W latach czterdziestych, kiedy przygotowano wspomniane źródło, Królestwo Polskie funkcjonowało wedle ustaleń powziętych po stłumieniu powstania listopadowego (1830-1831 r.). Zakończył się konstytucyjny okres Kongresówki. Unia konstytucyjna została przemianowana na unię realną. Zniesiono Sejm i odrębną koronację cara na króla Polski w Warszawie. W miejsce konstytucji wprowadzono Statut Ograniczny dla Królestwa Polskiego, który zniósł prawną i formalną odrębność ziem polskich od Cesarstwa Rosyjskiego oraz włączył je w struktury imperium. Inkorporację ziem polskich ułatwiał stan wojenny, wprowadzony w 1833 r. na okres ćwierćwiecza, a także likwidacja Wojska Polskiego. Aby ujednolicić ziemie polskie z pozostałą częścią imperium, unifikowano administrację cywilną (od 1833 r.), następnie zmieniono podział administracyjny, w 1837 r. wprowadzając podział na gubernie i powiaty jako okręgi sądowe, wreszcie w 1841 r. wprowadzono rosyjski system miar, wag i monetarny. w 1847 r. rozpoczęto pobór rekrutów z terenów polskich oraz wprowadzono rosyjski system prawny. Przyjęcie Zbioru praw imperium rosyjskiego w miejsce Kodeksu Napoleona z 1807 r. cofało ziemie polskie w rozwoju społecznym, a reforma monetarna uderzyła w ekonomię Królestwa. W 1833 r. ustalono też granicę celną pomiędzy Królestwem a cesarstwem rosyjskim.
Prezentowane fragmenty Przeglądu Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydanego z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego to część wielkiego założenia rosyjskich władz wojskowych, realizowanego w latach 1844-1850 w celu opisu tych terenów Imperium, które potencjalnie mogłyby się stać terenem działań wojskowych. Zrealizował ją Sztab Generalny, podległy Sztabowi Głównemu Jego Cesarskiej Mości. Autorem jest bliżej nieznany oficer sztabu generalnego, por. Kruze, urodzony i wykształcony w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. Korzystał nie tylko z wyników własnych badań, ale i z ówczesnych dokumentów urzędowych, a jego praca potwierdza wyniki naukowych badań, dotyczących opisywanego terenu i okresu.
Zanim jednak zaproszę do lektury fragmentów źródła, warto pochylić się nad mapą. Interesująca nas gubernia płocka została utworzona w 1837 r. z terenu istniejącego wcześniej woj. płockiego.
Prezentowane fragmenty Przeglądu Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydanego z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego to część wielkiego założenia rosyjskich władz wojskowych, realizowanego w latach 1844-1850 w celu opisu tych terenów Imperium, które potencjalnie mogłyby się stać terenem działań wojskowych. Zrealizował ją Sztab Generalny, podległy Sztabowi Głównemu Jego Cesarskiej Mości. Autorem jest bliżej nieznany oficer sztabu generalnego, por. Kruze, urodzony i wykształcony w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. Korzystał nie tylko z wyników własnych badań, ale i z ówczesnych dokumentów urzędowych, a jego praca potwierdza wyniki naukowych badań, dotyczących opisywanego terenu i okresu.
Poniżej publikuję jedynie zapisy dotyczące pow. przasnyskiego. Jest to teren ważny ze względów militarnych, ponieważ sąsiadował z Prusami Wschodnimi. Zainteresowanych pozostałymi powiatami zachęcam do nabycia publikacji, której koszt wynosi 15,75 zł.
 |
| Podział administracyjny Królestwa Kongresowego w 1830 r. Źródło. |
W 1842 r. na mocy ukazu z 11 października obwody zamieniono na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi sądowe. W guberni funkcjonowało 6 powiatów: lipnowski, mławski, ostrołęcki, płocki, pułtuski i wreszcie powiat przasnyski.
 |
| Juliusz Kolberg, Atlas Królestwa Polskiego, składający się z 8 map jeograficznych, z których każda wystawia jedno Województwo, jako to: Krakowskie, Sandomierskie, Kaliskie, Lubelskie, Płockie, Mazowieckie, Podlaskie i Augustowskie, Warszawa 1827. Źródło. |
Powiat przasnyski sąsiadował z powiatami: mławskim, płońskim, pułtuskim i ostrołęckim. Ten podział administracyjny utrzymał się do reformy w 1866 r. Różnił się stanowczo od zakresu terytorialnego z II poł. XIX w., bowiem w pierwszej połowie stulecia w granicach powiatu funkcjonowały np. Ciechanów i Krasnosielc.
 |
| Juliusz Kolberg, Atlas Królestwa Polskiego, składający się z 8 map jeograficznych, z których każda wystawia jedno Województwo, jako to: Krakowskie, Sandomierskie, Kaliskie, Lubelskie, Płockie, Mazowieckie, Podlaskie i Augustowskie, Warszawa 1827. Źródło. |
Fragmenty dotyczące pow. przasnyskiego, jakie pragnę przedstawić, są dość obszerne, dlatego zawrę je w kilku wpisach, podzielonych tematycznie. Dzisiaj zapraszam na opis warunków naturalnych. Następnie przedstawię kwestie związane z władzą na tym terenie oraz wojskiem, jego rozmieszczeniem, liczebnością itp. Kolejny odcinek będzie dotyczył ludności, a ostatni życia gospodarczo-kulturalnego.
---------------------------------
(...) II. Teren
Opis topograficzny guberni płockiej
(...) Długość linii granicznej od Szkwy do Wisły wynosi 242 wiorsty. Jej przebieg wyznaczają rubieże:
- lądowa, poczynając od Szkwy - 40 wiorst,
- rzeka Orzyc - 15 wiorst (...).
(...) Niewielka rzeka Orzyc od miasteczka Janowo płynie na długości 12,5 wiorsty błotnistą doliną o szerokości 200-700 sążni, co utrudnia jej pokonanie. (...)
W miejscach, gdzie granica przebiega po suchym lądzie lub wzdłuż małych strumieni, jej linia oznaczona jest drewnianymi słupami rozstawionymi w odległościach od 1,5 do 2 wiorst. Między nimi w terenie odkrytym co 100-200 sążni wykonano ziemne kopce, a w terenie zakrytym oprócz tego także rowy. (...)
(...) od wschodu ku zachodowi (...) Na przestrzeni pierwszych 30 wiorst, od północno-wschodniego skraju guberni do rzeki Orzyc, granica przebiega od północnego wschodu w kierunku południowo-zachodnim. Na tym odcinku przecinają ją rzeczki: Szkwa, Rozoga, Omulew i Orzyc. Wszystkie biorą początek w jeziorach i bagnach Prus Wschodnich płyną z północnego zachodu na południowy wschód i są dopływami Narwi. Ich doliny są szerokie i błotniste, z nielicznymi trudnymi przejściami po polnych drogach oraz kiepskich groblach i mostach. Obszar przygraniczny między rzekami od strony Królestwa pokrywają zalesione lub porośnięte zaroślami bagniste obniżenia, często łączące się z dolinami rzek. W śród lasów i zarośli miejscami występują wzniesione piaszczyste polany, w większości zajęte przez nieliczne osady. Identyczny charakter ma cały obszar między Szkwą i Orzycem aż do ich ujścia. Kompleksy leśne rozciągają się ku północy do samej granicy i przekraczając ją, przechodzą na obszar Prus. W obszarze przygranicznym odkryte miejsca występują jedynie:
(...) 3. Na prawym brzegu rzeki Omulew w okolicach wsi Zaręby.
4. Na północ od miasta Chorzele na przestrzeni 3,5 wiorsty wzdłuż granicy, przeciętej w tym miejscu drogą z pruskiego Rastenburga [Kętrzyna], przez Willenburg [Wielbark] i Chorzele, do Przasnysza i Pułtuska.
Trzy wiorsty powyżej miasta Chorzele do młyna w Janowie, na długości 15 wiorst, granicę wyznacza rz. Orzyc. Źródła rzeki znajdują się w powiecie przasnyskim, w bagnie Niemyte. Pierwsze 22 wiorsty, do młyna Janowo, płynie z południa na północ, wyznaczając granicę między powiatem przasnyskim i mławskim. Od źródeł do wspomnianego młyna Orzyc płynie w błotnistej dolinie o szerokości od 300 sążni do 4 wiorst. Na przestrzeni 14 wiorst powyżej młyna Janowo nie ma ani jednego przejścia przez rzeką, nawet polnymi drogami. Między wsią [Szczepkowo-]Gierwaty a Janowe dolina jest słabo zarysowana, wąska i sucha, łatwa do pokonania. Kolejne 12,5 wiorsty rzeki granicznej to znów podmokła dolina o szerokości 200 do 700 sążni, głównie na lewym brzegu rzeki, częściowo pokryta lasem i zaroślami. Między wsią Wólka Zdziwójska i Janowem prawy brzeg podnosi się i staje się stromy, a przy wspomnianej wsi zalesiony prawy brzeg wyraźnie dominuje nad lewym.
Rzeka Orzyc w swym górnym biegu do młyna Janowo i odcinkiem granicznym wyznacza kąt prosty z wierzchołkiem w Janowie. Do jego wnętrza można przedostać się tylko po drodze przekraczającej Orzyc koło janowskiego młyna. Zajętej tam pozycji nie można więc obejść w znacznej odległości powyżej i poniżej Janowa. Sprzyjający jest także teren: lekko pofałdowany, piaszczysty i odkryty na znacznej przestrzeni wokół Janowa; jedynie w odległości pięciu wiorst na południowy wschód rozpościera się pas lasu od Wólki Zdziwójskiej do Chorzel i rz. Orzyc.
Od młyna w Janowie granica biegnie jeszcze 7 wiorst w poprzednim, północno-zachodnim kierunku (...).
Rzeka Orzyc w swym górnym biegu do młyna Janowo i odcinkiem granicznym wyznacza kąt prosty z wierzchołkiem w Janowie. Do jego wnętrza można przedostać się tylko po drodze przekraczającej Orzyc koło janowskiego młyna. Zajętej tam pozycji nie można więc obejść w znacznej odległości powyżej i poniżej Janowa. Sprzyjający jest także teren: lekko pofałdowany, piaszczysty i odkryty na znacznej przestrzeni wokół Janowa; jedynie w odległości pięciu wiorst na południowy wschód rozpościera się pas lasu od Wólki Zdziwójskiej do Chorzel i rz. Orzyc.
Od młyna w Janowie granica biegnie jeszcze 7 wiorst w poprzednim, północno-zachodnim kierunku (...).
(...) Rzeźba terenu
Gubernia płocka położona jest na olbrzymiej Równinie Środkowo-europejskiej (...). Gubernia, ze swą w większości równą powierzchnią, bardziej niż inne gubernie zasługuje na miano nizinnej. (...) Cały obszar guberni należy do zlewni Wisły. (...) Pasmo wzgórz, przecinające północną część guberni augustowskiej, jest kontynuacją (...) grzbietu bałtyckiego [Wzgórza Gołdapskie i Wiszyńskie o wysokości 600-700 stóp angielskim] (...). Niewielki południowy fragment tej wyżyny sięga także guberni płockiej, o czym świadczą występujące w powiatach przasnyskim i mławskim pagórkowate pofałdowania lub pojedyncze wzgórza, właściwie nie występujące w innych powiatach. Najbardziej widoczne są one na północny wschód od Przasnysza, między wsiami Drążdżewo i Baranowo, gdzie położone jest dość strome, porośnięte sosnowym lassem, niewysokie, lecz strome, wzgórze nazywane Kozia Góra lub Góra Rupińska. Podobne właściwości: niewysokie, lecz strome, o różne orientacji i wyglądzie sztucznych tworów, mają i wzgórza między rzekami Orzyc, Omulew, Rozogą i Szkwa. Ta sieć długich piaszczystych wzgórz sięga na południu linii Drążdżewo (nad Orzycem), przez wieś Rawy, do ujścia Narwi strumienia Stara Ruś koło wsi Sieluń (...).
 |
| Kozia Górka i jej otoczenie. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, wyd. 1843 r. Źródło. |
Największe wzniesienia w guberni znajdują się w narożniku jej obszaru, w górnym biegu rzeki Orzyc. Tworzą je kopulaste, rozłożona dość szeroko, piaszczyste wzgórza, tworzące odrębne grupy. Jedna z nich, o rozmiarach 7 wiorst długości i 1,5 wiorsty szerokości, położona jest na północ od Przasnysza. Wzniesienia są całkowicie odkryte i są trudne do pokonania ze względu na stromość zjazdów i podjazdów i piaszczyste podłoże. Przecina je gościniec z Przasnysza do Janowa. Podobna jest równoległa grupa piaszczystych wzgórz, leżąca po prawej stronie gościńca, między wsiami Ostrowe i Osowiec Szlachecki, na powierzchni 9 na 2,5 wiorsty. Gościniec z Przasnysza do Chorzeli omija je od strony wschodniej. Na północny zachód od Przasnysza, po lewej stronie drogi do Janowa, między wsiami Brzozowo Łęg[i] i Kawęczyno [Kawęczyn], położona jest obszerna piaszczysta i pagórkowata wyżyna pokryta zaroślami i lasami sosnowymi, znana pod nazwą Góry Dzierzgowskie. Dwie oddzielne grupy piaszczystych, pokrytych sosnowym lasem łagodnych wzgórz, położone są 5 wiorst na południowy wschód od Janowa po obu stronach drogi do Przasnysza. Wyższa wschodnia nazywana jest Ryżą Górą. Na północny zachód od Przasnysza, między wsiami Rzęgnowo i Zawady, na przestrzeni 3 wiorst ciągną się rzędy dość stromych piaszczystych zakrzaczonych i zalesionych wzgórz, znanych pod nazwą Czubaki.
Na południowy zachód od Ciechanowa znajduje się wyodrębniona grupa stromych i dość wysokich, zalesionych piaszczystych wzgórz. Przecina je droga wiodąca z Ciechanowa do Płocka. (...)
Z 1 524 211 dziesięcin całkowitej powierzchni guberni płockiej 459 315 dziesięcin, tj. ponad 0,3, pokrywają lasy. Więcej niż połowa z nich znajduje się we wschodniej części guberni, na obszarze ograniczonym od zachodu linią: Serock, Pułtusk, Maków, Chorzele. Objęty nimi powiat ostrołęcki i część powiatów przasnyskiego i pułtuskiego, to mniej niż 1/3 powierzchni guberni, lecz rośnie tu ponad połowa wszystkich lasów. Największe kompleksy leśne rozciągają się nad (...) rzekami: Orzyc, Omulew (...). Niewielkie obszary leśne rozrzucone są po całym obszarze guberni - w większości (...) na północy powiatu przasnyskiego (...). Tak więc za najbardziej zalesione należy uznać powiaty pułtuski i ostrołęcki, zaś najmniej - cały powiat płocki i część powiatów mławskiego i przasnyskiego.
 |
| Zalesienie na obszarze Kurpiowszczyzny w I poł. XIX w., po lewej teren należący do pow. przasnyskiego w guberni płockiej. Źródło: J. Damrosz, Zainteresowania etnograficzne terenem Kurpiowskiej Puszczy Zielonej na tle historii regionu do czasów uwłaszczenia, [w:] Kurpie. Puszcza Zielona, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962. |
Oprócz dużych rzek: Wisły, Narwi i Bugu, gubernię płocką przecina wiele mniejszych i większych rzeczek, strumieni i strumyków, często płynących w podmokłych, bywa - dość szerokich dolinach (...).
Do najbardziej zróżnicowanych terenów należą:
(...) 2. Południowa część powiatu mławskiego oraz cała północno-zachodnia część guberni jest ograniczona Szkwą, Rozogą, Omulewem i Orzycem. Przeszkody terenowe stanowią tu błotniste strumienie płynące podmokłymi dolinami. (...)
Do najbardziej zróżnicowanych terenów należą:
(...) 2. Południowa część powiatu mławskiego oraz cała północno-zachodnia część guberni jest ograniczona Szkwą, Rozogą, Omulewem i Orzycem. Przeszkody terenowe stanowią tu błotniste strumienie płynące podmokłymi dolinami. (...)
Gleby
(...) Miejsca, pokryte glebami gliniastymi lub gliniasto-piaszczystymi można odnaleźć:
(...) 2. Na dużej części terenu między Nasielskiem, Makowem, Przasnyszem i Ciechanowem, sięgającego też szerokimi pasami w kierunku Mławy i Różana. (...)
Gliniasty grunt, w porze deszczowej lub po obfitych opadach, staje się bardzo grząski i może bardzo utrudniać przemieszczanie wojsk. W niektórych miejscach, np. w okolicach Pułtuska i Gołymina oraz między Przasnyszem a Ciechanowem, gliny są tak tłuste, że po opadach znacznie utrudniają wszelki transport.
Największe obszary piasków położone są między granicą pruską, rz. Szkwą, rz. Orzyc od miejscowości Krasnosielec. Na prawym brzegu Orzyca ten rodzaj gleby rozciąga się wzdłuż granicy do rzeczki Mławki, a nawet dalej. (...)
 |
| Sławomir Miklaszewski, Mapa gleboznawcza Królestwa Polskiego, Warszawa 1907. Źródło. |
Charakterystyka hydrograficzna guberni
Ogólna charakterystyka
(...) Wszelkie miasta, miasteczka i większe osady położone są nad jakąś rzeką bądź strumieniem czy jeziorem lub stawem. Nie odczuwają więc niedostatku wody.
(...) Północno-zachodnia część guberni, między dopływami Narwi: Szkwą, Rozogą i Orzycem, pokryta dużymi bagnami i mokradłami nie jest możliwa do pokonania poza traktami i gościńcami, których jednak jest niewiele. Zresztą nawet te drogi poprowadzone są po wąskich groblach, łatwo uszkadzających się podczas wezbrań. (...)
Ogólna charakterystyka
(...) Wszelkie miasta, miasteczka i większe osady położone są nad jakąś rzeką bądź strumieniem czy jeziorem lub stawem. Nie odczuwają więc niedostatku wody.
(...) Północno-zachodnia część guberni, między dopływami Narwi: Szkwą, Rozogą i Orzycem, pokryta dużymi bagnami i mokradłami nie jest możliwa do pokonania poza traktami i gościńcami, których jednak jest niewiele. Zresztą nawet te drogi poprowadzone są po wąskich groblach, łatwo uszkadzających się podczas wezbrań. (...)
Rzeki
(...) Topograficzny opis rzek
(...) Dopływy
(...) Rzeka Omulew bierze swój początek w jeziorach Prus Wschodnich i płynie w ogólnym kierunku południowo-wschodnim, by wpaść do Narwi półtorej wiorsty poniżej Ostrołęki. Długość rzeki w granicach Królestwa wynosi około 50 wiorst; jej brzegi są na ogół nizinne, a w znacznej części - podmokłe. Dolina rzeki na przestrzeni pierwszych 50 wiorst od granicy do miejscowości Przystań, ma od 1 do 2,5 wiorsty szerokości, a jej obydwa brzegi pokryte są niewysychającymi i często nieprzekraczalnymi bagnami. (...)
Rzeka o szerokości 6-10 sążni, ma głębokość 3-7, czasem 10, stóp. Dno jest na ogół błotniste, a w dolnym biegu częściowo piaszczyste. Przy wiosennych wezbraniach oraz po większych opadach cała dolina, wraz z otaczającymi ją bagnami, pokrywa się wodą. Główne przejścia przez rz. Omulew to:
1. Droga z Myszyńca do Chorzel przecina rzekę pod wsią Krukowo przy moście i grobli o długości 85 sążni. Powyżej, do pruskiej granicy i 11 wiorst poniżej wsi Zawady, brak jest jakichkolwiek przejść przez rzekę.
2. Droga z Myszyńca [przez Jednorożec i Parciaki] do Przasnysza przecina rzekę między wsiami Zawady i Brodowe Łąki po trzech drewnianych mostach i groblach. Poniżej, na przestrzeni 12 wiorst, do wsi Czarnotrzew, także nie ma żadnych przepraw.
3. Droga z Przasnysza [przez Bartniki i Drążdżewo] do wsi Kadzidło (leżącej na trakcie z Myszyńca do Ostrołęki) przekracza rzekę pod wsią Przystań po dwóch drewnianych mostach i grobli o łącznej długości 375 sążni. Do wsi Przystań, na odcinku 7,5 wiorsty, przepraw brak.
(...) [powyższe] przeprawy są w istocie trudne do przejścia, podmokłe i lesiste ciaśniny. Mosty są uszkadzane przez powodzie.
Rzeka Orzyc rozpoczyna swój nurt z bagna Nieme w powiecie przasnyskim. Od Chorzeli do wsi Bagnienice Trzyłogi [Bagienice-Folwark] (31) wiorst) płynie na południowy wschód, następnie 29 wiorst do wsi Zakliczewo na południe a potem, aż do ujścia do Narwi koło wsi Przeradowo, 13 wiorst na południowy wschód. Długość całkowita rzeki wynosi do 120 wiorst, a szerokość od początku do ujścia wzrasta od 3 do 10 sążni, głębokość od 3-6 do maksymalnie 12 sążni. Dno w górnej części, do wsi Drąż[dż]ewo przeważnie błotniste, w dolnej - na ogół dość piaszczyste. Od granicy do wsi Drąż[dż]ewo rzeka płynie między brzegami niskimi i podmokłymi, doliną o szerokości od 0,5 do 2 wiorst rozszerzając się przy wsiach Ulatowo i Jednorożec do 3 wiorst. Dno doliny pokrywają nieprzekraczalne i często nie zamarzające zimą bagna, częściowo porośnięte zaroślami. Rzeka tworzy liczne odnogi. Podczas powodzi, która zdarza się zwykle w kwietniu, cała dolina rzeki pokryta jest wodą, a nurt niszczy groble i mosty.
Na przestrzeni 26 wiorst, od Chorzel do Drąż[dż]ewa, na rzece istnieją tylko trzy przeprawy:
1. Koło miasteczka Chorzele, na drodze z Myszyńca do Janowa i Mławy, po czterech mostach drewnianych i grobli o długości 150 sążni. Prawy brzeg, na którym leży miasteczko, jest cały wyniesiony i dominuje nad niskim lewym. Lewy brzeg jest podmokły, a w odległości 200 sążni od lustra wody rozpoczyna się pas sosnowego lasu.
2. Około 19 wiorst poniżej Chorzel, na wysokości Jednorożca, rzekę przecina droga z Myszyńca do Przasnysza po grobli o długości 3 wiorsty i 10 niewielkich drewnianych mostach. Brzegi pokrywają tu liściaste lasy i zagajniki. Przeprawę tę należy uznać za trudną.
3. Koło leżącej na prawym brzegu wsi Drąż[dż]ewo przechodzi droga z Przasnysza do Kadzidła po grobli młyńskiej o długości 230 sążni i czterech drewnianych mostach. Brzegi są tu odkryte, lewy wyższy. Na północ od wsi istnieje sztuczny staw o długości 4 sążni i szerokości 150 sążni.
 |
| Staw w Drążdżewie. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, wyd. 1843 r. Źródło. |
Od Drąż[dż]ewa do ujścia dolina rzeki jest słabo zaznaczona, jej szerokość nie przekracza 100-250 sążni, a pokryta jest głównie łąkami. W dolnym biegu łąki zamieniają pola. Wyjątkiem jest obszar o długości 4 wiorst poniżej Krasnosielca, pokryty zakrzaczonymi bagnami. Generalnie biegowi rzeki towarzyszą obszerne pasy lasów. Bardziej odkryte miejsca znajdują się w okolicach Chorzel, Makowa, Krasnosielca (...).
Bagna i mokradła
(...) istotne bagna, oprócz (...) występujących w dolinach (...) Omulewa i Orzyca znajdują się:
(...) e) wzdłuż prawobrzeżnego dopływu Omulewa, rzeczki Płodownicy, od wsi Zawady (przy drodze z Chorzel do Myszyńca) długim na 20 wiorst pasem rozciągają się bagna znane pod różnymi nazwami: Bogdaniec Zarębski, Bagno Szeroka Biel, Łąki Zabogdańskie, Bogdaniec Krukowski, Bagno Głuchota [raczej Gutocha]. Ten bagnisty obszar od doliny Omulewa oddziela pas suchego gruntu o szerokości 2 do 4 wiorst. Lecz i od poprzecinany jest podmokłymi obniżeniami, łączącymi się bądź z bagnami w dolinie Płodownicy, bądź z doliną Omulewa.
 |
| Bagna między Łazem, Pościeniem, Rzodkiewnicą, Nową Wsią. Krukowem i Zarębami. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, wyd. 1843 r. Źródło. |
 |
| Bagno Gutocha i znajdujące się tuż za granicą powiatu przasnyskiego na Omulwi Bagno Makoszonki. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, wyd. 1843 r. Źródło. |
f) cały obszar, na zachód od Omulewa do rzeki Orzyc, pokrywają liczne zalesione bagniste obniżenia. Sama dolina rzeki Orzyc na przestrzeni ponad 20 wiorst, od Chorzeli do Drążdżewa, to właściwie jedno bagno, przecięte tylko drogą pomiędzy tymi miejscowościami i poprzeczną do niej na trzywiorstową groblą, 7 wiorst powyżej Drążdżewa.
Wszystkie wymienione wyżej bagna w ogóle nie wysychają. Zalewająca je wiosną woda utrzymuje się nawet kilka tygodni. W tej chwili nie podejmowane są żadne prace zmierzające do nich osuszenia. (...) Nieliczne istniejące tam drogi biegną po długich, trudnych do pokonania i często uszkadzanych przez wodę, groblach.
Główne szlaki komunikacyjne na tym obszarze stanowią:
1. Dwie drogi ze Szczuczyna do Myszyńca, w tym jedna dalej do Chorzel. Prowadzi ona wzdłuż granicy pruskiej, w odległości kilku wiorst, przez teren głównie lesisty i bagnisty.
2. Droga z Przasnysza przez Jednorożec do Myszyńca.
3. Z Przasnysza przez Czarnotrarzew [Czarnotrzew] do wsi Kadzidło. (...)
4. Z Przasnysza przez Krasnosielec i Nową Wieś do Ostrołęki.
(...) 7. Z Chorzeli do Krasnosielca.
Oprócz tego w guberni płockiej istnieją mniejsze i mniej ważne bagna i mokradła:
(...) b) w dolinie rzeki Świniarki [Ulatówki], prawego dopływu Orzyca, w pobliżu wsi Ulatowo;
 |
| Łąki wsi Ulatowo-Pogorzel w I poł. XIX w. wraz ze wskazaniem właścicieli. Warto zauważyć, że rzeka Ulatówka zwana jest tu Jezierzwą. Źródło: AGAD, Zbiory Kartograficzne, z. 402, Teka 278, plan nr 23: woj. Płockie, plan wsi Ulatowo-Pogorzel, 1827. |
c) 6 wiorst na północ od Krasnosielca Bagno Biel, długie 6, a szerokie od 1 do 2 wiorst;
d) w biegu rzeczki Łydynia, szczególnie w okolicach wsi Kąty, Ciechanowa i wsi Komnaty;
e) bagnista dolina rzeczki Sony i wpadającego do niej strumienia Kolnica (...).
Inne, niewielkie i mało znaczące bagna i mokradła, na ogół latem wysychające, odnaleźć można w licznych miejscach guberni.
Drogi
(...) gubernia płocka pokryta jest siecią dużych, średnich i małych dróg. Choć zapewniają one dostateczną komunikację, w porównaniu do innych guberni zauważyć należy niedostatek dróg ulepszonych. (...) O wspomniane trakty dba rząd i są przejezdne w każdej porze roku. Pozostałe drogi utrzymywane są z wykorzystaniem szarwarku (tak nazywa się nałożony na wieśniaków obowiązek przepracowania dwóch dni w roku na drogach). Fundusze na utrzymanie dróg tworzone są z 10% dochodów miast i miasteczek.
(...) Dotychczas w różnych miejscach wykonane są odcinki od 0,5 do 2 wiorst, łącznie stanowi to do 10 wiorst gotowej szosy i około 40 wiorst ulepszonych dróg. Oprócz tego w ramach szarwarku wykonano szosę od Przasnysza do Ciechanowa, o długości 23,5 wiorsty, na gruncie wyjątkowo gliniastym, czyniącym drogę niemożliwą do pokonania nawet po niewielkich deszczach. (...)
Drogi pocztowe zwykłe
(...) 3. Od Pułtuska przez Maków, Przasnysz do Mławy. (...)
Uwaga: Na wszystkich drogach pocztowych, także traktach i drogach zwykłych opłata za konia pocztowego wynosi 5 kopiejek srebrem [kp. sr.], a za wóz pocztowy 1 kp. sr. Tylko w Pułtusku i Ostrołęce jest po 20 koni pocztowych, w pozostałych stacjach po 6.
(...) VI. Droga z miasteczka Serocka przez miasteczko Nasielsk, Ciechanów, miasto Mławę do granicy pruskiej
(...) Po opuszczeniu Nasielska, około 1 wiorsty od niego, droga wchodzi w niewielki las i po przejściu wiorsty wchodzi w teren odkryty. Jednak po obu jej stronach w odległości od 0,5 do 1 wiorsty towarzyszą jej niewielkie kompleksy leśne. Ostatni z nich droga przecina na długości 2,5 wiorsty i dochodzi do rzeki Sony (koło wsi Sońsk) przez teren dość odkryty i równy. Rzeka Sona jest niewielka, płynie w dolinie niezbyt szerokiej, lecz dość błotnistej. Droga przekracza ją po dwóch drewnianych mostach połączonych niewielką groblą. Dalej między Sońskiem a Ciechanowem teren jest suchy, odkryty i równinny. Dopiero 2 wiorsty przed Ciechanowem okolica staje się pagórkowata. Miasto Ciechanów leży na lewym brzegu niewielkiej, ale dość tu błotnistej rzeczki Łydyni, na łagodnym stoku tej doliny. W kierunku południowo-zachodnim od miasteczka rozpościera się spora grupa wysokich i stromych, porośniętych lasem, piaszczystych wzgórz. Za miastem rzeka przekracza Łydynię po grobli długiej na 200 sążni i niewielkim drewnianym moście.
Lewy brzeg Łydyni koło Ciechanowa tworzy dobrą pozycję obronną przed nieprzyjacielem nadciągającym od strony Raciąża. Lewe skrzydło może być rozciągnięte do osady Wesołówka, prawe do wsi Gostkowo, zaś centrum oparte o samo miasteczko. W ten sposób front pozycji będzie miał około 4 wiorst i będzie dostatecznie pewnie chroniony przez podmokła dolinę Łydyni. Obejście jej prawego skrzydła będzie bardzo trudne, ponieważ podmokła dolina Łydyni, od samego ujścia do Wkry, wyklucza komunikację nawet między wioskami sąsiednimi, lecz leżącymi na przeciwległych brzegach. Dominującym jest tu lewy brzeg.
Od Ciechanowa droga idzie w górę Łydyni do wsi Pawłowo terenem odkrytym i dość równinnym. Od Pawłowa do młyna Konopki od zachodu towarzyszy jej długi pas lasu, który miejscami przecina drogę swoimi odnogami. Koło młyna droga na powrót przechodzi na lewy brzeg Łydyni i na dwie wiorsty pogrąża się w oddzielnym kompleksie leśnym. Dalej, do Mławy, droga idzie terenem odkrytym i równym. Jedynie koło wsi Trzcianki [Kolonia Trzcianka] dwukrotnie przecina niewielkie laski. (...)
Grunt między Serockiem a Nasielskiem piaszczysto-gliniasty, dalej do Ciechanowa a nawet dalej - gliniasty. Szczególnie zwięzły jest przy tym miasteczku i nawet po niewielkim deszczu bardzo utrudnia transport. Dalej droga prowadzi przez obszar piaszczysto-gliniasty, który im bliżej granicy pruskiej, tym staje się bardziej piaszczysty.
Drogi rokadowe odchodzące od drogi nr VI.
(...) 3. W Ciechanowie odchodzi droga przez Raciąż do Płocka. Do Raciąża ma długość 36,25 wiorsty. Za Ciechanowem, na odcinku 5 wiorsty, przecina teren pokryty licznymi stromymi, zalesionymi piaszczystymi wzgórzami. Dalej do rzeki Wkry droga biegnie terenem równinnym i niskim, a miejscami nawet podmokłym. Porastający brzeg Wkry las tworzy ciaśninę o długości 7 wiorst. We wsi Glinojeck rzeka przekracza Wkrę, która w tym miejscu płynie podmokłą doliną, po moście o długości 150 sążni. Między Wkrą a Raciążem droga znowu biegnie lasem (...). Na całym opisywanym odcinku grunt jest piaszczysto-gliniasty i nie stanowi przeszkody dla przemarszów wojsk.
(...) 6. We wsi Uniszki-Zawadzkie odchodzi w lewo droga o długości 27 wiorst prowadząca przez wsie Wieczfnia [Kościelna], Nowa Wieś i Szczepkowo Borowe po pogranicznego Janowa. Przebiega ona po terenie całkowicie odkrytym, dość równym lecz często poprzecinanym małymi dopływami rzeki Orzyc, które pokonuje po drewnianych mostach o niewielkiej nośności. Koło wsi Smolary droga przekracza po grobli o długości około 0,5 wiorsty szeroką, podmokła dolinę. Grunt wszędzie piaszczysty, czasem kamienny.
 |
Marceli Gotz, Karta dróżna Królestwa Polskiego z pokazaniem odległości na traktach pocztowych i bocznych, 1859. Źródło.
|
VII. Droga z miasta Pułtuska przez miasto Przasnysza i miasteczko Chorzele do granicy pruskiej
(...) Między Makowem a Przasnyszem pierwsze 5 wiorst biegnie w górę rzeki Orzyc po jej prawym brzegu, następnie brzegiem jej dopływu, Węgierki. Droga przecina tę rzeczkę trzykrotnie: we wsiach Węgrzynowo, Wielodróż i przy młynie Mruczek [Dobrzankowo] po niewielkich drewnianych, dobrze utrzymanych mostach. W prawo od drogi rozciągają się wielkie lasy ostrołęckie i myszynieckie; po lewej stronie teren jest wszędzie odkryty, równy i suchy. Od Makowa do Przasnysza są 22 wiorsty.
(...) Między Makowem a Przasnyszem pierwsze 5 wiorst biegnie w górę rzeki Orzyc po jej prawym brzegu, następnie brzegiem jej dopływu, Węgierki. Droga przecina tę rzeczkę trzykrotnie: we wsiach Węgrzynowo, Wielodróż i przy młynie Mruczek [Dobrzankowo] po niewielkich drewnianych, dobrze utrzymanych mostach. W prawo od drogi rozciągają się wielkie lasy ostrołęckie i myszynieckie; po lewej stronie teren jest wszędzie odkryty, równy i suchy. Od Makowa do Przasnysza są 22 wiorsty.
Od Przasnysza do osady Wólka Leśna [Kobylaki-Wólka] droga przebiega po terenie odkrytym i dość równym. Koło karczmy Wygody przecina po drewnianym moście rzeczkę Murawkę [Morawkę]. Po lewej stronie rozpoczyna się obszar dość pagórkowaty, ciągnący się daleko na północ, który droga obchodzi obszernym łukiem. Od osady Wólka Leśna do wsi [Ulatowo-]Czerniaki droga przechodzi skrajem lasu, rozciągającego się w prawo do rz. Orzyc. W lewo od drogi, w kierunku północnym, leży spore bagno, na ogół nieprzekraczalne, które stopniowo przechodzi w dwie wąskie podmokłe doliny. Przez jedną z nich, koło wsi Czerniaki, prowadzi grobla o długości 50 sążni. Druga, bardzo podmokła i szeroka na 0,25 wiorsty, przecina drogę koło wsi Ulatowo[-Dąbrówka]. Droga prowadzona jest po grobli i niewielkim moście przez strumień Świniarka [Ulatówka]. Ze strumieniem droga wkracza do lasu i biegnie nim około 5 wiorst, a następnie, także 5 wiorst, przez teren odkryty, z prawa ograniczony rz. Orzyc a z lewa odnogą wspomnianego wyżej lasu. Bezpośrednio przed miasteczkiem Chorzele droga przecina rz. Orzyc po solidnym drewnianym moście i grobli o długości 150 sążni. Między miasteczkiem a granicą (3 wiorsty) teren jest odkryty, suchy i piaszczysty. Droga wiedzie przez pobliski pruski Wittenberg [Wielbark] do Koenigsberga [Królewca]. Z Przasnysza do Chorzeli jest 28,5 wiorsty.
Grunt między Pułtuskiem a strumieniem Świniarka jest gliniasty - szczególnie między Makowem a Przasnyszem - gdzie nawet po niewielkich deszczach staje się mocno grząski. Dalej, za wsią Ulatowo, do granicy pruskiej droga biegnie po zwyczajnym piaszczysto-gliniastym podłożu.
Drogi rokadowe odchodzące od drogi nr VII
1. Od wsi Przemiarowo odchodzi w lewo droga bezpośrednio do Przasnysza. Jej długość wynosi 30 wiorst. Jest ona tak samo wygodna i dobra jak trakt pocztowy przez Maków, a w dodatku o 4 wiorsty krótsza. Przebiega po terenie równinnym i całkowicie odkrytym, jedynie na odcinku pierwszych 10 wiorst w odległości od 1 do 3 wiorst, po obu stronach towarzyszą jej duże lasy. Gleba wszędzie jest gliniasta.
(...) 3. W Przasnyszu odchodzi w lewo droga na Janów, stanowiąca wraz z opisaną już drogą nr 1, najkrótsze połączenie z Pułtuska do Janowa. Jej długość wynosi 34,75 wiorsty. Przechodzi przez obszary odkryte, lecz dość pagórkowate. Około 8 wiorst przed Janowem wchodzi w las, tworząc ciaśninę o długości blisko 2,5 wiorsty. Grunt na pierwszych 7 wiorstach gliniasty, następnie piaszczysto-gliniasty, a w pobliżu granicy - piaszczysty.
4. W miasteczku Chorzele odchodzi w prawo droga w kierunku Myszyńca o długości 35,75 wiorsty. Przebiega przez teren dość lesisty i właściwie na całej długości stanowi cieśninę, przechodzi bowiem po licznych groblach dostępnych tylko dla lekkich pojazdów. Grunt piaszczysty.
5. W lewo od Chorzel odchodzi droga o długości 17 wiorst do Janowa. Przebiega ona wzdłuż granicy, w pobliżu prawego brzegu rz. Orzyc i jest często przecinana jej małymi dopływami. Wraz z licznymi lasami tworzą one liczne cieśniny, znacznie utrudniające transport ciężkich ładunków. Mimo to ta droga jest wygodniejsza niż wcześniej opisywana droga nr IV. Grunt piaszczysty.
6. W Chorzelach odchodzi w lewo droga o długości 43,5 wiorsty do Mławy. Przebiega przez teren odkryty, lecz pocięty licznymi bagnistymi obniżeniami i strumieniami, pokonywanymi po groblach i dobrych mostach. W pobliżu Chorzeli grunt jest piaszczysty, dalej wszędzie piaszczysto-gliniasty.
7. W lewo [w rzeczywistości w prawo] z Chorzel odchodzi droga o długości 19 wiorst do wsi Parciaki. Przebiega w odległości od 1 do 2 wiorst od lewego bagnistego brzegu strumienia Orzyc i jest ciągiem leśnych cieśnin. Mimo to nie ma istotnych utrudnień przy transporcie cięższych ładunków.
(...) IX. Droga odchodząca od szosy modlińsko-białostockiej koło miasteczka Zambrów i prowadząca przez Ostrołękę, Przasnysz, Mławę, miasteczko Sierpc i Lipno do Włocławka
(...) Między wsiami Chudek-Żebry [Żebry-Chudek] i Biernaty-Pienice [Biernaty] droga przechodzi przez teren dość lesisty, piaszczysty i pagórkowaty. Tworzy on, na odcinku 15 wiorst ciągłą, ciaśninę znacznie utrudniającą przesunięcia wojsk i przewóz ciężkich ładunków, bowiem dodatkowo pokrywa go sypki piasek. Po opuszczeniu lasów, do miasteczka Krasnosielc, teren jest odkryty i równinny. W miasteczku droga po dwóch solidnych mostach (pierwszy o długości 18 sążni, drugi - 20 sążni) i po grobli długiej na 32 sążnie, pokonuje rz. Orzyc.
Od Krasnosielca do wsi Łazy drodze z prawej strony towarzyszą bagna doliny Orzyca, a z prawej - las. Dolinę rzeki droga pokonuje po grobli o długości 0,5 wiorsty, a następnie na 3 wiorsty wchodzi w las do wsi Chodkowo-Kuchnie [Chodkowo-Kuchny]. Za wsią kolejne 3 wiorsty biegnie terenem odkrytym i równinnym, a następnie 2,25 wiorsty znowu wchodzi w las. Przy wsi Karwacz przekracza po niewielkim drewnianym moście rzeczkę Murawkę. Od Krasnosielca do Przasnysza odległość wynosi 17 wiorst.
Między Przasnyszem a Mławą jest 36,5 wiorst. Na całym odcinku droga przebiega po terenie równinnym i odkrytym. (...)
Na całym opisanym odcinku drogi od Krasnosielca do Przasnysza grunt jest gliniasto-piaszczysty. Od Przasnysza do Mławy teren pokrywa tłusta glina bardzo grząska w porach deszczowych. (...)
Drogi rokadowe odchodzące od drogi nr IX
(...) 3. W pobliżu wsi Ruzieck odchodzi w lewo droga przez Gąsewo do Makowa. Ma ona długość 26,5 wiorsty. Pierwsze wiorsty droga przebiega przez las pełen piaszczystych pagórków. (...)
4. Z Przasnysza do miasteczka Myszyniec prowadzi droga o długości 52 wiorst. Do wsi Jednorożec, przez 16 wiorst, biegnie terenem odkrytym i suchym, z laskami i obniżeniami, lecz sprzyjającą przemarszom. Za Jednorożcem (bliżej rz. Orzyc) droga wkracza na teren nizinny i lesisty, gdzie po długich i nie zawsze pewnych groblach, pokonuje obszerne bagna i podmokłe lasy. W ten sposób całe 36 wiorst od rz. Orzyc do Myszyńca to jedna wielka ciaśnina. Grunt na drodze jest piaszczysty.
5. Z Przasnysza biegnie droga przez wieś Drążdżewo do wsi Kadzidło, gdzie wychodzi na trakt pocztowy z Ostrołęki do Prus. Jej długość wynosi 44,5 wiorsty. Choć przechodzi przez tereny mniej podmokłe, to jednak liczne długie odcinki leśne, ze stromymi piaszczystymi wzniesieniami oraz obniżenia, pokrywające się wodą podczas wezbrań rzek Orzyc i Omulew, powodują, że jest bardzo trudna do pokonania. Grunt piaszczysty.
6. Z Przasnysza do Ciechanowa droga o długości 23,25 wiorsty, przechodzi po terenie wszędzie równinnym i odkrytym. Z powodu gliniastego i bardzo grząskiego gruntu została utwardzona. (...)
Drogi handlowe
(...) Głównymi szlakami handlowymi guberni są spławne rzeki: Wisła, Narew i Bug. Handel zewnętrzny z wykorzystaniem dróg lądowych jest niewielki. Główne drogi, wykorzystywane w celach handlowych, to:
Z Prusami
(...) 3. Od komory celnej w Pepłówku przez Mławę i Ciechanów do Pułtuska i Warszawy.
4. Od komory celnej Chorzele przez Przasnysz i Maków do Pułtuska i dalej szosą do Warszawy.
(...) Do handlu wewnątrz guberni wykorzystywane są wszystkie drogi łączące miasteczka i miasta powiatowe.
(...) Wojskowe wykorzystanie dróg
(...) jeżeli wyznaczony do działań w Prusach Wschodnich rosyjski korpus będzie rozmieszczony nad środkową Wisłą, między Modlinem a Płockiem (...) zasadniczymi drogami mogą być:
(...) 5. Z Modlina przez Nasielsk, Ciechanów, Mławę do Kenigsbergu.
6. Z Serocka przez Pułtusk, Maków, Przasnysz, Chorzele przez Ortelsburg [Szczytno] do Koenigsberga i Lezen.
(...) Podczas działań w kierunku równoległym do Wisły zasadniczymi drogami będą:
(...) 3. Od Różana przez Ciechanów, Raciąż, Sierpc, a stąd w kierunku trzech punktów na granicy: Lubicza, Dobrzynia i Strasburga [Brodnicy].
4. Z Łomży przez Ostrołękę, Przasnysz, Mławę, Bieżuń, Rypin do Dobrzynia [nad Drwęcą] i Lubicza. (...)
(...) 3. W pobliżu wsi Ruzieck odchodzi w lewo droga przez Gąsewo do Makowa. Ma ona długość 26,5 wiorsty. Pierwsze wiorsty droga przebiega przez las pełen piaszczystych pagórków. (...)
4. Z Przasnysza do miasteczka Myszyniec prowadzi droga o długości 52 wiorst. Do wsi Jednorożec, przez 16 wiorst, biegnie terenem odkrytym i suchym, z laskami i obniżeniami, lecz sprzyjającą przemarszom. Za Jednorożcem (bliżej rz. Orzyc) droga wkracza na teren nizinny i lesisty, gdzie po długich i nie zawsze pewnych groblach, pokonuje obszerne bagna i podmokłe lasy. W ten sposób całe 36 wiorst od rz. Orzyc do Myszyńca to jedna wielka ciaśnina. Grunt na drodze jest piaszczysty.
5. Z Przasnysza biegnie droga przez wieś Drążdżewo do wsi Kadzidło, gdzie wychodzi na trakt pocztowy z Ostrołęki do Prus. Jej długość wynosi 44,5 wiorsty. Choć przechodzi przez tereny mniej podmokłe, to jednak liczne długie odcinki leśne, ze stromymi piaszczystymi wzniesieniami oraz obniżenia, pokrywające się wodą podczas wezbrań rzek Orzyc i Omulew, powodują, że jest bardzo trudna do pokonania. Grunt piaszczysty.
6. Z Przasnysza do Ciechanowa droga o długości 23,25 wiorsty, przechodzi po terenie wszędzie równinnym i odkrytym. Z powodu gliniastego i bardzo grząskiego gruntu została utwardzona. (...)
Drogi handlowe
(...) Głównymi szlakami handlowymi guberni są spławne rzeki: Wisła, Narew i Bug. Handel zewnętrzny z wykorzystaniem dróg lądowych jest niewielki. Główne drogi, wykorzystywane w celach handlowych, to:
Z Prusami
(...) 3. Od komory celnej w Pepłówku przez Mławę i Ciechanów do Pułtuska i Warszawy.
4. Od komory celnej Chorzele przez Przasnysz i Maków do Pułtuska i dalej szosą do Warszawy.
(...) Do handlu wewnątrz guberni wykorzystywane są wszystkie drogi łączące miasteczka i miasta powiatowe.
(...) Wojskowe wykorzystanie dróg
(...) jeżeli wyznaczony do działań w Prusach Wschodnich rosyjski korpus będzie rozmieszczony nad środkową Wisłą, między Modlinem a Płockiem (...) zasadniczymi drogami mogą być:
(...) 5. Z Modlina przez Nasielsk, Ciechanów, Mławę do Kenigsbergu.
6. Z Serocka przez Pułtusk, Maków, Przasnysz, Chorzele przez Ortelsburg [Szczytno] do Koenigsberga i Lezen.
(...) Podczas działań w kierunku równoległym do Wisły zasadniczymi drogami będą:
(...) 3. Od Różana przez Ciechanów, Raciąż, Sierpc, a stąd w kierunku trzech punktów na granicy: Lubicza, Dobrzynia i Strasburga [Brodnicy].
4. Z Łomży przez Ostrołękę, Przasnysz, Mławę, Bieżuń, Rypin do Dobrzynia [nad Drwęcą] i Lubicza. (...)
 |
Józef Herkner, Mappa Królestwa Polskiego: Obejmująca wszystkie miasta ze statystyką, wsi znaczniejsze, miejsca fabryczne i trakty pocztowe, Warszawa 1859. Źródło. |
Bibliografia
Źródła:
Przegląd Wojskowo-Statystyczny Imperium Rosyjskiego wydane z najwyższego rozkazu przez I Oddział Departamentu Sztabu Generalnego, t. 15, cz. 2: Gubernia Płocka, tłum., red. i wprow. M. Trubas, Płock 2014.
Opracowania:
Ciekawe jest to, że wiele z ówczesnych obserwacji jest nadal aktualnych. Polecam prześledzić mapy z epoki oraz mapy współczesne podczas lektury tekstu.
Za jakiś czas zaprezentuję kolejny wpis o tym źródle.
Do następnego!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz