MAŁA OJCZYZNA: Powiat przasnyski wedle opisu wojskowo-statystycznego z 1849 r. Cz. 2: Władza, wojsko

Zapraszam na drugą część opowieści o tym, jak opisywano i postrzegano pow. przasnyski w I poł. XIX w. Oto fragmenty Przeglądu Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydanego z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego. Cytowane zapisy pochodzą z tomu poświęconego guberni płockiej, wydanego w 1849 r. Ostatnio pisałam o warunkach naturalnych: KLIK. Dzisiaj natomiast skupiam się na kwestiach związanych z władzą administracyjną oraz wojskiem.

Dla przypomnienia, o jakim terenie mówimy, polecam przyjrzeć się mapie guberni płockiej z I poł. XIX w.

Juliusz Kolberg,  Atlas Królestwa Polskiego, składający się z 8 map jeograficznych, z których każda wystawia jedno Województwo, jako to: Krakowskie, Sandomierskie, Kaliskie, Lubelskie, Płockie, Mazowieckie, Podlaskie i Augustowskie, Warszawa 1827. Źródło.

Skupię się na tylko władzach powiatowych i niższych szczeblach administracji, bowiem interesuje mnie pow. przasnyski w ówczesnych granicach.

I. Władza administracyjna

Po powstaniu Królestwa Polskiego kierownictwo obwodów przeszło w ręce komisarza obwodowego delegowanego, będącego członkiem komisji wojewódzkiej. Komisarz zajmował się podatkami, kontrolowaniem miast i gmin, współpracą z wojskiem, zapobieganiem przemytowi itp. Od 1821 r. komisarz przejął obowiązki zlikwidowanego urzędu dozorcy miast, choć w praktyce zajmował się tym adiunkt-dozorca miast, który był zatrudniony w biurze komisarza. Poza tym pracowali tam: sekretarz, rachmistrz, kasjer obwodowy, kontroler, lekarz obwodowy, budowniczy obwodowy i kanceliści. Zastępcą komisarza obwodu był adiunkt-dozorca, a w razie ich nieobecności zadania przejmował sekretarz biura. 

W 1842 r. obwody przemianowano na powiaty, komisarze otrzymali tytuł naczelników powiatu, a adiunkci-dozorcy stali się pomocnikami naczelników. Zmiany w nomenklaturze nie spowodowały zmian w zakresie obowiązków.

Naczelnik powiatu zajmował biuro przy ul. Pstrej (obecnie 3 Maja 13). Został on wzniesiony najprawdopodobniej na początku XIX w. przez pruskiego generała Roquette'a. W 1819 r. władze centralne Królestwa Polskiego nabyły ten budynek od wdowy po generale wraz z oficyną i tzw. rajsztulą.

Źródło.

Ważną pozycję zajmował budowniczy powiatowy, który był przedstawicielem kształtującej się grupy inteligencji technicznej - inżynierów budownictwa.  Nadzorował ruch budowlany na terenie powiatu, sprawdzał wypełnianie przez inwestorów przepisów policyjno-porządkowych i budowlanych. W administracji architektoniczno-budowlanej pracowało wielu cudzoziemców.

Skarb powiatowy zajmował się zbieraniem podatków, zarządem miejscowym budżetem zgodnie z decyzjami władz. Istniał przy kancelarii naczelnika powiatu. W Przasnyszu znajdowała się kasa powiatowa, zatrudniająca kilku urzędników i oficjalistów.

Lekarz powiatowy wyróżniał się spośród pozostałych urzędników powiatowych wykształceniem, choć nie wszyscy legitymowali się dyplomem uniwersyteckim. Ważne było doświadczenie i umiejętności praktyczne.

Oto nazwiska urzędników powiatowych, zanotowanych w Przasnyszu w następujących latach, odpowiadających stanowi opisywanemu w Przeglądzie Wojskowo-Statystycznym... [za R. Waleszczakiem]:

* 1842 r.: Józef Paszowski - tłumacz

* 1845 r.:

• Tytus Czosnkowski - naczelnik powiatu
• Stanisław Kruszewski - pomocnik naczelnika powiatu
• Michał Niemirowski - lekarz powiatowy (mgr medycyny, chirurg i akuszer)
• Józef Iżycki - budowniczy powiatowy [w 1826 r. pomocnik budowniczy w Radomiu, w latach 1831-1833 pomocnik budowniczego miasta Warszawy, potem pracował w Przasnyszu; wówczas wraz z budowniczym guberni płockiej Michałem Miklaszewskim wybudował kościół w Pałukach w dobrach opinogórskich hrabiów Krasińskich]
• Jan Piątkowski - inżynier powiatowy
• Fryderyk Walther - sekretarz
• Bogumił Lewandowski - rachmistrz
• Ernest Obermajer - rachmistrz dyrekcji ubezpieczeń
• Stanisław Sitkowski - archiwista
• Szymon Kobyliński - poborca kasy powiatowej
• Szczęsny Mieszkowski - kontroler kasy powiatowej.

Miastami powiatowymi i nie powiatowymi kierowali burmistrzowie, podporządkowani bezpośrednio naczelnikom powiatów. Zadaniem burmistrza było kierowanie administracyjnym i policyjnej zarządem w mieście. Najważniejsze kwestie, jakimi zajmował się przasnyski burmistrz, to: bezpieczeństwo mieszkańców, realizacja inwestycji, utrzymanie dróg i mostów, pobór podatków, kwaterunek wojska oraz zapobieganie próżniactwu, tułaniu się i żebractwu. Burmistrz posiadał kompetencje w zakresie sądownictwa policyjnego i cywilnego I instancji oraz dotyczące spraw pupilarnych (sieroty i osoby ubezwłasnowolnione). Mógł udzielać upomnienia, nagany, nakładać kary pieniężne do 10 rubli, osadzać w areszcie do 7 dni lub zarządzić karę chłosty do 20 kijów.  W jego gestii nie leżało badania spraw i karanie duchownych wyznań chrześcijańskich, szlachty dziedzicznej i urzędniczej, członków własnej rodziny, obywateli honorowych miasta lub osób odznaczonych przez władze Królestwa Polskiego. Za nadużycia mógł być zawieszony przez rząd guberialny w Płocku.

Aparatem pomocniczym burmistrz był urząd miejski (municypalny). W 1842 r. został on przemianowany na magistrat jego w nazwie, bowiem zakres obowiązków pozostał ten sam. W magistracie przasnyskim poza burmistrzem zasiadali ławnicy, zazwyczaj 4. Dwóch z nich było jednocześnie kasjerami i sekretarzami, za co pobierali wynagrodzenie z funduszów miejskich. Pozycja ławników tylko teoretycznie była mocna, w praktyce, pomimo tego, że prawo stanowiło kolegialność decyzji, to burmistrz miał decydujący głos. W przypadku różnicy zdań ławnicy mogli skierować sprawę do osądu naczelnika powiatu. ławnicy byli mianowani przez rząd guberialny spośród kandydatów, podobnie jak burmistrz. Ławnicy mieli być obywatelami danego miasta i posiadaczami nieruchomości. Z kolei na stanowisko burmistrza preferowano osoby spoza danego miasta. Dlatego w Przasnyszu, ale też w Ciechanowie, Krasnosielcu, Janowie i Chorzelach, czyli w miastach pow. przasnyskiego w omawianym czasie burmistrzowie byli ludźmi z zewnątrz. 

W 1842 r. zanotowano, że burmistrzem Przasnysza był Józef Mańkowski (Manikowski). Jego poprzednik Kontowski został burmistrzem  Ciechanowa, gdzie dotąd pracował Manikowski. W 1845 r. burmistrzem Chorzel był Tadeusz Wendorff, Ciechanowa - Kacper Lewicki, Janowa - Janusz Mausz, zaś Krasnosielca - Wawrzyniec Ogonowski.

Plan Przasnysza z 1819  lub 1820 r. Zasoby AGAD.
Dziękuję serdecznie panu Adamowi Myślińskiemu za kontakt i udostępnienie mapy! :)

W urzędzie pracowali poza tym: wachmistrz (policjant miejski), stróże nocni, sługa i asesor. W latach 40.-50. XIX w. w Przasnyszu w urzędzie miejskim pracowało 8-9 osób. Zalicza się do nich także dozorcę, dwóch policjantów i dwóch stróżów nocnych.

Siedzibą władz miasta Przasnysza był ratusz na rynku, wzniesiony w końcu XVIII w. Poza pokojami urzędników mieścił się tu areszt policyjny i tzw. więzienie detencyjne. Budynek wykorzystywano jako magazyn akt hipotecznych. Centralnym punktem urzędu była kancelaria, gdzie przyjmowano większość interesantów i przechowywano bieżącą dokumentację (archiwum potoczne burmistrza). Podobne archiwum działało przy kasjerze dla kasy ekonomicznej miasta. 

Źródło.

Kasa ekonomiczna w magistracie miała odrębność organizacyjną. Za jej stan odpowiadali burmistrz i kasjer. 

Poza miastami rządzili gminni wójtowie. Gmina była związkiem kilku wsi, nad którymi pieczę sprawował wójt, podporządkowany naczelnikowi powiatu. Zadania, jakie stały przed wójtem, to: zgłaszanie wszelkich wydarzeń na terenie gminy, kierowanie poszukiwaniem zbiegów, zbieranie podatków, pilnowanie wypełniania przez mieszkańców powinności wobec państwa. Wójtami zostawali chętni posiadacze ziemscy. Starsi we wsiach byli sołtysami. 

Wójtowie sprawowali nadzór nad gruntami państwowymi, które oddawano w dzierżawę. Dzięki temu wójtowie otrzymywali uposażenie.

Juliusz Kolberg, Atlas Królestwa Polskiego, składający się z 8 map jeograficznych, z których każda wystawia jedno Województwo, jako to: Krakowskie, Sandomierskie, Kaliskie, Lubelskie, Płockie, Mazowieckie, Podlaskie i Augustowskie, Warszawa 1827. Źródło.

Oto alfabetyczny spis miejscowości w pow. przasnyskim, w których urzędowali wójtowie:

w. Bartniki

- Bątkowo

- Biernaty-Pienice

- Bogate

- Brzozowo Stare

- Weksel

- Garlino-Komonino

- Glinowieck

- Gołymin

- Gostomin

- Dobrzankowo

- Dzierzgowo

- Zakrzewo Wielkie

- Zawady

-Kaki-Mroczki

- Kariuszyn

- Kobylin

- Kołaki-Kwasy

- Krasne

m. Krasnosielc

- Krzynowłoga Mała

- Liberadz

- Łaguny

- Małużyn

- Mrzanów

- Miłoszewice-Toki

- Nidzboraż

- Opinogóra Dolna

- Ojrzeń

- Pajewo-Szwelice

- Pęczki-Kozłowo

miasto Przasnysz

w. Przedwojewo

- Pniewo-Czerechy

- Ruszkowo

- Skierki

- Sułkowo

m. Chorzele

w. Chojnowo

m. Ciechanów

w. Czaplice-Bąki

- Czarzastowo-Chodupki

- Szempolino Wielkie

Szyjki

- Szlasy-Leszcze

- Jastrzębiec

- Jadźwiny

- Janów.

Wójt kierował miejscowym sądem i wykonywaniem jego wyroków. Podział sądowy guberni płockiej pokrywał się z podziałem na powiaty. Sąd kryminalny w Płocku obejmował zasięgiem gubernię płocką i augustowską. Powiat przasnyski podlegał sądowi policji poprawczej w Pułtusku. Sąd cywilny znajdował się w Płocku. Natomiast w miastach powiatowych ustanowiono sądy pokoju, w skład których wchodzili: trzech wybieranych na określony czas sędziów, wskazanych przez szlachtę z danego powiatu, podsędek, pisarz i jego pomocnik oraz wyznaczani przez władze rejent i komornik. 

Według niepełnych danych [za R. Waleszczakiem] urzędnikami sądu pokoju w Przasnyszu w omawianym czasie byli: 

• Kazimierz Grabowski - sędzia pokoju 1834 (?) - 1860 (?)
• Tadeusz Niski - rejent 1845-1863 (?)
• Feliks Cybulski - obrońca / rejent 1845 (?) - 1863 (?)
• Jakub Kołakowski - obrońca 1845 (?) - 1855 - 1863 (?)

Na terenie pow. przasnyskiego znajdowały się dwie komory celne II klasy: w Ciechanowie i Chorzelach. Zabezpieczeniu granicy przed wywozem kontrabandy miała służyć straż graniczna. Komora celna znajdowała się też w Janowie.

Państwowymi lasami zajmowali się leśniczy, kontrolowani przez specjalnego guberialnego asesora.

(...) II. Wojsko

Od czasu pokonania polskich buntowników w 1831 r. w guberni płockiej zwykle dyslokowana jest rozśrodkowana brygada piechoty i batalion saperów, a także pułk piechoty twierdzy modlińskiej. Kawalerii i artylerii dotychczas w guberni nie rozmieszczono.

Poniższa tabela ukazuje ilość wojsk, które w razie potrzeby mogą być zakwaterowane w guberni w kwaterach wygodnych, normalnych i ciasnych, a także ilość wojsk rzeczywiście w tej chwili w guberni rozlokowanych. Uwzględniono przy tym jedynie kwatery dla batalionów, szwadronów i baterii.

(...) Stałe garnizony i instytucje wojskowe

I. Korpus Ochrony Wewnętrznej. Gubernia płocka należy do 10 Okręgu Ochrony Wewnętrznej, podległego głównodowodzącemu wojsk operacyjnych. Z okręgu w guberni rozmieszczono:

a) jeden guberialny i pięć powiatowych oddziałów inwalidów, a także jeden oddział inwalidów w twierdzy modlińskiej. Ich liczebność w 1947 r.:

(...)

(...)

Bibliografia

Źródła:

Przegląd Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydane z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego, t. 15, cz. 2: Gubernia Płocka, tłum., red. i wprow. M. Trubas, Płock 2014.

Opracowania:

Waleszczak R., Przasnysz w latach 1795-1866, Przasnysz 2008;

Zugaj L., Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

Do następnego!