ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: Lokalizacja i funkcje kapliczek, figur i krzyży przydrożnych

Ponownie przychodzę do Was z kapliczkowym postem. Czy zastanawialiście się kiedyś, dlaczego kapliczki, figurki i krzyże stawia się w takich, a nie innych miejscach? Jakie znaczenie ma lokalizacja świątka i jaka symbolika się za tym kryje? Jak lokalizacja przydrożnego świątka wiąże się z jego funkcją w przestrzeni prywatnej i publicznej? O tym w dzisiejszym poście. Tym razem przykłady pochodzą tylko z jednej miejscowości w gminie Jednorożec - Olszewki. Zwróćcie uwagę, jak na podstawie obiektów z jednej tylko wsi można omówić przeróżne funkcję i lokalizacje przydrożnych obiektów sakralnych - wiele z nich pełni bowiem różne zadania.

Każda z lokalizacji zilustrowana jest przykładem. Wszystkie zdjęcie w tym poście są mojego autorstwa i zostały wykonane w 2015 r. Przy każdym przykładzie podałam odpowiedni numer, byście mogli zlokalizować krzyże, kapliczki i figury, o których piszę, na poniższej mapie miejscowości Olszewka. Prezentuję skrócone opisy, zawierające tylko informacje najistostniejsze dla tematu dziesiejszego wpisu. Pozostałe można znaleźć w opisach poszczególnych świątków na mapie małej architektury sakralnej w gminie Jednorożec: KLIK.

Otaczający człowieka świat nie był jednorodny, zachodziły w nim podziały związane z przesłankami światopoglądowymi i z nich wynikające. Osoba, która pragnęła osiągnąć życie wieczne, chciała być w stałej łączności z niebem. Umożliwiały to miejsca naznaczone sakralnością. To one stanowiły oś świata ziemskiego. Sacrum przeciwstawiane było profanum. Były to miejsca nieznane i nieokreślone, otaczające sacrum. 

Świat przeciętnego XIX-wiecznego chłopa dzielił się na pewne obszary, zataczające coraz mniejsze kręgi. Zasadniczym „środkiem świata” dla chłopa była parafia. W ramach parafii występowały ośrodki na mniejszą skalę np. wieś, pole, zagroda. 

Działania związane z religijnością koncentrowały się głównie w trzech miejscach: miejscu świętym, jego granicy oraz świecie zewnętrznym. Tam też stawiano obiekty sakralne: kapliczki, krzyże, figury. Pomiędzy tymi przestrzeniami zachodzić musiała też komunikacja, stąd istnienie przydrożnych obiektów sakralnych, niwelujących kumulację zła na skrzyżowaniu drogi z granicą, czyli przecięciu dwóch granic jako miejsc wyjątkowo niebezpiecznych i sprzyjających gromadzeniu się zła. Drogi, łączące ze sobą wsie, pola czy zagrody, biegnące przez obszary zewnętrzne - lasy, nieużytki, pustkowia - to również miejsca wymagające szczególnej ochrony. Wedle wierzeń, kumulacja zła następowała m.in. na skrzyżowaniach dróg, dlatego były one potencjalnym miejscem występowania świątków.

Zanik tradycyjnej kultury ludowej nie sprawił, że nagle w XX w. zanikł podział na orbis interior (świat wewnętrzny) i orbis exterior (zewnętrzny). Wiele wierzeń i przyzwyczaeń nadal trwa w ldzkiej świadomości, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzięki temu dzisiaj fundowane świątki są nadal wyznacznikami przestrzeni.

Pamiętając o powyższych czynnikach, można wyznaczyć następujące lokalizacje przydrożnych krzyży, figur i kapliczek:

• na placach wiejskich („majdany”) - najczęściej były to fundacje grupowe, przygotowane na ziemi wspólnej przez wszystkich mieszkańców, tzw. krzyże wioskowe albo ogólnowiejskie.

Przykład (obiekt nr 12): Na środku wsi, na skrzyżowaniu, stoi krzyż z 1890 r. - metalowy kuty przez kowala i osadzony w kamiennym cokole. W tym miejscu istniała karczma prowadzona przez Żyda. Mieszkańcy, wracając z pola, często zatrzymywali się tam, by skosztować trunku. Gdy wracali do domu, nie byli w stanie pomagać kobietom, więc te spaliły karczmę. Na jej miejsce przywieziono z okolic wielki kamień, wkopano go w ziemię, a w nim umocowano krzyż.

• na rozstajach dróg i skrzyżowaniach - by zniwelować kumulujące się tu zło.


Przykład (obiekt nr 26): Metalowy krzyż osadzony niskiej trójstopniowej podstawie stoi na rozstaju dróg: asfaltowej ze wsi do Olszewki oraz leśnej ze wsi do Budzisk. Mógł zastąpić bardzo stary drewniany krzyż, widoczny na mapie sprzed 1831 r.

• na wygonach i pastwiskach - ochrona przed złem, usytuowanie przy drodze.

Przykład (obiekt nr 23): Krzyż za torami kolejowymi, za posesją nr 108, po lewej stronie drogi, pochodzi prawdopodobnie z XIX w. Jest wykonany z grubo ciosanego drewna i przechylony w lewo. Ramiona wieńczą duże rzeźbione gałki, a pionową – lekko spłaszczoną i uszkodzoną przez warunki atmosferyczne – wieńczy żelazny krzyżyk z zakończeniami ramion w formie ”gałek” (koruna). Stoi przy drodze biegnące przez łąki i pastwiska to kolonii wsi - na Biel.

• przy mostach, przełazach, brodach, nad rzekami, stawami i jeziorami, w miejscach niebezpiecznych dla żeglugi itp. - w takich miejscach szczególnie stawiano figury św. Jana Nepomucena. Przedstawienia tego świętego w powiecie przasnyskim opisałam w osobnym poście: KLIK.

Przykład (obiekt nr 35): akurat Olszewka nie jest dobrym wyborem, jeśli chodzi o tutejszego Nepomuka, bo w pobliżu nie znajduje się żaden, nawet maleńki, ciek wodny, ale niewykluczone, że kiedyś tak było. Figura pochodzi z 1838 r.

• na miejscach zbrodni, tragicznych wypadków, bitew i potyczek - by ukoić dusze zmarłych, błąkające się po świecie, by pamiętnić miejsce historycznego wydarzenia, by podziękować Bogu za mające tu miejsce zwycięstwo itp.

Przykład (obiekt nr 29): Na sośnie rosnącej przy skrzyżowaniu dróg: leśnej, prowadzącej do Raszujki, do Małowidza i do centrum wsi, wisi duży drewniany krzyż. Do krzyża przyczepione są sztuczne kwiaty. Pod drzewem stoją znicze. Krzyż upamiętnia miejsce wypadku, umieszczony został obok niebezpiecznego zakrętu.

• w lasach przy drogach i na skrzyżowaniach (dziś obiekty w takich miejscach to również pozostałości dawnych osiedli ludzkich) - ochrona przed złem.


Przykład (obiekt nr 27): W lesie za wsią, po prawej stronie leśnej drogi do Budzisk, znajduje się metalowy krzyż osadzony w betonowe, pomalowanej na czarno podstawie.

• na mogiłach, zbiorowych grobach, na cmentarzach grzebalnych: parafialnych, cholerycznych czy wojskowych, dawniej na cmentarzach przykościelnych - w celu upamiętnienia założenia lub rozszerzenia cmentarza, zaznaczenia miejsca pochówku.


Przykład (obiekt nr 6): W 2012 r. na cmentarzu parafialnym w Olszewce, znajdującym się przy szosie z Olszewki do Małowidza, wystawiono nowy krzyż.

• w ważnych dla parafii miejscach, np. przy kościołach - uświęcenie przestrzeni, pamiątka ważnych wydarzeń.

Przykład (obiekt nr 9): Na placu przykościelnym, po prawej stronie chodnika prowadzącego do kościoła, stoi drewniany krzyż misyjny. Został postawiony w 1964 r. Na ramionach wyryto napis: „OTWÓRZ / CIE DRZWI / ODKUP / ICIELOWI”. Krzyż osadzony jest w betonowym szczudle i rozszerza się ku dołowi. Poniżej uskoku wyryto napis: „Misje / Św. / 24 VI 2 VII / 1964 / XX / 6EL”. Niżej zamocowano tabliczkę upamiętniającą ostatnie misje w parafii. Napis brzmi: „W ROKU WIARY / MISJE ŚWIĘTE / BYŁY GŁOSZONE / PRZEZ / o.o. FRANCISZKANÓW / w dniach / 2–7 czerwca 2013 r.”.

• na granicach wsi, lasów, parafii, gmin, także posesji, łąki, pola - jako znaki graniczne. Dawniej w niektórych miejscach obok krzyży na końcu wsi stawiano też kołowrót w poprzek drogi, służący m.in. ochronie przed wilkami. Obiekty graniczne wyróżniały się wyglądem, stanowiąc ważny punkt orientacyjny dla przechodniów i przejezdnych.


Przykład (obiekt nr 1): Krzyż pomiędzy prywatną posesją nr 158 a drogą stanowiącą granicę między gminą Jednorożec a gminą Chorzele był pomalowany pomarańczową farbą, która wyblakła przez lata. Pierwotnie stał na cmentarzu parafialnym w Olszewce. Na obecne miejsce został przeniesiony na początku lat 60. XX w., którejś nocy, przez Władysława Kucińskiego i Czesława Sobola. Dwukrotnie był skracany z powodu butwienia podstawy.

• na drzewach we wsi, na skraju lasów, przy drodze - w tym przypadku mogą to być przeróżne intencje. Pisałam o takich niewielkich pierwotnych kapliczkach, w poście o tykłach i krzyżach na drzewach: KLIK.

Przykład (obiekt nr 32): Przy szosie od Parciak, na jednej z sosen po lewej stronie drogi, zawieszona jest zakończona półkoliście deseczka. Do niej przymocowany jest kawałek blachy w tym samym kształcie z półokrągłym daszkiem u góry. Nakrywa on metalowy krzyż. Dolne zakończenie jego pionowego ramienia osadzone jest w rozbrojonym granacie z II wojny światowej. Na krzyżu wisi metalowa srebrna Pasyjka. Po 2012 r. pod krzyżem, oprócz bukietu sztucznych kwiatów, zamocowano małą kamienną figurkę Matki Bożej Licheńskiej.

• z dwóch lub czterech stron wioski, czasem przy każdej drodze wjazdowej do wsi - zabezpieczenie osiedla ludzkiego przed złem, wyznaczenie granic.

Przykłady: ciężko wyznaczyć, które krzyże stoją na czterech rogach wsi, ale gdyby się uparł, to by takie znalazł. Łatwie jednak wskazać te, które stoją przy drogach wjazdowych do Olszewki, a są to:

a) od strony Parciak - obiekt nr 26 - patrz wyżej,

b) od strony Pościenia (gmina Chorzele) - obiekt nr 1 - patrz wyżej,

c) od strony leśniczówki Pruskołęka (gmina Chorzele):

Przykład (obiekt nr 17): Drewniany wysoki krzyż z poziomą belką zakończoną po obu stronach gałkami znajduje się za torami kolejowymi, na rozstaju dróg przy trasie do leśniczówki Pruskołęka. W dolnej części przymocowano dużą wygiętą na końcach blachę z napisem: „PRZEBACZ PANIE/ BOŻE LUDOWI / SWOJEMU / CHRYSTE RYCHŁO PRZYJDŹ”. Na blasze, przymocowanej śrubami, leży mały metalowy krucyfiks. Pod blachą na krzyżu znajduje się napis „RO 1906”, informujący o dacie wystawienia krzyża. Pierwotnie stał na środku wsi, bliskiego obecnego skrzyżowaniu, ale w latach 50–60. XX w. został przeniesiony na obecne miejsce. Przeszkadzał bowiem podczas budowy asfaltowej szosy.

d) od Małowidza:

Przykład (obiekt nr 28): Na drzewie po lewej stronie szosy z Olszewki do Małowidza, przed mostem na Orzycu, zawieszono drewniany krzyżyk ze srebrną Pasyjkę i daszkiem. Nad Pasyjką przymocowano srebrny medalik z przedstawieniem Matki Bożej Częstochowskiej. W dolnej części krzyża, w metalowej osłonce przymocowanej do krzyża, zamontowano bukiet sztucznych kwiatów. 

e) od rzeki Orzyc (jeśli jedziemy drogami polnymi i leśnymi):

Przykład (obiekt nr 24): Na terenie kolonii Zadziory stoi otoczony niskim drewniany płotkiem metalowy krzyż z Pasyjką, nakrytą daszkiem i zdobioną promieniami (4x3). Osadzony jest w niskiej betonowej podstawie. To fundacja Remigiusza Olendra w intencji błogosławieństwa gospodarstwu (ok. 1985 r.).

f) od Budzisk - obiekt nr 2 - patrz wyżej.

• na ścianach budynków mieszkalnych i gospodarskich - uświęcenie miejsa, zapewnienie błogosławieństwa w domu i gospodarstwie.

Przykład - niestety takowego z Olszewki nie posiadam. Przy realizacji projektu kapliczkowego i zbieraniu materiałów do książki zrezygnowałam z opisywania kapliczke wnękowych w ścianach budynków murowanych. Występują one powszechnie, a publikacja ich fotografii i opisów wiązać by się musiała z wydaniem książki co najmniej dwa razy obszerniejszej niż moja. 

Jakie obiekty mam na myśli? Takie, za których pierwowzór można uznać wnęki w ścianach niektórych kościołów murowanych, w których od XIX w. umieszczano figury Matki Boskiej i innych świętych. Inspiracją mogły być także obrazki dewocyjne umieszczane na ścianach szczytowych kurpiowskich chałup. Kapliczki wnękowe mają kształt prostokątny lub półkolisty, zamknięte są odcinkowo lub półkoliście. Najczęściej umieszczone są pod dachem, wysoko na ścianie szczytowej, ale zdarzają się też usytuowane niżej, także na ścianach bocznych. We wnękach umieszczane są najczęściej figurki Matki Boskiej lub obrazki dewocyjne. Wnęka częściej jest przeszklona. Powszechnym zwyczajem się dekorowanie ich lampkami elektrycznymi, także sztucznymi kwiatami. Często występuje ozdobne obramowanie wnęki na ścianie budynku, wykonane z kawałków szkła lub wycięte w tynku i cegle. Podobny wyraz mają małe krzyże na szczytach budynków gospodarskich ułożone z cegieł, często innego koloru niż cały budynek, by odróżniać się do otoczenia. Mogę mieć też formę otworów w ścianie w kształcie krzyża.

Dla zilustrowania, o co mi chodzi, podrzucam Wam przykład z Połoni.

Z lokalizacją przydrożnych kapliczek, figur i krzyży ściśle wiąże się ich funkcje. Najważniejsze z nich to:

• funkcja sakralna (religijna) - jako obiekty sakralne skupiają życie religijne mieszkańców. Do takich nierzadko należą krzyże wioskowe, stawiane na ziemi wspólnej i / lub na środku wsi. Przy figurach, kapliczkach i krzyżach lub w ich pobliżu odprawia się nabożeństwa i procesje, będące udziałem całej lokalnej społeczności. Obiekty te gromadzą również indywidualne osoby, które pragną się pomodlić.

• funkcja magiczna – wiele krzyży i kapliczek ma charakter apotropejonu - antidotum na ponadmaterialne zło. Chronią więc przed klęskami (zarazą, powodzią itp.), stawia się je w miejscach niebezpiecznych (np. podmokłych albo w pobliż rzek i innych cieków wodnych), nawiedzonych przez dusze zmarłych (cmentarze, miejsca pochówku), tu dokonuje się obrzędów mających na celu przepędzenie złych mocy;

• funkcja pamiątkowa – stanowią pamiątkę po fundatorach lub pomnik wydarzeń historycznych (np. w miejscach bitew), dokumentują życie parafii, zawierają przesłanie dla potomnych;

• funkcja integracyjna – wszelkie zwyczaje i obrzędy, związane z krzyżami i kapliczkami, jak strojenie świątków, nabożeństwa, procesje, gromadziły mieszkańców wsi i parafii, sprzyjały nawiązywaniu kontaktów, spajaniu więzi, co też umacniało poczucie przynależności do wspólnoty. Takie znaczenie miały szczególnie place wiejskie z krzyżem lub figurą - dawniej miejsce wspólnych modłów. Gromadzono się w wigilię uroczystości kościelnych, podczas zarazy, nieszczęść lub wypadków, ale też uroczystości patriotycznych. W pobliżu krzyży odbywały się niegdyś sądy, tu godzili się zwaśnieni sąsiedzi;

• funkcja orientacyjna (graniczna, demarkacyjna) – budowane w określonych miejscach, kapliczki, figury i krzyże pozwalają na orientację w przestrzeni. Stoją na środku miejscowości lub na jej granicy. Legendy i podania przekazują informację o skarbach, zakopywanych w pobliżu krzyży jako obiektów stałych, nieusuwalnych, przez to idealnych do ukrycia cennych przedmiotów na lata. Tutaj też zakopywano broń powstańczą i pieniądze podczas działań zbrojnych, by z łatwością je później odnaleźć. Świątki pełnią funkcję miejsca spotkań towarzyskich, w ich pobliżu umawia się zebrania i narady wiejskie. Przejezdni informowani są nierzadko o konieczności skręcenia „za figurką”, „za krzyżem”, by dotrzeć do konkretnego miejsca. Zgodnie z dawnymi zwyczajami, świątek na środku wsi, usytuowany na placu wioskowym, był miejscem, gdzie odpoczywali wędrowni żebracy i zmęczeni podróżni, tam zmawiały się młode pary. Świątki służyły też jako powszechnie rozpoznawalne miejsca, w których zostawiano zgubione rzeczy. Do świątka za wsią odprowadzano też idących do wojska rekrutów, którzy przy krzyżu granicznym otrzymywali rodzicielskie błogosławieństwo i żegnali się z rodzinami.

• funkcja reprezentacyjna – kapliczki i krzyże, szczególnie te wyróżniające się wielkością, lokalizacją (głównie obiekty na środku wsi, przy głónymm skrzyżowaniu, na ziemi wioskowej) czy dekoracją zarówno samego świątka, jak i jego otoczenia, stanowią nierzadko najważniejsze punkty w miejscowości, przed nimi odbywają się nabożeństwa i procesje. Kapliczki, figury i krzyże są wizytówką miejscowości, ich dobry stan świadczy o religijności mieszkańców. Ustawiane na posesjach prywatnych są świadectwem religijności, czasem też zamożności i pozycji społecznej gospodarzy oraz fundatorów;

• funkcja estetyczna - kapliczki i krzyże są wyznacznikiem gustu i upodobań estetycznych fundatorów i opiekunów, co uwidacznia się w sposobie ich budowania, odnawiania czy zdobienia. Odnowienie krzyża na ziemi wspólnej to sprawa całej społeczności i powinno być poprzedzone konsultacjami społecznymi, ponieważ jest to fundacja wiejska. Renowacja obiektu na prywatnej posesji to sprawa właściciela i / lub fundatora.

Uzupełnieniem treści dotyczących symboliki lokalizacji kapliczek, figur i krzyży jest wpis o znaczeniu roślinności w otoczeniu przydrożnych świątków: KLIK.

Dajcie znać, czy w Waszej okolicy znajdują się kapliczki, figury i krzyże postawione w wyjątkowych miejscach. Zainteresowanych kupnem książki odsyłam do wpisu z odpowiednimi informacjami: KLIK.

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego!