ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: krzyże kamienne

Tak jakoś często się zdarza, że w niedzielę publikuję post "kapliczkowy". Nie inaczej jest tym razem. Zapraszam na kolejny wpis z serii "Świątki w gminie Jednorożec". Prezentuję kamienne krzyże z terenu gminy, przy czym mam tu na myśli zarówno krzyże z piaskowca, jak i granitu, lastryko i innych podobnych materiałów, które nie pasują do kategorii drewnianych czy metalowych krzyży.

Jak zawsze: każdy obiekt jest opisany oraz zilustrowany moimi zdjęciami, wykonanymi w 2015 r. Materiały ikonograficzne innego pochodzenia są podpisane. Pod opisem każdego z przedstawionych krzyży znajduje się też mapa z zaznaczoną lokalizacją, oparta o mapę małej architektury sakralnej w gminie Jednorożec. W całości można ją zobaczyć tutaj: KLIK.

DRĄŻDŻEWO NOWE

Granitowy krzyż na posesji nr 14A został wystawiony został ok. 2009 r. przez właściciela posesji, Jerzego Rogowskiego. Na przecięciu ramion krzyża, zamiast Pasyjki, znajduje się metalowa głowa cierpiącego Jezusa w koronie cierniowej. Dwustopniowa podstawa wykonana jest z czerwonej cegły. Na wyższej umocowano tablicę z napisem „JEZU / UFAM / TOBIE”. We przeszklonej wnęce niższego szerszego stopnia podstawy znajduje się figura Matki Bożej Niepokalanej z Lourdes, ozdobiona sztucznymi kwiatami. Na schodkach pod krzyżem stoi doniczka z kwiatami. 

Krzyż jest drugim świątkiem w tym miejscu. Wcześniejszy, metalowy, wystawił ok. 1965 r. Henryk Rogowski, ojciec Jerzego. Ok. 1990 r. został on obudowany betonową podstawą przez Mariusza Rogowskiego, syna Jerzego. Metalowy krzyż zastąpił jeszcze wcześniejszy, zapewne pochodzący z końca XIX w. lub z początku XX w. sprzed I wojny światowej. Był drewniany i upamiętniał ocalenie od zarazy, rozpadł się ze starości.

JEDNOROŻEC

Przydrożny krzyż na tzw. Żydowie, przy drodze stanowiącej granicę między Jednorożcem a Ulatowem-Pogorzelą, jest wykonany z kamienia. Wystawiony został w 1946 r. (inskrypcja: „1946. R.J.P.”), posiada dużą Pasyjkę z metalowym daszkiem i medalion z Matką Bożą Częstochowską. Pomalowane są one na ciemnozłoto, sam krzyż ma barwę srebrną. Pierwotnie był ogrodzony drewnianym płotkiem. Na początku XXI w. zmieniono je na ogrodzenie z prefabrykatów betonowych. Na podstawie znajdowało się prawdopodobnie nazwisko fundatora, dziś zatarte i niemożliwe do odczytania, widoczne jest tylko słowo „FONDATOR” oraz linie do wykonania napisu. Krzyż ufundowali Czesława i Józef (?) Przybyłek, mieszkający wówczas w Jednorożcu przy ul. Długiej 145. Ich syn Witold (ur. 1937) chorował na padaczkę, krzyż miał spełniać rolę błagalną o wyleczenie syna. Świątek wykonał samodzielnie fundator. W latach 90. XX w. krzyż ozdabiany był na wysokości Pasyjki łukiem z kwiatów. Krzyżem opiekuje się rodzina Kuchcińskich z Ulatowa-Pogorzeli, spokrewniona z fundatorami.

Krzyż w 1911 r. Kadr z filmu ks. M. Mecha. Zbiory autorki.

Krzyż w 1911 r. Kadr z filmu ks. M. Mecha. Zbiory autorki.

Google Street View, 2012 r.

KOBYLAKI KONOPKI

W 2014 r. we wsi wystawiono krzyż. Materiały przygotował i pracę wykonał kamieniarz Andrzej Sobieski z Przasnysza. Na przecięciu ramion krzyż ma umieszczoną metalową Pasyjkę. Osadzony jest w podstawie wykonanej z szarego granitu z gzymsami z granitu czarnego. Na podstawie, w części przypominającej ściętą piramidę, umieszczono wizerunek Niepokalanego Serca NMP, a pod nim napis „1958-2014”. Otoczenie krzyża wewnątrz metalowego ogrodzenia, zachowanego z poprzedniego krzyża, wyłożone jest posadzką z tłuczonego granitu. Płotek przyozdabiany jest sztucznymi kwiatami. Krzyż został poświęcony podczas objazdu pól.
Krzyż ten zastąpił fundację Stanisława (?) Opalińskiego z 1958 r. Kamienny krzyż wykonany był z betonu i pomalowany na ciemnoniebiesko. Na przecięciu ramion znajdowała się metalowa Pasyjka, wokół której mieszkańcy wsi, opiekujący się krzyżem po śmierci fundatora, zawiesili wieniec ze sztucznych kwiatów. Na podstawie stała doniczka ze sztucznymi kwiatami, a przed krzyżem stał mały metalowy krucyfiks. Krzyż otoczony był pomalowanym na czarno metalowym ogrodzeniem.

Fot. Wojciech Łukaszewski

Fot. Wojciech Łukaszewski, 2008

Google Street View, 2012 r.

KOBYLAKI KORYSZE

1. Inicjatorką budowy krzyża „na surowym korzeniu”, w miejscu, gdzie nie istniał wcześniej żaden świątek, była sołtys wsi Marianna Bruździak. Środki na ten cel pochodziły z funduszu sołeckiego. Krzyż wykonał kamieniarz Andrzej Sobieski z Przasnysza. Poświęcenie odbyło się 16 XI 2013 r. i dokonał go ks. Karol Kaniecki, proboszcz parafii Skierkowizna. 

Krzyż z pomalowaną na złoto metalową Pasyjką osadzony jest na podstawie w kształcie ściętej piramidy, a ta ustawiona jest na prostokątnej bazie. W centralnej części podstawy krzyża znajduje się zadaszona figurka Matki Bożej Niepokalanej z podpisem „Ave Maria”. W niższej części umieszczono napis: „Kobylaki-Korysze / 2013 r.”. Przed krzyżem stoją znicze i sztuczne kwiaty. Całość mierzy 3 m. Świątek ogrodzony jest solidnym metalowym ogrodzeniem z granitowymi słupkami, przed którym znajduje się granitowa ławeczka. Teren wokół wyłożono kostką brukową.

Poświęcenie krzyża. Fot. Wojciech Łukaszewski

2. Kamienny krzyż (kolonia Włodki) od kilku lat (od 2010?) jest zniszczony. Wystawili go Zygmunt i Marianna Mostowi po śmierci rodziców prawdopodobnie w latach 50. XX w. Fundatorzy mieszkali na pobliskiej posesji, dziś opuszczonej – pozostał jedynie budynek gospodarczy i ceglany komin. Krzyż pomalowany jest niebieską farbą. Na przecięciu ramion umieszczono Pasyjkę nakrytą daszkiem, pokrytą farbą w tym samym kolorze. Górna część krzyża – krucyfiks – jest obecnie oparta o podstawę i stoi na ziemi, ponieważ żelazne mocowanie krzyża nie wytrzymało naporu i się złamało. W górnej części podstawy znajduje się niewielka wnęka, zasłonięta przez oparty o nią krucyfiks. Za drewnianymi, zapewne niegdyś przeszklonymi drzwiczkami, znajdował się jakiś obrazek lub figurka – może św. Józefa z Dzieciątkiem, stojąca na kamiennym schodku przy krzyżu albo mały metalowy krucyfiks, postawiony z drugiej strony. Dolną część podstawy pokrył mech. Całość otoczona jest przez niskie metalowe ogrodzenie, pomalowane na szaro.

3. W 2004 r. mieszkańcy kolonii Petrusy (trzy rodziny) wystawili krzyż z granitu. Wcześniej kilka metrów dalej stał drewniany krzyż, obok, w miejscu rosnącego dziś potężnego dębu, stał kolejny drewniany krzyż. Świątek wystawiony przez mieszkańców posiada złoty krzyżyk z niewielką złotą Pasyjkę. Krucyfiks dekorują sztuczne kwiaty. Funkcję gzymsu pełni granitowa „półeczka”, poniżej której umieszczono tabliczkę z napisem „BOŻE / BŁOGOSŁAW / NAM / 2004”. Na półeczce stoi znicz ozdobiony sztucznymi kwiatami. Przed krzyżem ustawiono donicę z kwiatami, a otoczenie krzyża wylano betonem. Ogrodzenie stanowi niski metalowy płotek, przyozdobiony kokardami i sztucznymi kwiatami. Przed ogrodzeniem stoją wbite w ziemię dwie lampki solarne.

KOBYLAKI-WÓLKA

Granitowy krzyż we wsi, po lewej stronie drogi jadąc od Jednorożca, stoi od 2013 r. w miejscu, do którego wyprowadzano ciała zmarłych, by przewieść je następnie na cmentarz. Dzisiejsza droga polna, przy której stoi krzyż, była główną szosą do Jednorożca. Przedtem w tym miejscu stały drewniane krzyże. Pierwszy z nich miał ramiona zakończone gałkami, wykonany był z drewna pozyskanego z lasu państwowego. Drewno obciosał i krzyż wystawił brat Mikołaja Bojarskiego, mieszkańca posesji naprzeciwko. Krzyż miał mosiężną pasyjkę na przecięciu ramion oraz otoczony był drewnianym ogrodzeniem z rzeźbionymi sztachetami. Drewno zaczęło próchnieć nad ziemią i choć krzyż był kilkakrotnie skracany i wkopywany niżej, ostatecznie przewrócił się w latach 90. XX w.

Nowy krzyż na tym miejscu wystawił w VI 2006 r. Jan Bojarski, wnuk Mikołaja, wraz ze swoim teściem. Krzyż wykonał z drewna sosnowego rzemieślnik z Ulatowa-Czerniaków. Drewno został wysuszone i pokryte drewnochronem w kolorze średniociemnego brązu. Krzyż uskokowo rozszerzał się ku dołowi, na przecięciu ramion miał metalową Pasyjkę nakrytą daszkiem i zdobiony był kolorowymi wstążkami. Przywiązane były one do niskiego drewnianego płotu, otaczającego krzyż. Zarówno krzyż, jak i ogrodzenie, zdobione były sztucznymi kwiatami.

O dacie wystawienia nowego granitowego krzyża informuje tablica z napisem: „BOŻE / BŁOGOSŁAW / NAM / 2013”. Krzyż wykonany jest z czarnego, zaś jego podstawa z ciemnobrązowego granitu z czarnymi gzymsami. Na przecięciu ramion wisi złota metalowa Pasyjka. Otoczenie krzyża wyłożone jest kostką brukową, którą ogranicza metalowe ogrodzenie, zdobione kwiatami. Za krzyżem po obu stronach rosną (co najmniej od 2011 r.) dwie brzozy. Nowy krzyż został wystawiony w ramach funduszu sołeckiego i wykonał go kamieniarz Andrzej Sobieski z Przasnysza. Ks. Henryk Zagórowicz (proboszcz parafii Skierkowizna w latach 2004–2009) poświęcił krzyż podczas objazdu pola w 2013 r. Poprzedni krzyż został przekazany proboszczowi parafii Sławomirowi Szumskiemu (2013) w celu wykorzystania na placu przykościelnym lub na cmentarzu.

Drugi drewniany krzyż, fotografia ze zbioró rodziny Bojarskich.

Google Street View, 2012 r.

MAŁOWIDZ

Przy zakręcie do Olszewki stoi kamienny krzyż (lastryko?) z niewielką metalową Pasyjką, ustawiony na szerokim postumencie. Ma on trzystopniową konstrukcję: w najwyższej kondygnacji, za przeszkloną wnęką umieszczono obraz Najświętszego Serca Jezusa oraz metalowy domowy krucyfiks. Kolejna kondygnacja oddzielona jest od wyższej gzymsem, a całość stoi na dwustopniowym postumencie. W miejscu umocowania krzyża w podstawie zdobienia stanowią sztuczne kwiaty. Krzyż wystawił Stanisław Obrębski, możliwe, że w latach 50-60. XX w.

NAKIEŁ

Na posesji sołtysa, Tomasza Płocharczyka, stoi wystawiony w 2012 r. granitowy krzyż. W lipcu 2012 r., kiedy wykonane zostały zdjęcia Google Street View, stał jedynie płaski postument, na którym miano ustawić krzyż. Wykonał go właściciel posesji. Krzyż zaś zamówił u przasnyskiego kamieniarza Mirosława Smolińskiego Władysław Płocharczyk, ojciec sołtysa. Motywacją do wystawienia krzyża była obawa, że jeśli w najbliższym czasie przewróci się drewniany krzyż na sąsiedniej posesji, który już jest w złym stanie (zob. poniżej), a w tej części wsi, w której mieszkają Płocharczykowie, nie będzie żadnego świątka. Zamówiony krzyż przywieźli pracownicy zakładu kamieniarskiego i we wrześniu 2012 r. zamocowali na przygotowanym fundamencie. Krzyż, wykonany z czarnego granitu, na przecięciu ramion na złotą metalową Pasyjkę. Podstawa wykonana jest z brązowego granitu. Umieszczono na niej tablicę z wezwaniem „BOŻE / BŁOGOSŁAW / NAM” oraz datą wystawienia krzyża. Poświęcił go ks. Tomasz Czarnkowski, ówczesny wikariusz parafii Jednorożec, podczas wizyty duszpasterskiej w styczniu 2013 r.

Google Street View, 2012 r.

ULATOWO-DĄBRÓWKA

Po prawej stronie drogi, jadąc do centrum wsi w stronę granicy gminy Jednorożec, stoi krzyż wystawiony w 1974 r. przez Eugenię Jaroch. Poświecenia dokonał ówczesny proboszcz parafii Krzynowłoga Wielka (do której należy wieś), ks. Stanisław Jakubiak. Na krzyżu zachował się zatarty napis „BOŻE / BŁOGOSŁAW / NAM / 1974”. W prostej podstawie osadzony jest krzyż z metalową Pasyjką. Krzyż otacza rozpadający się drewniany płotek, pod krzyżem w obrębie ogrodzenia znajdują się pozostałości po sztucznych kwiatach, które niegdyś ozdabiały świątek. 

Przed 1974 r. po przeciwnej stronie drogi, stał drewniany wysoki krzyż, wystawiony w okresie międzywojennym, z metalową Pasyjką i półkolistym daszkiem ją nakrywającym. Postawił go Jan Jaroch lub jego syn Ludwik. Opiekowała się nim rodzina Jarochów, mieszkająca w Ulatowie-Dąbrówce (gm. Jednorożec) oraz pobliskim Ulatowie-Borzuchach (gm. Krzynowłoga Mała). Po wystawieniu nowego krzyża Eugenia Jaroch, żona Ludwika, przechowywała w domu metalową Pasyjkę ze starego krzyża. Możliwe, że stary drewniany krzyż ogrodzony był drewnianym płotkiem. Zanim wytyczono żwirówkę, w otoczeniu krzyża rosły miejscami małe krzewy przydrożne. Drewniany krzyż usunięto w momencie postawienia obecnego kamiennego.

Google Stret View, 2012 r.

Podsumowując:

- w gminie Jednorożec odnalazłam 10 kamiennych krzyży;

- połowa z nich znajduje się na terenie wsi poszlacheckich (Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze, Ulatowo-Dąbrówka), reszta występuje pojedynczo we wsiach o tradycjach kurpiowskich (Jednorożec, Małowidz, Nakieł) czy dawniej prywatnych (Drążdżewo Nowe) albo królewszczyznach (Kobylaki-Wólka);

- 5 krzyży postawiono na miejscu wcześniejszych fundacji (Drążdżewo Nowe, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze [Petrusy], Kobylaki-Wólka, Ulatowo-Dąbrówka), w 1 przypadku kamienny krzyż zastąpił wcześniejszy z podobnego materiału (Kobylaki-Konopki), w pozostałych przypadkach kamienne krzyże zastępowały fundacje drewniane;

- ponowne fundacje to zazwyczaj inicjatywy z XXI w. (Drążdżewo Nowe - ok. 2009 r., Kobylaki-Konopki - 2014 r., Kobylaki-Korysze [Petrusy] - 2004 r., Kobylaki-Wólka - 2013 r.), tylko w jednym przypadku jest to fundacja z okresu PRL (Ulatowo-Dąbrówka, 1974 r.);

- 5 krzyży to fundacje na "surowym korzeniu" (Jednorożec, Kobylaki-Korysze [wieś i kolonia Włodki], Małowidz, Nakieł), z których 3 fundacje powojenne (Jednorożec - lata 40., Kobylaki-Korysze [Włodki] - ok. lat 50., Małowidz - lata 50.-60), 2 to obiekty wystawione w ostatnich latach: Kobylaki-Korysze [wieś] - 2013 r., Nakieł - 2012 r.;

- w kategorii ponownych fundacji na tym samym miejscu tylko w jednym przypadku upamiętniono datę wystawienia obecnego i poprzedniego krzyża (Kobylaki-Konopki);

- biorąc pod uwagę materiał, z jakiego wykonano prezentowane obecnie stojące krzyże, 2 są z kamienia (Jednorożec i Kobylaki-Korysze [Włodki]), 2 z lastryko (Małowidz i Ulatowo-Dąbrówka), a pozostałych 6 z różnokolorowego, najczęściej czarnego, ciemnobrązowego i szarego granitu (Drążdżewo Nowe, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze [wieś i kolonia Petrusy], Kobylaki-Wólka, Nakieł);

- wszystkie granitowe fundacje z XXI w. to dzieło kamieniarza z Przasnysza;

- w jednym przypadku granit połączono z cegłą (Drążdżewo Nowe);

- biorąc pod uwagę fundatorów obecnie stojących krzyży, to fundacje prywatne (jedna osoba lub rodzina - Drążdżewo Nowe, Jednorożec, Kobylaki-Korysze [Włodki], Małowidz, Nakieł, Ulatowo-Dąbrówka), 1 to fundacja grupowa (kilka rodzin - Kobylaki-Korysze [Petrusy]), a pozostałe to fundacje zbiorowe, wykonane ze środków funduszy sołeckich (Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze [wieś], Kobylaki-Wólka);

- motywacje fundacji dziś istniejących obiektów są różne: chęć wystawienia krzyża na miejscu poprzedniego świątka (Drążdżewo Nowe, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze [Petrusy], Kobylaki-Wólka, Ulatowo-Dąrówka), intencje prywatne związane z sytuacją rodzinną (Jednorożec, Kobylaki-Korysze [Włodki]) czy wreszcie wystawienie krzyża w intencji błogosławieństwa rodzinie albo mieszkańcom wsi (Kobylaki-Korysze [wieś] i Nakieł), w przypadku Nakła związane z myśleniem przyszłościowym, by w przypadku zniszczenia starego krzyża obok w tej części wsi stała jakaś fundacja. W przypadku małowidzkiego krzyża motywacja jest nieznana;

- spośród prezentowanych 10 krzyży dwa są zaniedbane, ponieważ nikt z rodziny fundatorów się nim nie opiekuje (Kobylaki-Korysze [Włodki], Małowidz), pozostałe krzyże są zadbane i ozdabiane kwiatami, chorągiewkami, kokardami;

- prawie wszystkie krzyże (9) mają Pasyjkę, w tym 2 nakrytą daszkiem (Jednorożec, Kobylaki-Korysze [Włodki]), w jednym przypadku miejsce Pasyjki zajmuje Głowa Cierpiącego Jezusa (Drążdżewo Nowe);

- jeden posiada medalion z wyobrażeniem Matki Bożej Częstochowskiej (Jednorożec), krzyż w Kobylakach-Koryszach [wieś] posiada figurę Maryi Niepokalanej, zaś krzyż w Kobylakach-Konopkach ma wygrawerowany wizerunek Niepokalanego Serca Maryi);

- krzyże mają wnęki na dewocjonalia (Drążdżewo Nowe - figura Matki Bożej z Lourdes, Kobylaki-Korysze [Włodki] - pusta);

- inskrypcje datacyjne znajdziemy na 7 krzyżach (Jednorożec, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze [wieś i Petrusy], Kobylaki-Wólka, Nakieł, Ulatowo-Dąbrówka);

- na 5 krzyżach znajdują się wezwania do Boga (Drążdżewo Nowe, Kobylaki-Korysze [Petrusy), Kobylaki-Wólka, Nakieł, Ulatowo-Dąbrówka) i Maryi (Kobylaki-Korysze [wieś]);

- 4 krzyże znajdują się na prywatnych posesjach, 1 na opuszczonej posesji, pozostałe 5 przy drogach na terenie prywatnych pól;

- 7 krzyży ma osobne ogrodzenie, pozostałe takiego nie posiadają (Drążdżewo Nowe, Małowidz, Nakieł).

Warto też zaznaczyć, że w gminie Jednorożec nie ma fundacji kamiennych pokutnych, wykonywanych samodzielnie przez osoby pragnące odkupić jakąś winę.

Prezentowane krzyże, odnalezione przeze mnie na terenie gminy Jednorożec, są wykonane z różnych typów kamiennych materiałów i w różnym stopniu pielęgnowane przez mieszkańców. Fundacje współczesne, wykonywane w ostatnich latach, są tworzone według tego samego schematu i często przez ten sam warsztat kamieniarski. Współcześnie granitowe krzyże często stawia się na miejscu poprzednich fundacji, które uległy zniszczeniu (drewniane krzyże), ale pojawiają się także fundacje na "surowym korzeniu", wykonane z takich materiałów. Skupisko granitowych nowych fundacji znaleźć można na terenach poszlacheckich, szczególnie we wsiach w okolicy Kobylaki, gdzie nowe krzyże stawiane są ze środków pochodzących z funduszu sołeckiego. Taką zmianę planuje się też m.in. w Kobylakach-Czarzastych.

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego!