MAŁA OJCZYZNA: Zachodnie pogranicze Kurpi Zielonych

Trochę się stresuję, publikując ten post, ale zbieram się tak długo, że już czas. Zapraszam na refleksję na temat zachodniej granicy Kurpiowszczyzny na terenie powiatów przasnyskiego i makowskiego. To nie wiedza objawiona i na pewno nie mam 100 % racji. Wpis ma rozpocząć dyskusję, zachęcić Was do wyrażania opinii na temat historii, ale też tożsamości mieszkańców poszczególnych miejscowości - Kurpie czy już / jeszcze nie Kurpie? Mam nadzieję, że kiedyś wspólnymi siłami coś ustalimy. Pytanie, jakie poddaję pod refleksję, dotyczy też tego, czy potrzebujemy wyznaczać konkretną granicę regionu. 

Wpis nie przedstawia skończonego opracowania. To raczej szkic, zbiór informacji. Liczę na pomoc w jego uzupełnieniu. 

Jeśli chcesz zobaczyć jakiś materiał (mapę, zdjęcie) w lepszej rozdzielczości, kliknij na niego i otwórz w nowej karcie. 

Jak to jest z tą zachodnią granicą Kurpiowszczyzny? Gdzie przebiega granica między kurpiowskimi a niekurpiowskimi miejscowościami w powiatach: przasnyskim i makowskim? 

I. Podział wedle literatury przedmiotu (wedle obecnej administracji) 

W gminie Chorzele: 

• kurpiowskie: Zaręby, Raszujka, Binduga, Krukowo, Łaz (w poł. XVIII w. określona jako novis colonis, odrabia pańszczyznę), Budki (początkowo – XVI w. – jako królewszczyzny, potem prywatna i odrabia pańszczyznę), Rzodkiewnica, Wierzchowizna, Pruskołęka (w poł. XVIII w. określona jako novis colonis), Poścień-Wieś, Poścień-Zamion (Poścień jako jedna wieś, w poł. XVIII w. novis colonis), Rawki, Dąbrowa, Nowa Wieś Zarębska, Skuze, Zaręby; 
• szlacheckie: Kwiatkowo[1]. 

W gminie Jednorożec: 

• kurpiowskie: Budy Rządowe (początkowo jedna osada z Budami Prywatnymi jako Budy Przysieki), Budziska, Dynak, Jednorożec (pierwszy raz się pojawia w 1660 r. jako Iednoroziec alias Sopechy, w której mieszkali bartnicy), Nakieł[2], Olszewka, Parciaki (w poł. XVIII w. określona jako novis colonis), Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha (dawniej Żelazna określana jako jedna wieś, początkowo – w poł. XVII w. – zapisano, że mieszkali w niej chłopi, potem zaczynają napływać osadnicy z Puszczy, uciekinierzy z majątków szlacheckich itp.[3]) 
• szlacheckie / prywatne: Drążdżewo Nowe, Kobylaki-Czarzaste, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze, Stegna[4], Ulatowo-Dąbrówka, Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra, 
• królewszczyzny: Kobylaki-Wólka, Lipa (od poł. XVII w., potem prywatna), (Małowidz, Połoń – z czasem – od XVII w. – prywatne starościńskie, obrabiały pańszczyznę[5]). 

W gminie Przasnysz (tylko pas przyległy do Puszczy): 

• kurpiowskie: - 
• szlacheckie: Bartniki 
• królewszczyzny / dobra starościńskie: Szla, Przasnysz 

W gminie Krasnosielc (tylko pas przyległy do Puszczy): 

• kurpiowskie: - 
• szlacheckie: Krasnosielc, Drążdżewo, Budy Prywatne (początkowo jedna osada z Budami Rządowymi jako Budy Przysieki) 
• królewszczyzny / dobra starościńskie: Wólka Drążdżewska, Wólka Rakowska 

L. Krzywicki pisał, że: od prawego brzeg Omulwi do granicy mazowiecko-pruskiej wraz z odnogą wzdłuż rzeki Płodownicy ciągnął się pas rozdzielający tereny włościańsko-kurpiowskie na dwie nierówne części. Jednak, jak zaznaczył L. Krzywicki, tutejsi mieszkańcy nie różnili się od Kurpiów, podobnie nazwy wsi brzmiały puszczańsko[6] (Zaremby, Krukowo, Binduga, Rzodkiewnica, Nakieł i Dynak). Z jego tekstu wynikałoby, że to nie są miejscowości kurpiowskie, a chłopskie (?), ale uznaje się je w literaturze przedmiotu za kurpiowskie. Wprost Krzywicki pisze, że z zaścianków bartniczych powstały: Jednorożec, Parciaki, Olszewka, Poścień. 

Konkretne informacje dotyczące przywilejów dla bartników z tego terenu, które by potwierdzały kurpiowską przeszłość wsi, odnoszą się do: Jednorożca[7], Olszewki[8] i Parciak[9], Pruskołęki, Pościenia. 

II. Co mówią historycy?

W XIX w. zasięg Puszczy Zielonej to w zachodniej części gminy Jednorożec, Baranowo i Zaręby[10]. W dwudziestoleciu międzywojennym Można chyba mówić o wyodrębnieniu się dwu sfer, poczynając od centralnej kurpiowskiej, z wyróżniającymi się na obrzeżach centrami lokalnymi (od zachodu (…): Baranowo (…). Na zewnątrz leżały miasta i osady, które w znacznej części odsługiwały gminy kurpiowskie, ale nie identyfikowały się z tym regionem lub nawet demonstracyjnie zaprzeczały wcześniejszym „związkom rodzinnym”. Były to miasta i miasteczka: Krasnosielc, Chorzele (…). Z różnych powodów, w tym także politycznych, od Kurpiów uważanych przez niektórych zwolenników sił lewicowych, czego dowodem miał być marsz na Kolno w 1924 r., odwrócił się Przasnysz[11]. 

Orzyc jest granicą według wielu badaczy[12], dwa razy określony jako rzeka Uzgierka[13]. 

Orzyc i Omulew jako rzeki w Puszczy[14], także wersja nazwy Osnulew[15]. Kurpie mieszkają między Omulwią i Orzycem, z zachodu region sięga po Przasnysz[16]. Chorzele i Przasnysz jako miasta graniczne dawnej Puszczy Mazuch, części Puszczy Zielonej[17]. 

W XIX w. od południa Kurpie z pow. przasnyskiego stykali się z Mazurami z makowskiego, którzy mieszkali już za granicą regionu[18].

III. Wedle językoznawców... 

Kurpie Zielone mieszczą się na obszarze, którego zachodnią granicą jest rzeka Orzyc, lecz na jego prawym brzegu leży jeszcze duża wieś kurpiowska — Jednorożec. Stąd granica biegnie przez Jastrząbkę, Nakły w kierunku południowym aż do ujścia Omulwi do Narwi. Pas Omulew-Orzyc tworzy zachodnią granicę Puszczy[19]. Inne określenie: nad Orzycem jest pas przygraniczny[20].

IV. Etnografowie na to... 

S. Chełchowski, ziemianin z Chojnowa w pow. przasnyskim, twierdził, że mieszkańcy wsi Lipa, Stegna Drążdżewskie (obecnie mniej więcej Drążdżewo Nowe - tzw. Nabywce) w gm. Jednorożec oraz Szla w gm. Przasnysz byli w XIX w. ludnością mazurską (czyli mazowiecką), ale dawniej też byli Kurpiami, którzy odrabiali pańszczyznę dla starostwa przasnyskiego i oddawna już ulegli zmazurzeniu[21]. 

Wedle A. Kutrzeby-Pojnarowej, teren dawnej Puszczy Zielonej od zachodu ograniczony jest rzeką Omulew[22]. Na prawym brzegu Orzyca pomiędzy Chorzelami a Krasnosielcem rozciągała się puszcza Mazuch, należąca do starostwa przasnyskiego[23]. Od południowego zachodu natężenie kolonizacji jest silniejsze, w puszczę wżynają się osiedla, wkraczając na piaszczysty obszar leśny od strony Makowa i Różana. Są to wsie królewskie (m.in. Lipa, Małowidz, Połoń), ale i wsie zamieszkałe przez drobną szlachtę (Budne-Sowięta), kupującą lub otrzymującą w drodze zamiany tutejsze lasy[24]. 

J. Damrosz, mówiąc o zasięgu opisywanego regionu, pomija w ogóle Orzyc[25]. 

V. Interdyscyplinarnie patrząc... 

Wielu się zgadzało, że granica zachodnia to Orzyc[26]. Nierzadko jednak podkreślano, że jeszcze za granicą, za Orzycem, leżą wsi kurpiowskie (głównie Chętnik). Geograficzne ujęcie też podkreśla Orzyc jako rzekę graniczną[27]. 

Współcześnie bywa, że pomija się pow. przasnyski, wymieniając obszary kurpiowskie, zapominając o wsiach tu leżących (gm. Jednorożec, Chorzele)[28]. 

VI. Toponomastyka za to... 

Zauważamy nazwy bezpośrednio kojarzące się z zajęciami Kurpiów, z bartnictwem, ale też związane z podporządkowaniem sobie puszczy, z karczunkiem lasu. Poza tym zauważalne są określenia odnoszące się do zajęć mieszkańców, np. wypalanie rudy darniowej czy wspomniane bartnictwo. Inne nazwy mogą być związane z warunkami życia: jałowe gleby, gęste lasy, rzeki noszące duże ilości chrustu.

1. Nazwy związane z gospodarką leśną 

Binduga - miejsce do składowania drewna do spławiania. 

Drążdżewo Nowe - według językoznawców nazwa pochodzi od słowa drzążdż albo drażdże. W języku prasłowiańskim drezgą czyli drążdżem określano chrust czy giętkie pręty. Jego duże ilości osadzały się na obrzeżach koryta Orzyca. 

Łazy / Łaz - miejsce po karczunku. 

2. Nazwy związane ze środowiskiem naturalnym 

a) las 

Dąbrowa - od lasu dębowego, dąbrowy. 

Olszewka - od drzew olchowych z rodziny bzozowatych rosnących na terenach wilgotnych, dobrze nawodnionych. 

b) gleba i jej pokrycie 

Połoń - nazwa może pochodzić od jałowych, nieurodzajnych piasków, ale i leśnych halizn, czyli terenów pozbawionych drzewostanu. Płonny oznaczało jałowy, ale też leśny (nie domowy) i pusty (nie zarośnięty). 

3. Nazwy związane z bartnictwem 

Bartniki - nazwa o charakterze służebnym, określająca miejsce zamieszkania osób trudniących się bartnictwem. 

Święte Miejsce (dawniej Bartny Borek) - pierwotna nazwa związana była z leśnym bartnictwem, zapewne w tej okolicy bartnicy posiadali swoje barcie. Późniejsza nazwa to pochodna objawień Matki Bożej w 1700 r. i powstania tu sanktuarium maryjnego. 

Budki - w nazwie zauważalny jest człon budy - tak nazywano prymitywne domostwa robotników leśnych, którzy trudnili się wyrobem smoły, węgla drzewnego, pozyskiwaniem drewna i czasem także uprawą ziemi. Również bartnicy stawiali na czas pracy w lesie budy. Wieś mogła powstać jako osada zamieszkana przez takich właśnie pracowników. 

Budziska - j.w. 

Budy Rządowe - j.w. Drugi człon nazwy związany jest z właścicielem terenu - w XIX w. była to wieś rządowa (państwowa). 

4. Nazwy pochodzące od zajęć mieszkańców 

Raszujka (dawniej Rachujka) - od rachowania, liczenia. 

Żelazna Prywatna / Żelazna Rządowa - wypalanie rudy darniowej, z której topiono żelazo, widoczne jest w pierwszym członie nazwy. Drugi człon wiąże się z własnością w.w. osad - jedna była rządowa (państwowa - wcześniej królewska), druga prywatna (szlachecka). 

5. Nazwy kulturowe 

Parciaki - nazwa pochodząca od parcianego ubrania, wykonanego z grubego płótna konopnego albo lnianego, które nosili mieszkańcu wsi. 

Parciaki-Stacja - pierwszy człon j.w., drugi - od istniejącej tu, ale niefunkcjonującej obecnie, stacji kolejowej. 

Poścień - nazwa może pochodzić od postu, niedojadania, poszczenia - jałowe gleby na tym obszarze nie były w stanie wyżywić mieszkańców. 

Poścień Zamion - druga część nazwy pochodzić może od zamiany dóbr. 

Stegna - ścieżka, wygon. 

7. Nazwy o dyskusyjnym pochodzeniu 

Chorzele - początkowo mogła to być nazwa miejscowej puszczy, może własność rodziny Chorzela, przy czym imię to wyprowadza się od podstawy chory, chorzeć - chorować. Inne wytłumaczenie zakłada pochodzenie nazwy od bałtyjskiego słowa orz, co oznacza koń, od którego bierze się też nazwa pobliskiej rzeki Orzyc. Używano różnych wersji: orz lub horz, a stąd już bardzo blisko do chorz-. 

Dynak - nazwa pochodzi od dawniej używanego imienia Dynak, pochodzącego od imienia Dionizy. Inne wytłumaczenie związane jest z bartnictwem, popularnym zajęciem na tym terenie. Nazwa może mieć związek z dyndaniem, kołysaniem się na wietrze pułapki zastawionej przez bartnika w celu złapania dobierającego się do miodu w barci niedźwiedzia. 

Jednorożec – wyjaśnienie tutaj: KLIK. 

Małowidz - nazwa pochodzi od gęstych borów, uniemożliwiających dostrzeżenie czegokolwiek albo od braku jakichkolwiek ciekawych obiektów godnych obejrzenia. Możliwe też, że nazwa pochodzi (w świetle formy Małoidz) od braku wystarczającej ilości pożywienia. 

Nakieł - nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od ogólnego paśnika (łąki) o kształcie trójkąta, zwanego przez miejscowych kieł. Na nim wszyscy mieszkańcy wypasali zwierzęta domowe, mówiąc często o wypasie: pognali na kieł. Inne wytłumaczenie wiąże nazwę ze stosem gałęzi nanoszonych przez wody powodziowe. 

Pruskołęka - od konia (zwanego prusem) albo etnicznego Prusa. Byłby to teren przeznaczony np. pod wypas koni albo łąka należąca do Prusa lub przybysza z Prus.

Przasnysz - pierwsze wytłumaczenie nazwy wywodzi ją od przaśnego chleba lub miodu, tzn. nie syconego, inne od prażenia (wypalanie fragmentu boru pod osadę). Inne tłumaczenie to nazwa dzierżawcza od imienia założyciela - Przasnyka. 

Skuze - od słowa skudły, oznaczającego gont albo od imienia Skuza. 

Zaręby - zarębianie lasów, czyli karczunek. Nazwa może też być określeniem dzierżawczym - osadę założył dziedzic o nazwisko Zaręba lub Zaremba. 

VII. Spójrzmy na mapy! 

1. Wedle mapy określającej stan na początku XVII w., na zachodniej części regionu widoczny jest pas lasu, który oddziela wyraźnie Kurpiowszczyznę, na długim odcinku jest pusto i Orzyc stanowi naturalną granicę, zaś z tej linii wyłamują się tylko: Połoń i Małowidz jako wsie królewskie oraz Drążdżewo jako wieś prywatna. Miejscowości w ob. gminie Krasnosielc (Raki, Perzanki, Granowo, Chłopia Łąka itp.) już istnieją, ale nie są kurpiowskie. 

2. Mapa Karola Pertheesa z II poł. XVIII w. pokazuje miejscowości kurpiowskie często jako małe osady wciśnięte w Puszczy. Sporo ich między Omulwią, Płodownicą z Orzycem. Lasy zachowane jeszcze między Płodownicą a Orzycem.

3. Mapa z lat 30. XIX w., tzw. mapa kwatermistrzostwa, przedstawia jeszcze podobną sytuację jak mapa powyżej.

4. Mapa wedle W. Pola, A. Zakrzewskiego i W. Skierkowskiego z zasięgiem osadnictwa kurpiowskiego w XIX i XX w. sugeruje, że: 

a) w zakres najogólniejszego zasięgu Kurpiowszczyzny na jej zachodniej części wchodzą: Zaręby, Krukowo, Binduga, Łaz, Rzodkiewnica, Poścień, Pruskołęka, Raszujka, Olszewka, Żelazna, Połoń, Dynak, [Budy] Przysieki, Jednorożec, Stegna, Nakieł, ale też: Krzynowłoga Wielka (sic!), Ulatowo-Pogorzel (sic!), Raki, Bagienice, Grabowo, Niesułowo, czyli miejscowości poszlacheckie oraz Krasnosielc; 

b) granica zasięgu Kurpiów Puszczy Zielonej nie obejmuje z poprzednio wymienionych tylko Krasnosielca.

VIII. Pozostałości materialne 

Zabytki o kurpiowskiej stylistyce (chaty, przydrożne krzyże i kapliczki, drewniane kościoły itp. – oczywiście nie wszędzie wszystko i w różnym stopniu zachowane) znajdziemy w: Zarębach, Raszujce, Bindudze, Krukowie, Budkach, Rzodkiewnicy, Pościeniu, Budach Rządowych, Budziskach, Dynaku, Jednorożcu, Olszewce, Parciakach, Żelaznej Rządowej.

Dynak, gm. Jednorożec, fot. MWKmoch, 2015 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2015 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2015 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2016 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2016 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2016 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2016 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2016 r.

Jednorożec, fot. MWKmoch, 2015 r.

  

Jednorożec. Źródło.

Parciaki, gm. Jednorożec, fot. MWKmoch, 2015 r.

Krukowo, gm. Chorzele. Fot. Krzysztof Nowakowski

Krukowo, gm. Chorzele. Fot. Krzysztof Nowakowski

Krukowo, gm. Chorzele. Fot. Krzysztof Nowakowski

IX. Pozostałości niematerialne 

Folklor (pozostałości gwary, strój regionalny w różnym stopniu zachowania, kuchnia regionalna, zespoły ludowe), ale też samoidentyfikację mieszkańców jako Kurpiów lub związanych z kulturą kurpiowską, znajdziemy w następujących wsiach: Zaręby, Jednorożec, Parciaki, Żelazna Rządowa, Olszewka, Raszujka, Dynak, Budki, Krukowo, Rzodkiewnica.

Zespół "Kalina" z Zarąb w gm. Chorzele. Źródło.

Zespół "Jutrzenka" z Jednorożca. Fot. Gminna Biblioteka Publiczna w Jednorożcu.

Zespół "Kurpie" z Jednorożca. Fot. Gminna Biblioteka Publiczna w Jednorożcu.

Zespół "Młode Kurpie" z Jednorożca. Źródło.

KGW z Żelaznej Rządowej, gm. Jednorożec. Źródło.

Stowarzyszenie KGW z Jednorożca. Źródło.

Kurpiowskie Koło Biblioteki przy Filii Bibliotecznej w Zarębach, gm. Chorzele. Źródło.

W świadomości mieszkańców funkcjonuje określenie, że droga Chorzele-Krasnosielc jest granicą. Inni mówią, że wszystko, co za Orzycem, to Kurpie, ale to nieprawda, bo np. Raki czy Wólka Rakowska w gm. Krasnosielc to miejscowości prywatne, tzn. należące dawniej do szlachty. 

Np. w Drążdżewie Nowym niektórzy się samo identyfikują dziś jako Kurpie, a może bardziej chcą się podpasować pod ciekawą, żywą kulturę – szczególnie młode pokolenie, ciągnące do Jednorożca. Historycznie sam teren to nie Kurpie. Osadnicy to Kurpie z Puszczy Zielonej albo Białej. 

PODSUMOWANIE: 

Kurpiowskie wsi na zachodnim skraju dawnej Puszczy Zielonej to: Łaz, Zaręby, Raszujka, Binduga, Krukowo, Budki, Rzodkiewnica, Wierzchowizna, Pruskołęka, Poścień-Wieś, Poścień-Zamion, Kwiatkowo, Rawki, Dąbrowa, Nowa Wieś, Nowa Wieś Zarębska, Budy Rządowe (i Prywatne jako dawna część Bud Przysieków), Budziska, Dynak, Jednorożec, Olszewka, Parciaki, Parciaki-Stacja, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha (jako całość – dawniej Żelazna), Skuze. 

Historycznie i pod innymi względami (np. gwara, budownictwo itp.) nie kurpiowskie, ale po I wojnie światowej przybyli tu osadnicy z Kurpi Zielonych (i częściowo Białych) i wykupowali ziemię od dziedzica Drążdżewa w celu osiedlenia się, przynieśli ze sobą też kulturę regionalną, ale w ograniczonej wersji: Drążdżewo Nowe. 

Historycznie królewszczyzny, ale badacze uznają je za kurpiowskie, przyjęto tu tradycje regionu: Małowidz, Połoń, Stegna. 

Oprac. Maria Weronika Kmoch.

---

[1] Kwiatkowo jako folwark w pasie kurpiowskim. S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380.

[2] S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380 oraz A. Chętnik, Puszcza Kurpiowska, Warszawa 1913, s. 67–68 zaliczają Nakieł do wsi kurpiowskich.

[3] L. Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka 2007, s. 127–128.

[4] S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380 zalicza je do wsi kurpiowskich, choć na s. 377 mówi o folwarku.

[5] S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380 oraz A. Chętnik, Puszcza Kurpiowska, Warszawa 1913, s. 67–68 zaliczają je do wsi kurpiowskich.

[6] L. Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka 2007, s. 21, 41.

[7] Tamże, s. 93–94.

[8] Tamże, s. 94–95.

[9] Tamże, s. 95–96.

[10] A. Dobroński, Kształtowanie się granic Puszczy Zielonej, „Zeszyty naukowe OTN”, 7 (1993), s. 82.

[11] Tamże, s. 84.

[12] Np. S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 377; O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 27: Mazowsze, z. 4: Mazowsze Stare. Mazury. Kurpie, Wrocław-Kraków 1964, s. 49.

[13] Ł. Gołębiowski, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1830, s. 39; T. Święcicki, O Kurpikach, „Dziennik Warszawski”, 1829, t. 9, s. 278.

[14] K.W. Wójcicki, Kurpie. Opowiadanie historyczne, t. 1, Lwów 1834, s. 18; A. Zakrzewski, Kurpie, wyd. 2, Warszawa 1897, s. 5.

[15] A. Zakrzewski, Kurpie. Z dziejów ludu polskiego, „Wędrowiec”, 24 (1886), 6, s. 64.

[16] R. Macura, Ziemia Kurpiów, [b.m.r.w.] 1935, s. 1.

[17] A. Hyra, Tło historyczno-geograficzne regionu kurpiowskiego, „Kurpie”, 5/2003, s. 12; J. Kazimierski, Źródła do dziejów Puszczy Zielonej (XIV–XX w), „Zeszyty Naukowe OTN”, 7 (1993), s. 140.

[18] S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380.

[19] H. Friedrich, Gwara kurpiowska na tle Mazowsza i Mazurów pruskich, Warszawa 1955, s. 2.

[20] J. Ostaszewski, Studium historyczno-językowe, Warszawa 1935, s. 38.

[21] S. Chełchowski, Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 377–378.

[22] A. Kutrzeba-Pojnarowa, Adam Chętnik – badacz Kurpiowszczyzny na tle historii badań nad regionem, [w:] A. Chętnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971, s. 9.

[23] Tamże, s. 24.

[24] Tamże, s. 25.

[25] J. Damrosz, Kurpie — Puszcza Zielona, "Literatura Ludowa", 1961 nr 4-6, s. 9.

[26] A. Chętnik, Kurpie, Kraków 1924, s. 7; tenże, Puszcza Kurpiowska, Warszawa 1913, s. 10; L. Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka 2007, s. 31; Z. Niedziałkowska, Kurpie. Bory Ostrołęckie, wyd. 2, Warszawa 1988, s. 22; F. Piaścik, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939, s. 12; Puszcza Zielona. Przyroda, folklor, historia, Pułtusk 2013.

[27] A. Maciesza, Mazowsze Płockie jako odrębny region geograficzny, „Przegląd Geograficzny”, 7 (1927), s. 78.

[28] W. Kuczyński, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018, s. 14.

Bibliografia:

I. Źródła:

A. Archiwalia:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:

Archiwum Skarbu Koronnego, Lustracje dóbr królewskich 1765 r. i 1789 r., dz. XLVI;

Archiwum Narodowe w Krakowie:

Zbiór Zygmunta Glogera, Księga urzędu bartnego (zachodnia Kurpiowszczyzna), sygn. 720;

B. Źródła drukowane:

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 2: 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1989;

Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1968;

„Regestr dyecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, do druku podał S. Górzyński, przypisami i wstępem opatrzył K. Chłapowski i S. Górzyński, wyd. 2, Warszawa 2009.

Wywiady z mieszkańcami

Prasa archiwalna

Akta metrykalne

II. Opracowania:

Atrakcje turystyczne Bogatego i okolic, oprac. G. Wróblewska, D. Radomska przy współpracy z Gminną Biblioteką Publiczną w Bogatem i Urzędem Gminy w Przasnyszu, Bogate 2008;

Chełchowski S., Stosunki etnograficzne w powiecie przasnyskim, „Wisła”, 1893, 2, s. 380;

Chętnik A., Chata kurpiowska, Warszawa 1915;

Tenże, Kurpie, Kraków 1924;

Tenże, Puszcza Kurpiowska, Warszawa 1913;

Czarnowski R., Dziedzictwo królowej Bony. Zarys dziejów parafii Chorzele, Chorzele 2001;

Damrosz J., Kurpie — Puszcza Zielona, "Literatura Ludowa", 1961 nr 4-6, s. 9;

Dobroński A., Kształtowanie się granic Puszczy Zielonej, „Zeszyty naukowe OTN”, 7 (1993), s. 82;

Friedrich H., Gwara kurpiowska na tle Mazowsza i Mazurów pruskich, Warszawa 1955;

Gloger Z., Encyklopedia staropolska, Warszawa 1900-1903;

Gołaszewska A., Specyfika osadnictwa w powiecie przasnyskim, "Notatki Płockie" 8 (1984)/24, s. 24;

Taż, Procesy osadnicze a nazewnictwo na północnym Mazowszu, "Notatki Płockie" 6 (1961)/21, s. 27-28;

Gołębiowski Ł., Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1830, s. 39;

Hyra A., Tło historyczno-geograficzne regionu kurpiowskiego, „Kurpie”, 5/2003, s. 12; 

Kazimierski J., Źródła do dziejów Puszczy Zielonej (XIV–XX w), „Zeszyty Naukowe OTN”, 7 (1993), s. 140;

Kielak B., Powiat przasnyski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2012;

Kmoch M.W., Księga sądu bartnego zachodniej Kurpiowszczyzny z lat 1710–1760. Możliwości badawcze, „Teka Historyka”, 52 (2016), s. 54–71;

Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 27: Mazowsze, z. 4: Mazowsze Stare. Mazury. Kurpie, Wrocław-Kraków 1964;

Krzywicki L., Kurpie, Ostrołęka 2007;

Kutrzeba-Pojnarowa A., Adam Chętnik – badacz Kurpiowszczyzny na tle historii badań nad regionem, [w:] A. Chętnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971;

Maciesza A., Mazowsze Płockie jako odrębny region geograficzny, „Przegląd Geograficzny”, 7 (1927);

Macura R., Ziemia Kurpiów, [b.m.r.w.] 1935;

Niedziałkowska Z., Kurpie. Bory Ostrołęckie, wyd. 2, Warszawa 1988;

(Nie)widzialne stugraniczne. Subiektywne spojrzenie na Gminę Chorzele - w obiektywie, red. M. Wiśnicki, Chorzele 2016;

Ostaszewski J., Dzieje pierwotne szczepu mazurskiego. Studium historyczno-językowe, Warszawa 1935;

Piaścik F., Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939;

Polakowski Z., Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach w sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997;

Pszczółkowski A.A., Geneza nazw wsi drobnoszlacheckich w ziemi ciechanowskiej, [w:] Dziedzictwo kulturowe pograniczy. Drobna szlachta, red. I. Kotowicz-Borowy, Warszawa 2007, s. 173-187;

Tenże, Herbarz małokrzynołoski, dostęp 25 VII 2016;

Puszcza Zielona. Przyroda, folklor, historia, Pułtusk 2013;

Rzetelska-Feleszko E., Nazwy miejscowe, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. taż, Warszawa-Kraków 1998, s. 191-230;

Smolińska A., Nazwy miejscowości gmin Krzynowłoga Mała i Przasnysz w powiecie przasnyskim na Mazowszu (analiza semantyczna), praca licencjacka, Uniwersytet Warszawski 2014;

Święcicki T., O Kurpikach, „Dziennik Warszawski”, 1829, t. 9, s. 278;

Tradycja wpisana w krzyż. Krzyże, figurki kapliczki przydrożne gminy Chorzele, lokalne zwyczaje i obrzędy, red. Michał Wiśnicki, Chorzele 2011;

Wiśnicki M., Miecznikowski Z., Gmina Chorzele. Przewodnik turystyczny, Chorzele 2008;

Wójcicki K.W., Kurpie. Opowiadanie historyczne, t. 1, Lwów 1834, s. 18;

Zakrzewski A., Kurpie, wyd. 2, Warszawa 1897; 

Tenże, Kurpie. Z dziejów ludu polskiego, „Wędrowiec”, 24 (1886), 6, s. 64;

Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011; 

Żerański M., Kurpie. Puszcza Zielona. Przewodnik turystyczny, Cieszyn 2008.

Do następnego!