ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: metalowe krzyże osadzone w kamieniach polnych cz. 1

W lutym opublikowałam post kapliczkowy na temat jednego z typów krzyży przydrożnych, więc postanowiłam, że w tym miesiącu też napiszę o świątkach. Wybrałam jedne ze starszych w gminie Jednorożec obiektów, a są to metalowe krzyże, które jako podstawę mają kamienie polne. Jest to pierwsza część mini-cyklu o tej tematyce. Dzisiaj przedstawię fundacje do wybuchu II wojny światowej. Następnym razem opiszę fundacje powojenne i te, których datacji nie umiem określić. Gwarantuję solidną dawkę ciekawych informacji i zdjęć - zapraszam! 

Każdy krzyż został opisany wraz z podaniem lokalizacji na mapie (można ją znaleźć w całości tutaj: KLIK). Opisy ilustrują zdjęcia mojego autorstwa, wykonane w 2015 r. Jeśli któryś z obrazów pochodzi z innego źródła, w jego opisie znajduje się stosowna informacja.

BUDY RZĄDOWE

Żelazny krzyż osadzony w kamieniu polnym znajduje się na prywatnej posesji należącej do Wiesława Żokowskiego. Pierwotnie stał po przeciwnej stronie drogi, ale przeszkadzał podczas budowy drogi asfaltowej – stał na miejscu wytyczonej trasy. Był tak ciężki, że nawet dwa konie nie mogły go przenieść. Przedstawiony został prawdopodobnie w latach 80. XX w. (jeszcze w 1983 r. stał na pierwotnym miejscu).

Krzyż składa się z trzech części, połączonych śrubami. Pasyjkę zdobią promienie oraz nieregularny łuk z listkami. Ramiona krzyża zakończone się trójlistnie. Na wysokości zakończenia pierwszej, licząc od góry, części, znajdują się dwa stojaki na kwiaty. Drugą i trzecią część zdobią ręcznie kute elementy. Kamień jest często ozdabiany sztucznymi kwiatami. Krzyż może pochodzić z początków XX w. lub z II poł. XIX w. i został wykonany przez kowala.

DRĄŻDŻEWO NOWE

Metalowy czarny krzyż ze srebrnymi gałkami, Pasyjką i daszkiem, osadzony w kamieniu polnym, stoi na prywatnej posesji nr 54. Został wystawiony w 1935 r., o czym informuje nieco zatarty napis na podstawie. Krzyż ufundował Walenty Dawid, który został aresztowany w wyniku niemieckiej obławy i zginął w 1944 r. w Starych Jabłonkach pod Ostródą, gdzie spoczywa w masowym grobie. Metalową część mógł wykonać kowal Józef Rzosiński (1899–1974). Zdobią go kolorowe wstążki. Przez lata otoczony był drewnianym płotkiem, obecnie ogrodzenie jest metalowe.

DYNAK

Przed domem na posesji nr 16 stoi metalowy wysoki krzyż, osadzony w kamieniu polnym. Pierwotnie stał za wsią, przy polnej drodze. Na obecne miejsce został przeniesiony ok. 1930 r. Krzyż jest wykonany przez kowala, składa się z trzech łączonych śrubami części. Pasyjka z tarczą, nakryta blaszanym daszkiem, zdobiona falistymi promieniami oraz łukiem w kształcie falisto wygiętej łodygi z liśćmi, pomalowane są na srebrno, zaś cały krzyż na niebiesko.

W latach 90. XX w. najwyższa metalowa część została wymieniona przez właściciela posesji, Józefa Ogonowskiego, ponieważ pierwotna uległa zniszczeniu. Do środkowej części pionowego ramienia przyczepione są metalowe stojaki na doniczki, wypełnione sztucznymi kwiatami. Zdobienie w kształcie łodygi z liśćmi, wyrastającej z kamienia, pomalowane jest na srebrno, zaś sam kamień na biało. W jego przedniej części wyryto datę wystawienia krzyża: „1888”. Krzyż zdobią białe i czerwone wstążki przeczepione do płotu ogradzającego posesję.

JEDNOROŻEC

1. Krzyż przy rondzie w Jednorożcu stoi w tym samym miejscu od momentu wystawienia. W kamiennym cokole, umocnionym u podstawy otynkowanymi kamieniami, tworzącymi dwustopniowe schodki, zamocowano kuty żelazny krzyż. Na przecięciu ramion znajduje się Pasyjka, nad nią blaszka z napisem „INRI”, zaś poniżej ozdoba w kształcie kielicha z Hostią. Cały krzyż jest misternie zdobiony. Został wystawiony jako fundacja wsi, nad inwestycją czuwał brastewny Marcin Piotrak (1870-1944), syna Marcina Piotraka i Marianny Piórkowskiej. Wówczas Jednorożec był filią parafii w Chorzelach, w 1892 r. urzędował tu ks. Izydor Połubiński, który zapewne poświęcił krzyż. Piotrak zbierał pieniądze od parafian, możliwe, że przez kilka lat. Krzyż zamówiono u kowala z Warszawy, podobnie jak krzyż dla wsi Drążdżewo (stojący przy skręcie do Drążdżewa-Kujaw). Pierwotnie miały stać odwrotnie: ten, który jest dziś w Jednorożcu, miał stać w Drążdżewie, a drążdżewski w Jednorożcu. Polny kamień do krzyża przygotował Żyd mieszkający w Jednorożcu. Powiada się, że Marcin Piotrak był tak silny, że sam postawił krzyż, bo konie nie potrafiły udźwignąć ciężaru krzyża.

W czasie I wojny światowej, w 1915 r., krzyż ten był punktem orientacyjnym dla walczących wojsk rosyjskich i niemieckich. Stefan Wilga, mieszkaniec Jednorożca, zapisał w swoich wspomnieniach pt. Smutna Dola Wiosky Jednorożec, że po działaniach wojennych pszy krzyzie było parę mogył [pisownia oryginalna]. Ciała żołnierzy ekshumowano i przeniesiono na cmentarz wojenny przy ul. Grzybowej. 

W 1974 r. strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej w Jednorożcu którejś nocy w niedzielę otoczyli krzyż metalowym ogrodzeniem. Strażacy wykonali też obróbkę fundamentu krzyża. Między 1991 r. a 2000 r. ogrodzenie pomalowano na zielono, zaś jego elementy zdobnicze na biało. Między 2001 r. a 2012 r. ogrodzenie przemalowano na biało-czarno. W latach 90. XX w. strażacy wycięli cztery drzewa, między którymi stał krzyż. 

W obrębie ogrodzenia przez lata rosły kwiaty, a świątek ozdabiano sztucznymi kwiatami i kolorowymi wstążkami. W latach 90. XX w. wokół Pasyjki wisiał łuk ze sztucznych kwiatów. Podczas budowy ronda w 2014 r. nie zmieniono lokalizacji krzyża, ale rozebrano ogrodzenie i odsłonięto fundament. W najbliższym czasie krzyż ma być odnawiany. W Połoni stoi bardzo podobny z 1896 r. (patrz niżej).

Istnieje opowieść, wedle której przez wiele lat starano się uzyskać u władz rosyjskich pozwolenie na postawienie krzyża na skrzyżowanych głównych dróg w Jednorożcu. Car Aleksander III ani myślał przychylić się do prośby jednorożan. Dopiero wówczas, gdy cudem uniknął śmierci, pozwolił mieszkańcom na wystawienie krzyża, który jest dziś jednym z centralnych punktów Jednorożca. Krzyżem opiekuje się mieszkająca nieopodal rodzina Piotraków.

2001, źródło.

Fot. Katarzyna Goś-Wilga, 2004.

Marcin Piotrak (1870-1944), zbiory rodziny Piotraków z ul. Mazowieckiej w Jednorożcu.

2. Kolejny krzyż znajduje się po lewej stronie drogi na trasie Jednorożec-Szla. W kamiennym postumencie umocowano żelazny krzyż kowalskiej roboty. Przecięcie ramion ozdobiono słoneczkiem z promieniami oraz zawieszono Pasyjkę, nad którą znajduje się chorągiewka. Ramiona mają trójlistne zakończenia, jest to tzw. krzyż koniczynowy. Krucyfiks jest przechylony do przodu. Postument ozdobiony jest medalionem z przedstawieniem Maryi Niepokalanie Poczętej. Postać jest otoczona 12 gwiazdami. Medalion jest zardzewiały, nie malowany farbą. Pod nim widnieje inskrypcja: „FONDATORY / MARCIN I APO / LONIA PIOTR / AK 1899 / ROKU”. Fundatorzy postawili krzyż na swoim polu po śmierci syna Bronisława Franciszka (1897-1898). Marcin Piotrak (1870-1944) był brastewnym w Jednorożcu, wystawił też krzyż na rogatkach we wsi (patrz wyżej). Był synem Marcina Piotraka, fundatora krzyża przy ul. Mazowieckiej (patrz niżej) oraz jego pierwszej żony Marianny Piórkowskiej (1846-1893). Po wystawieniu krzyża małżeństwo Piotraków doczekało się licznego potomstwa: Stanisławy (ur. 1899), Grzegorza (ur. 1902), Zofii (1905-1906), Stefana (ur. 1907), Eleonory (ur. 1910), Stanisława (ur. 1916) oraz Bronisławy (ur. 1920). Świątek ogrodzony jest drewnianym płotkiem. Został wystawiony w 1983 r., kiedy probostwo w Jednorożcu objął ks. Marian Mech. Między 2002 r. a 2012 r. ks. Andrzej Kron, obecny proboszcz parafii Jednorożec, zmienił płotek i wystawił wysoki cokolik. 

O cmentarzu z okresu I wojny światowej, znajdującym się w pobliżu tego krzyża, pisałam w osobnym poście: KLIK.

3. Natępny krzyż stoi na posesji nr 17 przy ul. Mazowieckiej. Zakończony jest trójlistnie, na przecięciu ramion znajduje się tarcza i Pasyjka zdobiona promieniami. Krzyż pomalowany jest na srebrno i osadzony w wysokim kamiennym cokole, pokrytym srebrną farbą. Na dole cokołu znajduje się inskrypcja: „FONDATORZY / MARCIN I Ś.P. JULIANNA / PIOTRAKI PROSZĄ / O WESTCHNIENIE / DO BOGA / 1903 R”. Marcin Piotrak (ur. 1846 r.) wystawił ten krzyż po śmierci drugiej żony, Julianny z Parciaków primo voto Żokowskiej (1848-1902). Obecnie pod krzyżem rośnie krzew róży.

Zdjęcie wykonane w czerwcu 1914 r. przez A. Macieszę, prezesa Towarzystwa Naukowego Płockiego, w czasie pobytu w Jednorożcu. Prawdopodobnie przedstawia Marcina Piotraka (ur. 1846). W głębi figura św. Jana Chrzciciela przy dzisiejszej ul. Mazowieckiej (Piaski) w Jednorożcu. Za „świętym Janem” znajdowały się paśniki. Zbiory Towarzystwa Naukowego Płockiego.

4. Pomalowany na czarno krzyż stoi przy ul. Odrodzenia na posesji nr 10, należącej do państwa Czachowskich. W czasie fundacji krzyża miejsce to znajdowało się już za Jednorożcem, na tym samym wzniesieniu, gdzie stoi krzyż, stał też młyn. Na przecięciu ramion znajduje się pomalowana na srebrno Pasyjka, uszkodzona na wysokości perizonium (przepaski biodrowej), nakryta blaszanym daszkiem. Krzyż zdobią faliście wygięte elementy kowalskiej roboty. Ramiona zakończone są gałkami, pomalowanym na srebrno, przy czym prawe ramię (patrząc frontalnie) pozbawione jest gałki. Powiada się, że została ona odstrzelona podczas powstania styczniowego (1863), co nie jest prawdą, ponieważ krzyż wystawiono w 1905 r., o czym informuje inskrypcja w dolnej części kamiennego cokołu. Mogło się to stać najwyżej w okresie I wojny światowej. Krzyż jest otoczony metalowym ogrodzeniem, pomalowanym na czarno, usytuowanym na trzyschodkowym postumencie. Zostało ono wykonane przez strażaków z Jednorożca prawdopodobnie w latach 80. XX w. Wokół ogrodzenia rośnie bez lilak, zaś schodki pokrywa bluszcz. W 1990 r. przy krzyżu ustawiono jeden z ołtarzy na Boże Ciało.

Fragment niemieckiej mapy Karte des westlichen Russlands z 1914 r., 1:1 000 000; widoczny wiatrak w Jednorożcu.

5. Przed domem na posesji nr 58 przy ul. Długiej stoi metalowy wysoki krzyż osadzony w kamieniu polnym. Ufundowany został po I wojnie światowej przez Eleonorę Piotrak (z domu Obrębska) i jej męża. Wykonał go kowal Ziemiański, mieszkający wówczas przy ul. Długiej 88 w drewnianym domu z początku XX w., istniejącym do dziś. 

Krzyż pierwotnie otaczały cztery czeremchy, ale zostały wycięte przed 1991 r. Obecnie krzyż pomalowany jest na srebrno (w latach 90. XX w. na biało), zaś gałki kończące ramiona oraz Pasyjka pokryte są złotą farbą. Krzyż zdobią faliste elementy oraz promienie, zaś na przecięciu ramion zawieszony jest łuk ze sztucznych kwiatów. Poniżej Pasyjki, po obu stronach krzyża, umocowane są ceramiczne figurki Pana Jezusa. Co cztery lata zatrzymuje się tu ksiądz podczas poświęcenia pola, przy krzyżu zakopane są fragmenty Ewangelii.

6. Na rogu pola należącego do państwa Więcków, między Jednorożcem a lasem przed Szlą, stoi żelazny, kowalskiej roboty krzyż, z pięknymi falistymi zdobieniami. Osadzony jest w kamieniu polnym, na którym znajduje się inskrypcja datacyjna "1937". Podobno został wystawiony przez mieszkających tu niegdyś ludzi. Na przecięciu ramion zauważyć można małą Pasyjkę z tarczą. Krzyż jest przechylony w prawą stronę, ogrodzony drewnianym niskim płotkiem. W końcu maja 2015 r. został odnowiony przez właścicieli pola: krzyż pomalowano na bordowo, kamień na biało, a płotek na jasnoniebiesko. Krzyż ozdobiono też czterema szarfami i wycięto krzewinki rosnące w obrębie ogrodzenia.

KOBYLAKI KORYSZE

Stoi w lesie przy drodze do Przasnysza, niedaleko skrętu do Kobylaków-Konopek. W kamiennym podeście umocowano żeliwny krzyż z gałkami kończącymi ramiona oraz Pasyjką, umiejscowioną na tarczy z promieniami, nakrytą metalowym daszkiem. Wokół krzyża stoją cztery połączone metalowymi prętami słupki, pomalowane tak samo jak cokół. Do krzyża i do ogrodzenia przyczepione są kolorowe wstążki. Cokół ozdabiają sztuczne kwiaty: zawieszone u podstawy krzyża oraz stojące w wazonie na ziemi. Krzyż został wystawiony w 1898 r., fundatorką była Weronika Kobyleńska, zapewne miejscowa szlachcianka, możliwe, że właścicielka wsi. O dacie wystawienia oraz fundatorze informuje napis na cokole: „FON / WERONI / KA KOBY / LENSKA / 1898”. Mieszkańcy opowiadają, że w tym miejscu pochowani są dwaj cywile zabici w okresie II wojny światowej, gdy front zatrzymał się na linii pobliskiego Osówca Szlacheckiego (gm. Przasnysz).

LIPA

Świątek przy głównym skrzyżowaniu we wsi ma formę metalowego krzyża osadzonego w postumencie z kamienia. Krzyż jest wykonany przez kowala, ma formę ażurową, ramiona są zakończone trójlistnie i zdobione są gałkami. Największa z nich znajduje się u podstawy krzyża, w miejscu umocowania w cokole. Na przecięciu ramion na tarczy z falistymi promieniami (3x1) flankowanym przez proste promienie (4x2), widnieje nakryta blaszanym daszkiem niewielka Pasyjka z tabliczką z napisem „INRI” na tarczy. Pionowe ramię poniżej Pasyjki zdobią półkoliste elementy, tworzące piętrową ozdobę. Cokół ma konstrukcję przypominającą ścięty schodek z niewielkimi uskokami, ma cztery kondygnacje. Między pierwszą na drugą – licząc od góry – na środku frontalnej ściany znajduje się niewielka zakończona połkoliscie wnęka z wyrytym krzyżykiem u szczytu. Na drugiej kondygnacji na frontalnej ścianie wyryto napis: „FONDATORZY / JAKOB I MARYIAN / NA / JABŁONOSCZY”. Jakub, syn Jana i Gotlieby z Grabowskich, urodził się w kraju pruskim i żył w latach 1837-po 1913 r., zaś Marianna (1842-1906), córka Jana Jeznacha i Tekli z Kozów, pochodziła z Lipy. Fundatorzy wystawili krzyż 37 lat po ślubie, w 1896 r., o czym informuje napis na trzeciej od góry kondygnacji, na frontalnej ścianie: „1896 / ROKU”. 

Przez wiele lat krzyż był malowany na srebrno, zaś cokół i niskie metalowe ogrodzenie na niebiesko. Po lewej stronie rosło drzewo, po prawej na ziemi ułożony był stożek z kamieni zwożonych tutaj podczas poświecenia pola. Ogrodzenie krzyża wpisane było w drewniany płotek przy posesji, przy której stoi świątek. Wiosną 2013 r. krzyż został odnowiony: jego metalową część pomalowano ciemnobrązowo (ramiona ażurowego krucyfiksu oraz ogrodzenie) i srebrno (daszek, tarcza, Pasyjka, największa gałka u podstawy krucyfiksu). Cokół został oczyszczony – zdarto odpadający tynk, wyszlifowano jego powierzchnię i pomalowano na brzoskwiniowo. Jednocześnie poprawiono inskrypcję. W małej wnęce w cokole umieszczono niewielką figurkę Matki Bożej Oborskiej. Wiosną 2014 r. rozebrano drewniane ogrodzenie. Między majem a lipcem 2015 r. ścięto też drzewo, które rosło obok krzyża, zmieniono też usytuowanie stosu kamieni – obecnie znajduje się ona po lewej stronie krzyża w miejscu wyciętego drzewa. Kamienie pomalowane są na ten samo kolor co postument krzyża. Między nimi ułożono sztuczne kwiaty. W obrębie metalowego ogrodzenia, przed krzyżem, stoi donica ze sztucznymi kwiatami. Krzyż zdobią kolorowe wstążki. Latem 2015 r., podczas grodzenia posesji, przy której stoi krzyż, za pomocą prefabrykatów betonowych, wydzielono placyk dla krzyża i otoczenia – teraz znajduje się on na zakręcie i nie jest wpisany w ogrodzenie posesji, które ustawiono za świątkiem.

MAŁOWIDZ

Po lewej stronie szosy, przed skrętem na Nowiny, stoi metalowy krzyż osadzony w kamiennym cokole. Został misternie wykuty w zakładzie kowalskim, dzięki czemu zyskał ażurowe zdobienia. Na przecięciu ramion znajduje się Pasyjka. Promienie, które odchodzą od przecięcia ramion, są szerokie i zdobione formami przypominającymi płatki kwiatów. Krzyż umocowany jest w lekko przechylonym na lewo cokole, nieznacznie rozszerzającym się uskokowo ku dole. Na wysokości pierwszego uskoku przymocowano bukiet sztucznych kwiatów. Poniżej znajduje się niewielka płaska wnęka (latem 2015 r. wyryto na niej kredą krzyż), pod którą widać cztery otwory – może niegdyś zamontowana była tu jakaś tablica. W najniższej części cokołu zauważalna jest nieco zatarta inskrypcja, informująca o datacji krzyża: „1892”. Przed krzyżem na niewielkim drewnianym pieńku stoi zniszczona kamienna figurka Matki Bożej Niepokalanej. Przed nią ustawione zostały dwa metalowe trójlistne krucyfiksy oraz sztuczne kwiaty. Krzyż otacza ogrodzenie z kamiennych niskich słupków, połączonych metalowymi prętami.

Krzyż mógł zastąpić drewniany, wystawiony przed 1831 r. Powiada się, że w tym miejscu pochowane są małe dzieci (poronione lub zmarłe w dziecięctwie).

OLSZEWKA

Krzyż w kamieniu stoi na środku wsi, na skrzyżowaniu. W tym miejscu istniała karczma prowadzona przez Żyda. Mężczyźni, wracając z pola, często zatrzymywali się tam, by skosztować trunku, przez co nie byli w stanie pomagać kobietom w pracach domowych. Zdenerowane, spaliły więc karczmę. Na jej miejsce przywieziono z okolic wielki kamień, wkopano go w ziemię, a w nim umocowano krzyż. 

Metalowy wysoki krzyż składa się z czterech części, łączonych przez kowala śrubami, osadzonych w kamiennym cokole. Górna część ma ramiona zakończone trójlistnie. Na ich przecięciu umieszczona jest tarcza, na tle której zawieszono Pasyjkę. Nakryta jest ona niewielkim daszkiem. Przecięcie ramion oraz Pasyjkę otacza faliście wygięty łuk z gałązek z liśćmi. Połączenie drugiej i trzeciej (licząc od góry) części krzyża ozdabiają ustawione po obu stronach pionowego ramienia niewielkie ceramiczne figurki Maryi Niepokalanej. W miejscu połączenia trzeciej z czwartą częścią krzyża zamocowane są kolorowe wstążki, których końce przytwierdzone są metalowych barierek. Jedna z nich ustawiona jest przed, a druga za cokołem. Miejsce, w którym metalowy krzyż osadzony jest w cokole, ozdabiają bukiety ze sztucznych kwiatów. Wewnątrz ażurowej konstrukcji najniższej części metalowego krzyża biegnie wykonana z żelaza imitacja gałązki z liśćmi. Cokół ma formę smukłego trapezu, rozszerzającego się ku dołowi. W górnej części przedniej jego ściany, za szybą, umieszczono obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Maryja i Dzieciątko mają złote sukienki. Pod ich przedstawieniem znajduje się napis „POD TWOJĄ OBRONĘ UCIEKAMY SIĘ”. Nad obrazem oraz z jego lewej strony widocznych jest pięć otworów – zapewne niegdyś obraz przykręcany był śrubami. Na cokole pod obrazem wyryta jest data wystawienia krzyża („1890 R”). Przed krzyżem stoją znicze. Po lewej stronie rośnie potężna lipa, a cały klomb, w obrębie którego znajduje się krzyż, jest otoczony niskim metalowym ogrodzeniem oraz porośnięty kwiatami.

Centrum Olszewki w 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Droga do kościoła w Olszewce w niedzielę, po prawej stronie widoczny krzyż z 1890 r.Obraz Adama Röhrenschefa z 1932 r. Autor przyjeżdżał na wakacje do swego stryja, który był leśnikiem w Jednorożcu. Dar Jadwigi Urbanowicz z Trzebini, córki Karola Synoradzkiego, nauczyciela (1926-1934) oraz założyciela i pierwszego prezesa Ochotniczej Straży Pożarnej w Olszewce (1926).

PARCIAKI

Krzyż stojący przed sklepem w centrum wsi pochodzi prawdopodobnie z okresu międzywojennego. Został przestawiony w obecne miejsce podczas budowy skrzyżowania. Wyróżnia się wysokością oraz ażurową konstrukcją złożoną z czterech części, łączonych śrubami. Krzyż na przecięciu ramion ma Pasyjkę nakrytą daszkiem. Listki zdobiące krzyż poniżej Pasyjki oraz sama Pasyjka pomalowane są na złoto, podobnie elementy zdobnicze np. gałki w środkowej części krzyża czy imitacja łodyżki z liśćmi w dolnej partii krzyża. Do dawnej korony, czyli małego metalowego krzyżyka na szczycie drewnianych krzyży, nawiązuje mały metalowy krzyżyk na szczycie pionowego ramienia. Powyżej złączenia dwóch najniższych i najszerszych części znajdują się stojaczki na doniczki z kwiatami. Krzyż osadzony jest w kamieniu polnym, niewiele wystającym ponad ziemię, a otoczony jest metalowy ogrodzeniem. Jest bardzo podobny do krzyża na posesji nr 67.

POŁOŃ

Krzyż stojący przy skrzyżowaniu we wsi, na prywatnej posesji nr 58, postawiony został w 1896 r., zapewne na fali częściowego zniesienia zakazu wystawiania nowych krzyży i naprawy starych poza obrębem cmentarza. Na postumencie znajdował się zatarty obrazek przedstawiający Matkę Bożą Częstochowską, wiosną 2015 r. podczas odnowy krzyża (pomalowanie postumentu na biało, a napisów na bordowo oraz pomalowanie krzyża na srebrno a Pasyjki i daszku na bordowo) zastąpiono go obrazkiem przedstawiającym widok na Jasną Górę i obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Krzyż ozdobiony jest sztucznymi kwiatami i wstążkami. Nie jest to pierwotna lokalizacja krzyża. Do 1920 r. stał na końcu wsi, w miejscu obecnego lasku należącego do Elżbiety i Janusza Prusików.

Metalowy krucyfiks jest bardzo podobny do krzyża stojącego w centrum Jednorożca, wystawionego w 1892 r. (patrz wyżej). Jedyne różnice, jakie można zauważyć, to:

- krzyż jednorożecki ma pomalowaną na biało Hostię nad kielichem jako element zdobienia krzyża;

- krzyże mają inne mocowane w postumencie;

- krzyż z Połoni ma daszek nad krucyfiksem;

- postać Jezusa na krzyżu z Jednorożca wydaje się być większa niż na krzyżu z Połoni. 

Bardzo możliwe więc, że oba krzyże: jednorożecki z 1892 r. i cztery lata później wystawiony krzyż z Połoni, jak również podobny do nich krzyż w Drążdżewie (gm. Krasnosielc), wykonała ta sama osoba/ten sam warsztat kowalski z Warszawy.

ULATOWO-DĄBRÓWKA

Żelazny krzyż kowalskiej roboty (z odwróconym do góry nogami sercem i falistymi promieniami nad Pasyjką oraz z gałkami), osadzony jest w kamiennym postumencie. Dolna część pionowej belki jest ingerencją współczesną - kilka lat temu mieszkańcy zauważyli rozpadający się u góry, na złączeniu z krzyżem, postument (czego ślady jeszcze widać), więc postanowili umocnić konstrukcję. Co ciekawe, przy okazji odwrócili krzyż w drugą stronę, by skierowany był na ich pola, nie w stronę lasu. Postumentu nie odwrócono, bojąc się, że się rozkruszy. Jeśli ktoś nie wie o tej ingerencji, będzie bardzo zdziwiony, gdy zobaczy, że inskrypcja datacyjna znajduje się z tyłu postumentu (jeśli patrzymy na krzyż z przodu). Wiąże się to z tym, że w momencie wystawienia krzyża w 1898 r. droga, przy której stał, biegła w innym miejscu niż dzisiejsza polna ścieżka, prowadząca do świątka. Krzyż stał na granicy posiadłości szlacheckich właścicieli okolicznych wsi Ulatowo. Ustawiony jest na dwuschodkowej podstawie i ogrodzony metalowym płotkiem, wokół rośnie bez lilak i śnieguliczka.

ULATOWO-POGORZEL

Krzyż między posesjami nr 67 a 19 stoi na miedzy. Wystawiony został w 1902 r., o czym informuje inskrypcja na kamiennym postumencie, w którym osadzono żelazny krzyż. Pierwotnie stał przy polnej drodze ze wsi do Żydowa (zachodniej części Jednorożca) i został przeniesiony na obecne miejsce po komasacji gruntów, zakończonej w 1928 r. Krzyż pomalowany jest na srebrno, ramiona zakończone są gałkami, a Pasyjkę na przecięciu ramion ozdabiają proste i faliste promienie (łącznie 12). W dolnej części krzyża, obok zdobienia przy podstawie oparta jest Pasyjka. Kamienny postument pomalowany jest na błękitno. Na nim zamocowano medalion z przedstawieniem MB Niepokalanie Poczętej (postać Maryi powinna być otoczona 12 gwiazdami, ale pozostały tylko 2). Medalion pomalowano na srebrno, szatę Maryi na błękitno. Niestety, pomalowanie postaci Matki Bożej sprawiło, że zatraciła wyraźny zarys i kształty, lepiej widoczne w takim samym przedstawieniu na krzyżu przy drodze Szla-Jednorożec z 1899 r. czy na krzyżu z 1897 r. z takim samym medalionem w Bartnikach (gm. Przasnysz). Wszystkie medaliony mógł wykonać ten sam twórca. U stóp Maryi przyczepiony jest sztuczny kwiat. Krzyż otoczony jest metalowym ogrodzeniem, w obrębie którego znajduje się mały kwiatowy ogródek. Przy krzyżu przez wiele lat odprawiano nabożeństwa majowe i czerwcowe. Podczas objazdu pól była tu odprawiana msza do momentu wyremontowania remizy strażackiej, do której przeniesiono coroczne nabożeństwo.

Jeszcze jeden krzyż przedwojenny, osadzony w kamieniu, znajdujący się w Drążdżewie Nowym, opisałam w poście prezentującym krzyże z kapliczkami: KLIK.

Zaprezentowane krzyże osadzone w kamieniach polnych to jedne z najstarszych fundacji w gminie Jednorożec. Były wystawiane zarówno przez osoby prywatne, jak i zbiorowości, stoją przy prywatnych polach, na posesjach, ale też na tzw. ziemi wioskowej - najczęściej na placu w centrum wsi. Najstarszy opisany wyżej krzyż pochodzi z 1888 r., najmłodszy z 1937 r. Metalowe krzyże, wykonywane przez warsztaty kowalskie spoza terenu gminy, jak również miejscowych rzemieślników, osadzano albo w oszlifowanych, wygładzonych kamieniach, którym nadawano kształt prostopadłościanu, albo w nieobrobionych głazach. Nierzadko mają kilku kondygnacji, a datacja najczęściej znajduje się w dolnej części postumentu. Częściej na krzyżu wykuwano datę niż nazwisko fundatora/fundatorów. 

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego!