Przez kilkaset lat Żydzi współtworzyli społeczność miejską Przasnysza i byli jej widoczną składową. Zapraszam więc do lektury szkicu dziejów przasnyskich Żydów. Tematyka ta była na mojej liście "do zrobienia, do napisania" od dawna. W końcu przyszedł czas na działanie. Historię przasnyskiego sztetla podzieliłam, ze względu na obszerność zagadnienia, na kilka części. Wpis oczywiście nie wyczerpuje tematu, jest raczej zalążkiem przyszłych opracowań, które, mam nadzieję, powstaną.
I. Liczebność i lokalizacja w mieście
Żydzi zaczęli się pojawiać w Przasnyszu w XVI w. Wiemy, że grunty pod budowę klasztoru bernardynów stanowiły własność Żydów, zanim Paweł Kostka nie wykupił ich pod nową fundację. Przy tzw. placu żydowskim wzniesiono kościół św. Michała Archanioła. Ta biskupia fundacja zapewne z XV w. usytuowana została u zbiegu ulic: Małowarszawskiej i Błonie (dziś to ulice: Nowowarszawska i Piłsudskiego).
Diaspora zaczęła się rozwijać dopiero w końcu XVIII stulecia. Wcześniej ograniczono osadnictwo żydowskie. W 1768 r. ustawa, którą potwierdził sejm walny w 1775 r., zniosła zakaz osiedlania się Żydów na Mazowszu. W 1781 r. notowane są 123 osoby wyznania mojżeszowego na terenie parafii Przasnysz. Z kolei w samym Przasnyszu mieszkało 17 Żydów.
Żydzi zaczęli się pojawiać w Przasnyszu w XVI w. Wiemy, że grunty pod budowę klasztoru bernardynów stanowiły własność Żydów, zanim Paweł Kostka nie wykupił ich pod nową fundację. Przy tzw. placu żydowskim wzniesiono kościół św. Michała Archanioła. Ta biskupia fundacja zapewne z XV w. usytuowana została u zbiegu ulic: Małowarszawskiej i Błonie (dziś to ulice: Nowowarszawska i Piłsudskiego).
Diaspora zaczęła się rozwijać dopiero w końcu XVIII stulecia. Wcześniej ograniczono osadnictwo żydowskie. W 1768 r. ustawa, którą potwierdził sejm walny w 1775 r., zniosła zakaz osiedlania się Żydów na Mazowszu. W 1781 r. notowane są 123 osoby wyznania mojżeszowego na terenie parafii Przasnysz. Z kolei w samym Przasnyszu mieszkało 17 Żydów.
 |
| Lista Żydów w Przasnyszu wedle pogłównego z 1781 r. Źródło: AGAD, Ciech. z. i gr. RiO, sygn. 79, mf 26711. |
W I poł. XIX w. przyrost liczby ludności żydowskiej w Przasnyszu jest ogromny. Z 308 osób w 1808 r. (22,5% populacji miasta) liczba Żydów urasta do 4018 osób w 1865 r., co stanowiło 57,5% mieszkańców miasta. Jeszcze w 1857 r. Żydów w Przasnyszu było 1888. Rok później Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje 1875 mieszkańców wyznania mojżeszowego. Wahania roczne był więc niewielkie. Wzrost liczebności następował więc dość szybko. W okresie Królestwa Kongresowego powiat przasnyski posiadał miasta z najliczniejszą diasporę żydowską spośród wszystkich ośrodków guberni płockiej.
 |
Źródło: R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999, s. 36.
|
Ludność żydowska w Przasnyszu nie miała pełni praw obywatelskich: politycznych i cywilnych. Żydzi do lat sześćdziesiątych XIX w. nie mieli swojego przedstawicielstwa w instytucjach miejskich i powiatowych oraz cechach rzemieślniczych. Nie oznacza to, że nie istniały relacje pomiędzy ludnością żydowską a pozostałymi mieszkańcami miasta. Były, ale niekoniecznie rozbudowane czy serdeczne. Dominowały kontakty ekonomiczne, a w sferze życia kulturalnego, towarzyskiego czy religijnego Żydzi stanowili zamkniętą społeczność.
W okresie Księstwa Warszawskiego pojawił się pomysł stworzenia utworzenia dla ludności żydowskiej tzw. rewiru. Podobne planowano np. w Ciechanowie, Makowie Mazowieckim, Chorzelach czy Płocku. Plan zatwierdzono w 1813 r. Wedle danych z 1811 r. w mieście mieszkało 99 rodzin żydowskich zamieszkujących 38 domów przy ulicach: Rynek (15), Świętomichalska (3), Ciechanowska (6), Pstra (5), mostowa (2), Zduńska (2), Warszawska (3), Kacza (2).
W Przasnyszu żydowski rewir miał początkowo obejmować część południowo-wschodnią miasta: tzw. Końskie Targowisko i ulice: Błonie, Zduńską, Małą Warszawską i Kaczą. Projekt zakładał wysiedlenie ludności z kwartałów najgęściej zamieszkałych przez Żydów. Stąd pojawiły się protesty miejscowego kahału. Jego interwencja w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych sprawiła, że plan ponownie przeanalizowano. Dekret nie został zrealizowany ze względu na problemy wewnętrzne oraz okres wojny.
 |
| Plan Przasnysza z zaznaczeniem ulic przeznaczonych na rewir dla ludności żydowskiej, 1811 r. AGAD, KRSW, sygn. 4586. Źródło: Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991. |
Do tematu powrócono krótko po utworzeniu Królestwa Polskiego. W 1822 r. ustalono, że Żydzi będą zamieszkiwać ul. Bydlęcą od rzeki do rogu rynku, ul. Kaczą od rzeki do rynku, ul. poprzeczną w stosunku do Kaczej, ul. Nadmostowską, ul. Warszawską od Końskiego Targu do kirkutu, ul. Świętokrzyską i ul. Makowską. Dopuszczono możliwość osiedlenia się rodzin żydowskich po 2 na każdej ulicy. Miały się wykazać funduszem w wysokości 10 tys. zł bez długów, trudnić się bankierstwem, prowadzić handel, umieć czytać i pisać po polsku, francusku lub niemiecku, wreszcie posyłać dzieci do publicznych szkół i nie wyróżniać się znakami powierzchownymi (np. pejsy). Promowano tych, którzy planowali założyć fabryki albo inne zakłady krajowi pożyteczne, wystawić na własnym placu murowany dom lub poświęcić się pracy naukowej. Żydzi musieli rozwiązać umowy najmu i opuścić mieszkania poza rewirem do 1 IV 1824 r., a wszelkie sprawy najmu czy dzierżawy uregulować w ciągu 5 lat. Typując obszar ulic, przy których mogli zamieszkiwać, zmuszano Żydów do przenoszenia się do miast, pozbawiano ich możliwości zarobkowania na wsi (zakaz wyrobu i sprzedaży alkoholu, uboju i handlu mięsem) i osiedlania się w określonych miejscach miasta.
Okazało się, że przesiedlenie ludności żydowskiej w wyznaczonym czasie jest nierealne, co było spowodowane brakiem odpowiednich lokali, a także oporem ludności chrześcijańskiej przed wynajmem mieszkań Żydom. Planowano powiększyć rewir o ul. Warszawską od rynku do ul. Błonie oraz ul. Mostową i Zamostową od rynku do ul. Makowskiej i Świętokrzyskiej, jak również przesunąć termin przesiedlenia. W dniu 26 III 1824 r. w klasztorze bernardynów odbyło się spotkanie ok. setki wzburzonych mieszkańców — chrześcijan, którzy nie chcieli przesiedlenia ludności żydowskiej na teren przez siebie zamieszkiwany. Zbojkotowano nowe najmy i dzierżawy. Antoni Jeliński, przasnyski trybun i przedstawiciel głosów chrześcijan, przekonywał, że ludność żydowska nie przynosi społeczeństwu miasta żadnego dobra, bowiem nie trudni się rzemiosłem, ani rolnictwem, ani innego kunsztu wcale nie posiadający, prócz szachrajstwa, do którego zgoła wszyscy Żydzi należą. Powiększenie rewiru żydowskiego miało skutkować zmonopolizowaniem przez Żydów handlu miejskiego. Z kolei Żydzi zwracali uwagę na duże zagęszczenie swojego osadnictwa, co skutkować mogło pożarami. Spór skończyły władze rządowe, które jesienią 1824 r. powiększyły rewir żydowski o ul. Błonie, Zamkową i Ostrołęcką. Do końca lat dwudziestych sprzeczano się o ul. Warszawską i Mostową.
Osiedlenie się poza wyznaczonym rewirem było możliwe, ale obwarowane wspomnianymi regulacjami, co stwarzało szansę dla zamożnych Żydów, by zyskali wyższą pozycję społeczną wśród chrześcijan i współwyznawców. Z drugiej strony musieli się dopasować do sąsiedztwa — polskiej społeczności — w aspekcie kulturowym i politycznym.
 |
| Źródło. |
II. Zajęcia ludności żydowskiej
Autor opisu guberni płockiej, powstałego w 1849 r. na potrzeby armii rosyjskiej, tak pisał o Żydach: Żydzi mieszkają we wszystkich miastach i miasteczkach płockiej guberni, gdzie przeważnie osiedlają się w pobliżu rynków i placów targowych i należy do nich przeważająca większość kramów, szynków, karczm lub zajazdów. (...) W miasteczkach Żydzi mieszkają zwykle w parterowych drewnianych domkach, rzadko murowanych lub piętrowych. Sprawiają one wrażenie niezwykle brudnych i zaniedbanych oraz w jakiś sposób brzydkich. Część frontową zwykle zajmuje szynk lub sklepik, w tylnej — podzielonej na dwie lub trzy ciemne klitki, gnieździ się cała, zwykle liczna, rodzina. (...) Główne zajęcia Żydów w guberni płockiej to przede wszystkim handel i rzemiosło. Prowadzą oni szynki i zajazdy w miastach i miasteczkach, zajmują się pośrednictwem i przewozem towarów. Z rzemiosł wybierają głównie te, które mogą przynieść największy dochód, a nie wymagają dużej siły fizycznej: krawiectwo, szewstwo, powroźnictwo, szklarstwo, skórnictwo, czapnictwo, złotnictwo i im podobne.
Autor opisu guberni płockiej, powstałego w 1849 r. na potrzeby armii rosyjskiej, tak pisał o Żydach: Żydzi mieszkają we wszystkich miastach i miasteczkach płockiej guberni, gdzie przeważnie osiedlają się w pobliżu rynków i placów targowych i należy do nich przeważająca większość kramów, szynków, karczm lub zajazdów. (...) W miasteczkach Żydzi mieszkają zwykle w parterowych drewnianych domkach, rzadko murowanych lub piętrowych. Sprawiają one wrażenie niezwykle brudnych i zaniedbanych oraz w jakiś sposób brzydkich. Część frontową zwykle zajmuje szynk lub sklepik, w tylnej — podzielonej na dwie lub trzy ciemne klitki, gnieździ się cała, zwykle liczna, rodzina. (...) Główne zajęcia Żydów w guberni płockiej to przede wszystkim handel i rzemiosło. Prowadzą oni szynki i zajazdy w miastach i miasteczkach, zajmują się pośrednictwem i przewozem towarów. Z rzemiosł wybierają głównie te, które mogą przynieść największy dochód, a nie wymagają dużej siły fizycznej: krawiectwo, szewstwo, powroźnictwo, szklarstwo, skórnictwo, czapnictwo, złotnictwo i im podobne.
W spisie mieszkańców Przasnysza z 1816 r. odnaleźć można nazwiska żydowskich mieszkańców z określeniem ich profesji:
- Zelek Kalman, szynkarz
- Juda Meyer Grinberg, szynkarz
- Meyer Izrael Katz, kramarz
- Nossen Hersz Stawiski, szynkarz
- Szmul Stary, chałupnik
- Berek Mławski, kupiec
- Balcer Pierzchalski, rolnik
- Mojżesz Platen, kupiec [wszyscy w Rynku]
- Mayer Izrael Katz, szynkarz
- Mateusz Kiejgler, krawiec
- Hersz Littman, szynkarz
- Szymek Herszowicz, piekarz
- Lewin Dawid Rembieliński, karczmarz
- Mojżesz Izrael Karo, kupiec [ul. Ciechanowska]
- Majer Pudkamer, komornik [ul. Warszawska]
- Mojżesz Lejzer, handlarz bydła
- Szeffer, szewc [ul. Mostowa]
- Zelmanowa Mordkiewiczowwa, chałupnica
- Szlama Obliżyński, komornik
- Mosiek Adam Krzynowłoski, krawiec
- Lejbka Rembieliński, komornik
- Jakub Krzynowłoski, krawiec [ul. Zduńska]
- Samuel Kojer, garbarz [ul. Zawodzie].
- Abram Grynberg — handel korzenny
- Abram Grynberg — bilardzista
- Rafał Szlamowicz Pymps — kramarz
- Abram Dawidowicz Szreń — kramarz
- Juda Izrael Leymand — kramarz
- Fajga Herszowa Flato — kramarka
- Joiek Zelmanowicz Dudek — krawiec i piekarz
- Anna Regina Szerte — mydlarka
- Berek Ickowicz Świekier — kramarz
- Dawid Zelamanowicz Wasercug — kramarz
- Dawid Sokołower — kramarz
- Majer Jankiel Stawiskier — piekarz
- Motel Herkkowicz Stawiskier — piekarz
- Hersz Moskowicz Bogdus — krawiec
- Izrael Jankielewicz Rozen — kupiec
- Mosiek Ickowicz Maluchbaum — handlarz
- Aron Abramowicz Grzyb — piekarz
- Hersz Haskowicz Strzelba — rzeźnik
- Berek Mławer — kramarz
- Jakub Szul Ryterband — kapelusznik
- Joachim Mendlowicz Waga — kramarz
- Abram Zelkowicz Igła — krawiec
- Dawid Pejsak Konigsberg — bilardzista
- Abram Lewinowicz Hertzberg — kupiec
- Lejzor Moskowicz Kohn — kramarz
- Jakub Dawidowicz Ruda — krawiec
- Szymon Herszkowicz Jedwabny — piekarz
- Mordka Lewin Zylbersztejn — kramarz
- Joiek Herszkowicz Cukierman — kupiec
- Lejzor Zelkowicz Alensztejn — krawiec i piekarz
- Jakub Zelman Rozenberg — kramarz
- Lewkowicz Brener — krawiec
- Froim Moskowicz Różaner — krawiec
- Jakub Abramowicz Krzynowłogier — krawiec
- Chaim Szajowicz Dobrzankower — piekarz
- Abram Maków — kramarz
- Hersz Katz — piekarz
- Samuel Plichta — tokarz
- Aron Szmulowicz Duczyminer — piekarz
- Berek Majerowicz Dzierzgower — kramarz
- Zelman Eliasz Sprzedaj — krawiec
- Abram Herszkowicz Golen — krawiec
- Szymek Majerowicz Graus — piekarz
- Mosiek Abram Krzynowłogier — piekarz
- Zelek Jankifowicz — handlarz
- Filip Jakowicz Zyman — piekarz
- Wigdor Zelmanowicz Żołądź — handlarz
- Joiek Fajbusiewicz Zyman — krawiec
- Abram Jakubowicz Ruda — krawiec
- Jakub Szeser — szewc
- Mendek Mendlowicz Naparstek — krawiec
- Zelman Moskowicz Golaner — kramarz
- Lejzor Mordkowicz Szumacher — szewc i handlarz
- Pinches Szymkowicz — piekarz
- Pinches Chylowicz Glazer — szklarz
- Pejsak Froimowicz Alter — mularz
- Dawid Szretter — żylarz
- Szlama Jankief Abramoski — kramarz
- Zelek Ickowicz Watmacher — waciarz
- Szmul Wolfowicz Ostryga — krawiec
- Joiek Abramowicz Kot — handlarz
- Szaja Perez Horensztejn — rzeźnik
- Zelek Zelmanowicz Młyn — szewc
- Lewin Arjasz — piekarz
- Jakub Kabza — szewc
- Hersz Dawidowicz Bania — szklarz
- Abram Zachariasz — krawiec
- Mateusz Kiejgler — krawiec
- Abram Zachariasz Groman — krawiec
- Abel Jankielewicz Glinkower — piekarz
- Joiek Szmargowicz Olszewer — stolarz
- Nosen Michałower Rakower — krawiec
- Wigdor Jakubowicz Meler — piekarz
- Lejbka Dobrzankower — piekarz
- Pinches Jakubowicz Krzynowłogier — krawiec
- Mordka Rychler — rzeźnik
- Gdala Moskowicz Szczuciner — kupiec
- Mendla Kleimanowa — piekarka
- Abram Izrael Katz — handlarz
- Józef Ickowicz Engiel — piekarz
- Nachman Moskowicz Perlmuter — kramarz
- Rywka Całkowa — piekarka
- Juda Szampan — handlarz
- Izrael Aronowicz Duczyminer — krawiec
- Abram Grosman — krawiec
- Ryfka Abramowa — piekarka
- Liba Szmulowa — piekarka
- Fajga Arjowa, wdowa po Arju Pejsaku — piekarka
- Hersz Topór — rzeźnik
- Jankief Lewin Bojna — krawiec
- Abram Chaimowicz — krawiec
- Zelman Wasercug — kramarz.
Ważną rolę w zwiększaniu dochodów ludności żydowskiej: rzemieślników i handlarzy odgrywały jarmarki. W Przasnyszu odbywało się rocznice 9 jarmarków.
 |
Sara Mosiadz, urodzona w Przasnyszu w 1867 r. Zbiory Edwarda Janesa. Źródło.
|
III. Szkolnictwo
Niewiele wiadomo na temat szkolnictwa żydowskiego w Przasnyszu w I poł. XIX w. Fundamentem edukacji były chedery, ale nie ustalono ich liczebności. Wiadomo, że zarówno dzieci, jak i dorośli stronili od oficjalnego systemu oświaty (szkoły publiczne), stawiając na utrzymanie religijno-narodowej tożsamości wyżej niż kulturową i środowiskową asymilację.
Wiadomo, że w mieście najstarszą bodaj placówką, jednocześnie cieszącą się największym prestiżem, był cheder Herszka Jachowicza Sarny. Jedna izba służyła za mieszkanie dla mełameda (ten, który zachęca do nauki) i jednocześnie salę do nauki. Specjalny regulamin określał plan dnia, długość i rodzaj zajęć itp. Program koncentrował się na treściach religijnych (czytanie Biblii, nauka hebrajskiego i żydowskiej moralności) i nauczaniu prostych działań matematycznych. Dzieci rozpoczynały naukę w wieku 4—5 lat. Trwała do 13. roku życia.
W programie nauczania nie było języka polskiego. Znali go jedynie oficjaliści dozoru bożniczego, rabin i bardziej aktywni rzemieślnicy, handlarze itp. Pozostali, jeśli podpisywali jakiś dokument, czynili to w języku hebrajskim albo jidysz.
IV. Wspólnota wyznaniowa
W XVIII w. wyznawcy judaizmu z Przasnysza podlegali zapewne kahałowi w Ciechanowie, wówczas największemu na północnym Mazowszu i może jedynemu w ziemi ciechanowskiej.
Sytuacja zmieniła się za rządów pruskich. W 1815 r. prefekt pow. przasnyskiego Fabian Salezy Zieliński notował w Przasnyszu stałego rabina. Nie wiadomo jednak, czy to kahał ciechanowski, czy przasnyski odgrywał rolę nadrzędnego.
 |
Plan Przasnysza z 1819 r. Zasoby AGAD. Na planie zaznaczono położenie synagogi. Dziękuję serdecznie panu Adamowi Myślińskiemu za kontakt i udostępnienie mapy w kolorowej wersji!
|
W 1821 r. decyzją namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka zniesiono kahały. Zamiast nich pojawiły się dozory bóżnicze, które podporządkowano władzom miejskim. Zajmowały się wyłącznie sprawami religijno-charytatywnymi i skarbowymi. Jak pisał R. Waleszczak, "Do zadań dozoru należało sprawowanie kontroli nad głównymi instytucjami religijnymi (synagoga, domy modlitw, cmentarz, szkoły, rytualna łaźnia), opieka nad najbiedniejszymi, układanie budżetu kasy bóżniczej, pobieranie opłat za czynności religijne (od obrzezania, zaręczyn i ślubów, pogrzebów, dzierżawy ławek w synagodze, prawa czytania Tory, sprzedaży wosku ze świec palonych w Jom Kippur), rozdział i ściąganie podatków rządowych. Dozór bóżniczy składał się z trzech osób, których wybierali wszyscy członkowie gminy w tajnym głosowaniu. Bierne prawo wyborcze mieli członkowie gminy z grupy morejne — w praktyce należący do dwóch najwyższych klas majątkowych, żonaci, koniecznie posiadający nieruchomości na obszarze Przasnysza. Czynne prawo wyborcze po zmianach wprowadzonych w 1830 r. mieli wyłącznie ojcowie rodzin żydowskich, należący do czterech pierwszych klas majątkowych; najubożsi Żydzi zostali tego uprawnienia pozbawieni. Kadencja dozoru trwała 3 lata".
Rabin był przywódca gminy, mędrcem, znawcą Tory. Występował w imieniu dozoru w kontaktach z władzami, był sędzią i wyrocznią w sporach między wyznawcami. Stał na czele sądu rabinackiego (bet dinu) i czuwał nad ładem w gminie żydowskiej.
W 1827 r. rabinem w Przasnyszu był Abraham Lejzerowicz Lichtenszteyn (Lichtensztein), a jego zastępcą (podrabinem) był zaś Majer Izrael Kutz (Katz). W roku 1828 notujemy jako rabina Hersza Rubinszteina, jako podrabini wymienieni zostali: Haim Jerozolimski i Fiszel Jakowicz Tykociner. W latach trzydziestych XIX w. rabinami byli Isachar Berirz Grojbard (?), Feiwel Bresler, zaś podrabinem Szmul Rozen. W połowie kolejnej dekady rabinem został Dawid Taubenfliger. W 1859 r. funkcję objął, jak go określił R. Waleszczak, "jeden z najznakomitszych reprezentantów polskiego chasydyzmu, gaon (mędrzec) i cadyk Chanoch Henich ha-Kohen Lewin, wcześniej rabin w Aleksandrowie Łódzkim i w Nowym Dworze Mazowieckim. Wedle żydowskiej tradycji odebrał on staranne wykształcenie (...). Pobyt rabina w Przasnyszu, trwający sześć lat, stanowił dla niego pasmo udręk, bowiem miejscowi Żydzi byli twardzi jak orzech". W 1865 r. po śmierci matki i żony rabin wrócił do Aleksandrowa Łódzkiego. Jego następcą został gaon, cadyk Jehoszua Fridenzon, który funkcję rabina pełnił do śmierci w 1871 r. Szalom Kac przasnyski korespondent wydawanej po hebrajsku gazety "Hamagid", pisał o nim: Był on wielkim, lubianym przez Boga i ludzi człowiekiem (...). Przedtem przez dwadzieścia lat był przewodniczącym sądu w gminie Kolno. Całą mocą i energią szerzył naukę Tory i obejmował nią powierzone mu święte stado.
Gdy w gminie dochodziło do sporów na tle wyboru rabina, "urząd rabina dostawał się w tryby zwalczających się stronnictw". Np. w 1828 r. grupa przeciwników Jonasza Lando (Landau) z Grabowca w Lubelskiem wybrała antyrabina. Nie wiadomo, jak konflikt, który oparł się o rabina Warszawy oraz Komitet Starozakonnch w Królestwie Polskim, się skończył. Sytuacja ta potwierdza jednak wagę tego urzędu.
Rabin i cała gmina utrzymywane były ze składek i opłat wnoszonych przez wiernych. Budżet, przygotowany przez członków dozoru bóżniczego, był opiniowany przez naczelnika powiatu, a potem zatwierdzany przez władze guberni płockiej. Wydatków ponoszono głównie na pensje rabina i oficjalistów bóżniczych. W wykonywaniu zadań rabinowi pomagał podrabin oraz słudzy bóżniczni: szames i chazan. Szczególnie ten drugi pełnił w trakcie uroczystości religijnych ważną rolę, inicjując modlitwy i nierzadko długo trwały śpiew. Ważną rolę odgrywali ponadto mohel, osoba dokonująca rytualnego obrzezania oraz szo-het — rzezak rytualny, odpowiedzialny za przeprowadzenie uboju zwierząt zgodnie z wymogami koszerności.
 |
| Dozór bożniczy w Przasnyszu w 1857 r. Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 1441, k. 63. |
W omawianym czasie gmina żydowska w Przasnyszu się zmniejszyła. W 1842 r. Rząd Gubernialny Płocki, po zasięgnięciu opinii komisarza obwodu przasnyskiego, zgodził się na powołanie w Krasnosielcu samodzielnej gminy żydowskiej.
W tym czasie w żydowskim Przasnyszu, czyli w sztetlu, rozwijał się chasydyzm, pozostający pod wpływem ośrodka w Ciechanowie. Wieloletnim rabinem i cadykiem tamtejszej gminy był Abraham Rafał Landau, który często odwiedzał Przasnysz. Przasnyscy zwolennicy ortodoksji wzorowali się na rabinie Dawidzie z Makowa Mazowieckiego, który był wówczas "jednym z najsilniejszych na Mazowszu ośrodków misnagdyzmu, rywalizującego z regionalnymi centrami chasydyzmu w Ostrowi Mazowieckiej, Otwocku, Mińsku Mazowieckim czy Górze Kalwarii". Podział ten wewnątrz gminy żydowskiej w Przasnyszu znalazł swoje odzwierciedlenie we wspomnieniach umieszczonych w Księdze pamięci gminy Przasnysz z 1974 r., gdzie czytamy m.in.: W Przasnyszu ludność żydowska podzielona była na chasydów i przeciwników, tak jak we wszystkich mazowieckich miasteczkach, uczących się i chasydów... Przeciwnicy skupiali swoje siły i czas na modlitwy glumary, rozdziału mirzwy, wysłuchiwaniu kaznodziejów i przelewania serc nad psalmami. Jakże różną była sytuacja u chasydów. W każdej bóżniczce chasydzkiej był duchowy przywódca i z nim odprawiano modły i gawędy na wszystkie tematy. Sami przasnyscy chasydzi nie stanowili przy tym monolitu.
Centrum życia religijnego gminy stanowiła synagoga (bet ha-kneset) — dom modlitwy, miejsce zgromadzeń i nauki. Miejscowi Żydzi twierdzili, że jej początki to lata siedemdziesiąte XVIII w., ale brak potwierdzenia tych przypuszczeń. Najczęściej podaje się, że została wzniesiona w 1771 r.
 |
| Drewniane synagogi w I Rzeczpospolitej. Zaznaczono synagogę w Przasnyszu. Mapa z ekspozycji w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie. |
W 1815 r. synagogę notował F.S. Zieliński. Wiemy jedynie, że był to budynek drewniany, usytuowany przy ul. Bydlęcej (Klępiej). Szybko popadła w ruinę, stąd decyzja w 1836 r. (ewentualnie 3 lata wcześniej) o budowie nowego bóżnicy. W ciągu dekady wystawiono jedynie frontowy mur z narożnikami. Część frontowa była kryta kleńcem, czyli deseczka mi, zwykle dębowymi lub osinowymi. Synagoga mogła zmieścić 1050 mężczyzn w sali głównej i 220 kobiet na balkonie, co sprawiało, że była jedną z większych bóżnic na wschodzie guberni płockiej. Większą była jedynie synagoga w Makowie Mazowieckim. Synagoga w Przasnyszu liczyła 64,5 stóp rosyjskich długości (prawie 20 m) i 39 stóp rosyjskich szerokości (prawie 12 m). Liczyła 11,5 stopy rosyjskiej wysokości (3,5 m). Drzwi podwójne i pojedyncze w szczycie otwierały się na zewnątrz, zaś w ścianach bocznych do wewnątrz. Warto zwrócić uwagę na wysokość sali głównej. Otóż "nie tylko przedsionek, przez który się szybko przechodzi, ale też loża kobieca mogły mieć nie więcej niż 1,7 m od podłogi do stropu, o ile nie wykorzystano poddasza, co było dość powszechną praktyką; na ogół jednak warunki dla kobiet przebywających przecież na babińcu w cw czasie długich nabożeństw nie były przedmiotem niczyjej szczególnej uwagi" — pisała E. Bergman. Budowę dokończył rabin Chanoch Henich Lewin.
Zwrócić warto też uwagę na niezwykle nawiązujący do kościelnych fasad szczyt przasnyskiej synagogi. Przypominał w tym względzie synagogę w Słonimiu na Białorusi (1642 r.) i Płońsku (1777 r.?). Skąd takie rozwiązanie? Do II poł. XIX w. nie istniał żaden wzornik czy podręcznik dla architektów, który by uwzględniał synagogi. Przy projektowaniu bóżnic posługiwano się wzorami dla kościołów.
 |
| Synagoga w Przasnyszu w okresie międzywojennym. Zbiory Mariusza Bondarczuka. Źródło: Misjonarze i Barbarzyńcy. Opowieści o codziennym życiu przasnyskiego ogólniaka w latach 1923–2005, zebr. i oprac. M. Bondarczuk, Przasnysz 2006, s. 19. |
W sąsiedztwie synagogi usytuowano modlitewnię (bet ha-midrasz), której budowę rozpoczęto w 1860 r. Była to budowla drewniana na podmurówce i pokryta blachą. Budynek był wysoki na 14 stóp, a wymiary to 56 na 41 stóp. Niedaleko synagogi stały koszerne jatki. W 1824 r. przy synagodze zbudowano mykwę. W 1857 r. wzniesiono nową łaźnię rytualną za kwotę 1700 rubli. Usytuowano ją nad Węgierką naprzeciw kościoła parafialnego. Lokalizacja i w ogóle budowa mykwy wzbudziły wiele kontrowersji, bowiem, jak się niedługo okazało, miejscowy bogacz Lejzor Grunberg został oskarżony o defraudację znacznych kwot oraz o wykorzystywanie swojego stanowiska wśród starszych dozoru do działań niezgodnych z prawem. Wspomniany działacz wyznaczył wysoką składkę na budowę oraz zlokalizował mykwę przy kościele farnym, nad czym ubolewali jego przeciwnicy, gdyż kąpiel nagich ludzi przy kościele i w czasie nabożeństwa, i procesji, może zrządzić obrazę ogółu i zabójstwo. Łaźni nie zburzono, choć po tym wydarzeniu pozycja Grunberga zaczęła się chwiać.
W gminie żydowskiej w Przasnyszu istniało bractwo pogrzebowe (Chewra Kadisza), które działało mimo formalnych zakazów ze strony władz. Ta ekskluzywna wspólnota zajmowała się pogrzebami starozakonnych i porządkiem na cmentarzu, opieką nad chorymi i wspomaganiem potrzebujących.
Ważną rolę odgrywało stowarzyszenie Talmud Tora (Szkoła Tory). Wspierało edukację dzieci żydowskich na poziomie elementarnym.
Trudno jednoznacznie określić, kiedy powstał przasnyski cmentarz żydowski (kirkut). Tradycja sztetlu przekazuje, że przez jakiś czas pełnił rolę cmentarza dla Żydów z Warszawy. W rzeczywistości początkowo rolę cmentarza wyznaniowego dla przasnyskich Żydów pełnił kirkut w Ciechanowie. Miejscowy cmentarz mógł powstać w latach dwudziestych XIX w., co potwierdzają mapy miasta. Zlokalizowano go przy ul. Warszawskiej, przy wyjeździe z miasta (dziś ul. Leszno).
Dodajmy jeszcze, że w Przasnyszu zdarzały się konwersje z judaizmu na katolicyzm. Np. w 1783 r. w aktach metrykalnych zapisano, że pewien 18-letni Żyd z Prus obrał imię Józef Jasiński i ochrzcił się w przasnyskim klasztorze bernardynów.
 |
| Za wycinek dziękuję Mariuszowi Jasińskiemu. |
Kolejne części:
O losach przasnyskich Żydów w latach 1867–1918: KLIK.
Okres międzywojenny opisałam tutaj: KLIK.
II wojna światowa: KLIK.
Bibliografia:
Źródła:
Źródła archiwalne:
Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 1441;
Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 1664;
Archiwum Główne Akt Dawnych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 1664;
Źródła wydane:
Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. Aleksander Kociszewski, Ciechanów 1991;
Przegląd Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydane z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego, t. 15, cz. 2: Gubernia Płocka, tłum., red. i wprow. M. Trubas, Płock 2014;
Opracowania:
Waleszczak R., Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.
Tenże, Przasnysz w latach 1795–1866, Przasnysz 2008.
Czy w Waszych miejscowościach też żyli przedstawiciele mniejszości wyznaniowych? Są po nich uchwytne jakieś pozostałości materialne? Dajcie znać!
Szukasz informacji o innych nieistniejących budowlach sakralnych w Przasnyszu, jak wspomniana we wpisie synagoga? O cerkwiach przeczytasz w osobnym poście: KLIK, podobnie o kościele ewangelickim: KLIK i o kościele Św. Ducha: KLIK.
Żydzi w gminie Jednorożec: KLIK.
Do następnego!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz