniom służby cywilnej, co było pochodną półwojskowego charakteru policji. Funkcjonariuszy PP dzielono na wyższych (oficerów) i niższych (szeregowych). 

Wśród 8 wyższych stopni policyjnych wyznaczono:

a) komendanta głównego (odpowiada pod względem uposażenia gen. dywizji lub gen. brygady);

b) nadinspektora (bez odpowiednika w hierarchii wojskowej); 

c) inspektora (pułkownik); 

d) podinspektora (major); 

e) nadkomisarza (bez odpowiednika w hierarchii wojskowej); 

f) komisarza (kapitan); 

g) podkomisarza (porucznik); 

h) aspiranta (podporucznik). 

Niżsi funkcjonariusze PP to:

a) starszy przodownik (starszy sierżant zawodowy);

b) przodownik (sierżant zawodowy);

c) starszy posterunkowy (plutonowy zawodowy);

d) posterunkowy (kapral zawodowy)[8].

Przedstawione powyżej plansze z umundurowaniem policjantów i policjantek przygotowało Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Komendy Głównej Policji (KLIK). Warto przyjrzeć się szczegółom mundurów, ponieważ to pozwoli nam w dalszych częściach opracowania rozpoznać stopnie policyjne poszczególnych funkcjonariuszy z pow. przasnyskiego i uszczegółowić opisy zdjęć, które będę prezentować.

Wszystkie plansze pochodzą z: R. Litwiński, Korpus policji w II Rzeczpospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin 2010.

Kobiety do policji zaczęto przyjmować w latach dwudziestych. Funkcjonariuszki policji kobiecej odgrywały ważną rolę w zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi. Pierwszeństwo w rekrutacji miały te kandydatki, które w czasie I wojny światowej odbyły służbę wojskową, przeszły wyszkolenie w oddziałach kobiecych lub co najmniej miały doświadczenie w szpiegowskie (np. członkinie Polskiej Organizacji Wojskowej). Wymagano, by były sprawne fizycznie, skończyły od 4 do 7 klas szkoły powszechnej, były stanu wolnego w wieku 25–40 lat[9]. 

Szkolenie policyjne zapewniano szczególnie po 1928 r., kiedy uporządkowano jego strukturę. Przekształcono wówczas Główną Szkołę Policyjną w Szkołę Oficerską Policji Państwowej w Warszawie. Ośrodki szkoleniowe dla niższych funkcjonariuszy mieściły się w Żyrardowie, Piaskach koło Sosnowca i Mostach Wielkich koło Lwowa. 

Należy też zaznaczyć, że oprócz funkcjonariuszy policji w PP zatrudnieni byli urzędnicy i niżsi funkcjonariusze pomocniczy (służba niższa): gońcy, woźni, szoferzy itp. Podlegali przepisom służby cywilnej, a pod względem służbowym i osobowym – przełożonym policyjnym. Urzędnicy policyjni prowadzili kancelarię posterunków i komend (m.in. dzienniki korespondencyjne), załatwiali ekspedycję pism i zajmowali się sprawami gospodarczymi. Od 1925 r. rozwiązano umowy z osobami na etatach urzędniczych i zastąpiono ich funkcjonariuszami mundurowymi, chyba że ktoś decydował się na pracę i nadawał się do dalszej służby w korpusie jako policjant. Zmiana nastąpiła w 1931 r., kiedy to dopuszczono do pracy kancelaryjnej urzędników etatowych, pracowników kontraktowych i szeregowych, ale tylko mężczyzn. Kategorie kobiece zlikwidowano. Ze względów finansowych urzędnicy pracowali tylko w urzędach wojewódzkich z wyjątkiem Warszawy (także w komisariatach i urzędzie śledczym)[10]. 

Ustawa o Policji Państwowej obowiązywała do 28 III 1928 r., kiedy to zastąpiło ją rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 6 III 1928 r. o Policji Państwowej. Było to następstwo noweli sierpniowej z 1926 r., militaryzujące formację. Rozporządzenie korygowało pozycję ustrojową policji, która przestała być państwową organizacją służby bezpieczeństwa, a stała się zorganizowanym na wzór wojskowy korpusem przeznaczonym do utrzymania bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego. Funkcje wykonawcze w sferze bezpieczeństwa i spokoju publicznego policja miała sprawować bezpośrednio, a w sprawach porządku publicznego przez wspieranie lub nadzorowanie organów państwowych i samorządowych. Zmiana polegała m.in. na tym, że w razie ogłoszenia mobilizacji policja stawała się częścią sił zbrojnych państwa i mogła wejść w ich skład jako wojskowy korpus służb bezpieczeństwa. W wyniku rozporządzenia z kręgu dysponentów uprawieniami wobec policji wyeliminowano władze samorządowe i administracji specjalnej. W razie potrzeby mogły to uczynić, ale za pośrednictwem władz administracji ogólnej. W sytuacjach nagłych, gdy zwłoka mogła grozić niebezpieczeństwem, przepis ten nie obowiązywał. Rozporządzenie regulowano też sprawy wyszkolenia czy pragmatyki służbowej, zmieniło również zasady finansowania policji. 

Wspomnieć należy też o zasadach, jakie kierowały PP. Zasada wyłączności oznaczała, że policja jest jedynym organem wykonawczym w zakresie utrzymania porządku, bezpieczeństwa i spokoju na terenie całego kraju. Zasady tej w pełni nie zrealizowano, bowiem powołano też inne jednostki, takie jak Korpus Ochrony Pogranicza czy Żandarmerię Wojskową, których zadania nakładały się na zadania policji, co prowadziło do sporów kompetencyjnych. Np. w sierpniu 1922 r. w Przasnyskiem notowano niesnaski pomiędzy policją a służbą celną z powodu pewnej rywalizacji i antagonizmów[11]. Kolejna zasada zakładała, że czynności funkcjonariuszy nie mogą być motywowane sympatiami politycznymi. Nie mogli więc należeć do partii politycznych, stronnictw, ale i stowarzyszeń o określonych sympatiach. Rygorystycznie przestrzegano tej zasady. Jednak stanu apartyjności nie należy utożsamiać z apolitycznością[12]. 

Inne informacje na temat organizacji i działalności formacji policyjnej w II RP zostaną przedstawione w kolejnych częściach, prezentujących tematyczne ujęcie historii PP w pow. przasnyskim.

Pozostałe części historii PP w powiecie przasnyskim:

cz. 2 - organizacja i struktura w powiecie, wyszkolenie, wyposażenie: KLIK. 

cz. 3 - etos, służba codzienna: KLIK.

cz. 4 - święta, życie społeczne i towarzyskie: KLIK.

cz. 5 - życie rodzinne i prywatność: KLIK.

cz. 6 - losy policjantów w czasie II wojny światowej: KLIK.

Lista policjantów służących w powiecie przasnyskim w okresie międzywojennym: KLIK.

Przypisy:

[1] 85 lat Polskiej Policji, red. G. Kędzierska, Szczytno 2004; R. Litwiński, Korpus policji w II Rzeczpospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin 2010; A. Misiuk, Policja Państwowa 1919–1939, Warszawa 1996. Zob. także P. Majer, Ustawy Polskiej Policji (1791–1990). Źródła z komentarzem, Szczytno 2007. 

[2] R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999, s. 234–235, 303–306. 

[3] 95 lat. Policja Państwowa, Milicja Obywatelska, Policja w Przemyślu w latach 1919–2014, red. K. Pobut, A. Kawecki, Przemyśl 2014; A. Głogowski, Policja Państwowa i inne instytucje bezpieczeństwa na Wileńszczyźnie w latach 1918–1939, Kraków 105; K. Halicki, Policja polityczna w województwie pomorskim w latach 1920–1939, Łódź 2015; D. Kupisz, Z. Gruszczyński, Ocalić od zapomnienia. Powstanie i działalności Policji Państwowej na terenie powiatu łęczyckiego w II Rzeczypospolitej, Łęczyca 2019; A. Lichota, Policja Państwowa na północnych obrzeżach II Rzeczypospolitej. W setną rocznicę jej powstania, Olsztyn 2019; R. Litwiński, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919–1939, Lublin 2001; P. Mitter, Byśmy pamiętali… Przedwojenni policjanci powiatu ciechanowskiego 1919–1939, Ciechanów 2019; O. Razyhrayev, Policja Państwowa w województwie wołyńskim w okresie międzywojennym, Warszawa 2019; B. Sprengel, Policja państwowa a przestępczość w powiecie włocławskim w latach 1919–1939, Włocławek 2006; tenże, Policja Państwowa w Toruniu 1920–1939, Toruń 1999; L. Zugaj, Policja lubelska 1919–2019, Lublin 2019. 

[4] Pamiętać jednak należy, że już w I Rzeczpospolitej i w okresie zaborowym istniały formacje policyjne. Por. L. Zugaj, Policja lubelska…, s. 11–15. 

[5] Dziesięciolecie Służby Bezpieczeństwa w Polsce odrodzonej, red. E. Grabowiecki, Warszawa 1925, s. II. 

[6] J. Kochanowski, O kształt polskiej policji: styczeń 1917–listopad 1918, „Przegląd Historyczny”, 77 (1986), 3, s. 481–483. 

[7] D. Głowacz, Z. Bartosiak, Od Policji Państwowej do Policji, „Kwartalnik Policyjny”, 8 (2014), 2, s. 117. 

[8] Dziesięciolecie Służby Bezpieczeństwa…, s. IX. 

[9] R. Litwiński, Korpus policji w II Rzeczpospolitej…, s. 115, 119. 

[10] Tamże, s. 133–135. 

[11] Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku, Starostwo Powiatowe w Przasnyszu 1919–1927, sygn. 5, k. 35. 

[12] P. Majer, Podstawy prawne i organizacja Policji Państwowej, [w:] Z dziejów policji polskiej w latach 1919–1945, red. E. Majcher-Ociesa, Kielce 2010, s. 10–16, 18–23.

Do następnego!