Kurpianka w wielkim świecie: MAŁA OJCZYZNA: Kościół Świętego Ducha w Przasnyszu

Tę historię, podobnie jak dzieje innych przasnyskich świątyń, które już nie istnieją, przedstawiłam początkowo w zbiorczym wpisie. Jednak ze względu na mnogość rozproszonych opracowań, jakie dotyczą kościoła Św. Ducha w Przasnyszu, postanowiłam wydzielić temat i zaprezentować go w osobnym artykule. Zapraszam do lektury!

W. Rykowski określił kościół św. Ducha w Przasnyszu mianem "najstarszej budowli północnego Mazowsza". Jak zanotował, "Dzieje jego wiążą się z rozwojem miasta. Była to pierwsza budowla murowana, która przetrwała około 700 lat. Chociaż data jego budowy nie jest powszechnie znana, wiadomości, jakimi rozporządzamy, przemawiają za tym, że swoimi początkami sięga XIII wieku".

Kościół miał powstać na miejscu dawnego pogańskiego świętego gaju, usytuowanego w puszczy nad rzeczką Węgierką. W zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Przasnyskiego, jak informował wspomniany Rykowski, miał znajdować się kamień dziwnego kształtu, pochodzący może z pogańskiej świątyni, na miejscu której wybudowano kościół św. Ducha.

Plan Przasnysza z 1819. Zasoby AGAD. Na planie zaznaczono położenie kościoła Św. Ducha. Dziękuję serdecznie panu Adamowi Myślińskiemu za kontakt i udostępnienie mapy w kolorowej wersji! :)

We współczesnej zabudowie Przasnysza miejscem tym jest park przy ul. św. Stanisława Kostki. Kościół znajdował się kilkadziesiąt metrów od pomnika św. S. Kostki w stronę Miejskiego Domu Kultury, tam, gdzie jeszcze niedawno stała rzeźba byka. Świątynia została postawiona na niewielkim wzgórzu, nieco niżej kościoła parafialnego (farnego) pw. św. Wojciecha.

Kościół parafialny i dzwonnica, po lewej w dali karczma, nad którą widać wieżę kościoła Św. Ducha, 1934 rok. Źródło.

Kościół wybudować miano za czasów księcia Konrada Mazowieckiego, który ujrzał tu gołębicę - znak Ducha Św. W. Rykowski przekonywał, że kościół Św. Ducha jest fundacją wcześniejszą niż kościół farny, bowiem najpierw w Przasnyszu musiała powstać misja stała, walcząca z kultem Daćboga. Było to bóstwo słońca, życia i roślinności. Nauka o Duchu Św. wydawała się łatwiejsza do wprowadzenia w miejsce kultu pogańskiego bożka niż kult św. Wojciecha, tak więc świątynia pod wezwaniem Św. Ducha powstała wcześniej niż kościół poświęcony pierwszemu męczennikowi na ziemiach polskich. Dodatkowo warto podkreślić, że kościół Św. Ducha nigdy nie został określony w źródłach mianem kaplicy, co by świadczyło o tym, że była to samodzielna świątynia.

Warto dopowiedzieć, że istnieje druga wersja legendy o powstaniu kościoła Św. Ducha. W tej wersji polującym w okolicy późniejszej świątyni, który ujrzał gołębicę, miał być król Kazimierz Wielki.

W dziele Przywileie nadania i swobody przez krolow polskich, xiążąt mazowieckich i biskupów płockich udzielone miastom woiewodztwa płockiego, wydanym w 1828 r., Hipolit Gawarecki zapisał, że kościół Św. Ducha został założony przez X. Kobylińskiego z Kobylaków Petrusów (to część wsi Kobylaki-Korysze w gm. Jednorożec), ale nie był w stanie wskazać czasu jego powstania. Zapewne fundatorowi zależało na szybkim rozpoczęciu korzystania z budynku, który miał niewielkie w stosunku do fary rozmiary i można było go zbudować o wiele szybciej niż kościół św. Wojciecha.

W kolei w opisie statystycznym pow. przasnyskiego jego naczelnika, A.N. Leontiewa, podaje się informację, wedle której kościół, ze względu na swą budowę, małe okna, piece i wąskie drzwi, pierwotnie mógł być budynkiem fabrycznym. Leontiew zapisał też, że w XIV w., po pożarze, budynek ten został podarowany lub kupiony z przeznaczeniem na kościół. Autorem tej opinii był ks. Stanisław Czapliński, od 1877 r. proboszcz fary przasnyskiej. On również zapisał, że w tym czasie kościół był już mocno zrujnowany i przeznaczono go do rozbiórki. Budowla była opuszczona przez długie lata, użytkowano ją jako więzienie, a następnie jako browar.

Źródło: Internet, dostęp w lipcu 2011 r.

Źródło: Internet, dostęp w lipcu 2011 r.

Wedle tradycji kościelnej, przy świątyni, zapewne w XV w., mieścił się szpital. To by sugerowało, że kościół był kaplicą przyszpitalną. Znanych jest wiele przypadków świątyń pod tym wezwaniem, które stały na terenie szpitali, a także samych szpitali pod wezwaniem Św. Ducha. Same szpitale też nosił wezwanie Św. Ducha. Średniowieczne przykłady pochodzą z Warszawy, Gdańska, Szydłowa, Chełmna, Lublina, Śremu, Sandomierza, a na terenie północnego Mazowsza z Pułtuska.

Z okresu nowożytnego pochodzi kilka informacji na temat kościoła. Zmarły w 1622 r. Stanisław Kołakowski, który był znanym lekarzem z Przasnysza, pracującym w Warszawie, zapisał dużą część swojego majątku na rzecz przasnyskiego kościoła Św. Ducha. Pochowani byli tu jego rodzice. Lekarz zapisał kościołowi ziemię o wartości 5 tys. florenów, która miała być podstawą utrzymania 3 kapłanów i companatora. Kołakowski polecił też umieszczenie w kościele swojej podobizny w formie rzeźby, która miała przypominać wiernym o fundatorze. Zapisał kościołowi wszystkie swoje księgi medyczne.

Fragmenty testamentu S. Kołakowskiego dotyczące kościoła Św. Ducha w Przasnyszu. Źródło: Nr 194. Testament doktora Stanisława Kołakowskiego, [w:] Giedroyć F., Źródła biograficzno-bibliograficzne do dziejów medycyny, "Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego", 100 (1904), 1 + spis rzeczy, s. 156-162.

W 1684 r. kościół otrzymał zapis 5 tys. zł polskich na wsi Modle w woj. płockim. Poza tym posiadał 3 domy na terenie przykościelnym i włókę gruntu (1 włóka=ok. 16 ha). W 1753 r. po budynkach na Poświętnem nie było już śladu. W 1782 r. Konsystosz Generalny Płocki (dawny odpowiednik dzisiejszej kurii biskupiej) dołączył fundusze kościoła Św. Ducha do kościoła parafialnego, co mogło umniejszyć znaczenie świątyni. Była obsługiwana przez prepozyta mianowanego przez biskupa, mieszkającego w jednym ze wspomnianych domków. Ostatnim z nich był Karol Jabłonowski (1753).

Warto też wspomnieć, że kościół Św. Ducha pojawia się w "Potopie" Henryka Sienkiewicza. W II tomie wieść o kapitulacji obleganego przez Szwedów Krakowa zastała Andrzeja Kmicica właśnie w Przasnyszu. Sienkiewicz pisał: Szlachta oniemiała w pierwszej chwili, lecz Szwedzi poczęli weselić się i wiwatować. W kościele Świętego Ducha, kościele bernardynów i w niedawno wzniesionym przez panią Mostowską klasztorze bernardynek kazano bić w dzwony. Piechota i rajtaria wystąpiły na rynek z browarów i postrzygalni w bojowym porządku i nuż dawać ognia z dział i muszkietów. Następnie wytoczono beczki z gorzałką, miodem i piwem dla wojska i mieszczan, porozpalano beczki ze smołą i ucztowano do późnej nocy.

W aktach wizytacji z 1781 r. zapisano, że kościół ten nie miał ogrodzenia i podłogi, stał prawie pusty. Zanotowano też, że ma fundusz na msze, utrzymywanie tegoż kościółka i na księdza prowizją od 5000 zł na Modle zapisanych, ale nie dochodzi i prawo o nią już było i w ziemstwie i w trybunale.

W latach 1792-1812, po pożarze kościoła farnego, w kościele Św. Ducha, który miał wówczas 4 ołtarze, odbywały się nabożeństwa. W 1830 r. do kościoła przeniesiono aparaty i srebra z kościoła w Rostkowie. W 1853 r. przechowywano tu wydobyte z gruzów kościoła farnego szczątki rodziców i brata św. Stanisława Kostki.

Plan Przasnysza z zaznaczeniem ulic przeznaczonych na rewir dla ludności żydowskiej, 1819 r. AGAD, KRSW. Kościół Św. Ducha podpisany jest jako "kościół parafii". Źródło: Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991.

Po trzecim rozbiorze Polski (1795 r.) do Przasnysza zaczęli napływać protestanci. Początkowo luteranie mieszkający w mieście użytkowali murowany parafialny kościół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Michała (pisałam o nim tutaj: KLIK), jednak szybko okazało się, że jest on za mały. Dlatego nabożeństwa ewangelickie przeniesiono do kościoła św. Ducha i kościoła oo. Bernardynów. Luteranie pragnęli zakupić pierwszą ze wspomnianych świątyń, a ich prośbę poparła Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jednak biskup płocki w 1820 r. nie zgodził się na sprzedaż kościoła Św. Ducha, ponieważ, jak stwierdził, spowodowałoby to zgorszenie rzymskich katolików. Co więcej, dodał, że w dni powszednie w kościele odprawiana jest msza św.

Podczas kampanii napoleońskiej kościół służył za piekarnię dla wojska, zapewne z powodu istniejących tam pieców.

Staraniem proboszcza fary, ks. Stanisława Czaplińskiego, oraz przy niewielkiej pomocy wiernych, kościół odrestaurowany został w latach 1877-1891 za sumę 6 tys. rubli, pochodzących głównie ze środków duszpasterza. A.N. Leontiew podawał rok 1884 jako czas remontu, określając kościół Św. Ducha jako pomocniczy dla [kościoła - przyp. M.W.K.] parafialnego, który nie wystarcza dla 10 tys. osób. P. Kaszubowski przytoczył opis zmian, jakie wówczas poczyniono: dach pokryty dachówką holenderką, a kopuła cynkiem obitą została, sufit wytrzcinowany, ściany wytynkowane, chór, podłoga i nowy organ sprawiony, a w około nowym murem kamiennym wapnem otynkowany (otoczony) został.

"Najlepiej zachowane mury zewnętrzne znajdowały się w ścianie północnej, w szczycie wschodnim oraz część muru w szczycie południowej. Wykonane był z cegły o wymiarach nieco większych od dzisiejszej cegły znormalizowanej. Nieznani budowniczowie zastosowali w murach różne wiązania. Przeważająca część murów posiadała wiązanie polskie (gotyckie) a nawet wendyjskie. Pozostałe części murów miały wątki różne, nieczytelne. Cegła była słabo wypalona. W czasie dokonywania remontów mury obniżono. Skasowano też gotyckie szczyty, prawdopodobnie skromne, wnękowe lub proste, sterczynowe, jak w zachowanej wieży kościoła parafialnego. Zmieniono też okna z wyższych ostrołukowych na małe, półokrągło sklepione. Wchodziło się do wnętrza przez skromny portal w ścianie południowej, wykonany z profilowanej cegły. W niektórych partiach murów zachowały się ozdoby ułożone z zendrówki. Kościół nie posiadał prawdopodobnie oddzielnej wieży. Dach dwuspadowy, kryty dachówką został również obniżony i zamieniony na dwuspadowy" - pisał w 1966 r. W. Rykowski.

Kościół św. Ducha w 1910 r. Zbiory IS PAN. Fot. S. Pronaszko. Źródło.

Źródło.

Fot. K. Stefański, 1910. Źródło.

Kościół był niewielki, miał ok. 22 m długości i 11 m szerokości. Od czasów remontu do co najmniej 1917 r. służył jako kaplica przedpogrzebowa, pomocnicza dla kościoła parafialnego. Dlatego też w 1889 r. przywołany wyżej A.N. Leontiew zapisał, że wystawiane są w nim ciała zmarłych i odprawiane msze żałobne.

Świątynia nie była też wysoka (9 łokci) - wystarczy porównać ją z karczmą, która stała na tzw. Placu Gromniczym na miejscu dzisiejszego parkingu przed budynkiem Starostwa Powiatowego w Przasnyszu.

Karczma w Przasnyszu ok. 1928–1930 r. Zbiory M. Krejpowicza. Źródło.

Kościół został zniszczony w czasie I wojny światowej. Jak informował "Kurier Warszawski", Ściany kościoła św. Ducha od kul ucierpiały niewiele, natomiast dach jest zrujnowany, wiązanie dachowe oraz dachówki naruszone przez wstrząśnięcie ostatnie tak mocno, że żadna nie pozostała na swem miejscu, cały dach musi być przełożony. Pułap jest zerwany w większej części, podłogę zalewa woda ze śniegu i deszczu, wiekowe oparkanienie z głazów rozebrane. Na interwencję delegacji u komendanta miejscowego kilka głazów, oznaczających miejsce ogrodzenia pozostawiono i dalszego wywożenia zaprzestano.

Przasnysz w 1916 r. Odbitka ze zbiorów Muzeum Historycznego w Przasnyszu.

1926 r. Zbiory M. Krejpowicza. Źródło.

Kościół został rozebrany przez Niemców w okresie okupacji hitlerowskiej w 1940 r. Zachowało się zdjęcie z czerwca tego roku, przedstawiające kościół w trakcie rozbiórki. Okupanci rozebrali wówczas inne stare budowle w Przasnyszu: synagogę, bożnicę, dom rabina oraz XVII-wieczną kapliczkę poświęconą św. Wawrzyńcowi, która stała na rogu ogrodzenia klasztory pobernardyńskiego. Materiały te posłużyły do budowy osiedla dla kolejarzy niemieckich (dzisiejsza ul. Zawodzie).

Kościół Św. Ducha w czasie rozbiórki w czerwcu 1940 r. Źródło: W. Rykowski, O najstarszym zabytku Przasnysza, "5 Rzek", 1 (38), 10 (1966), s. 5.

Na koniec pragnę podkreślić, że jest to artykuł popularnonaukowy i nie wyczerpuje podjętego tematu. Mam jednak nadzieję, że pozwoli na poznanie chociażby wycinka z historii wyjątkowej świątyni w Przasnyszu, której niestety już dawno nie ma.