ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: obiekty już nieistniejące

Podczas zbierania materiałów do projektu stypendialnego, którego efektem jest świeżo co wydana książka Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec natrafiłam na kilka informacji na temat obiektów, które już nie istnieją. Nierzadko były to piękne świątki i bardzo żałuję, że nie można już ich zobaczyć. Znalazłam jednak rysunki i zdjęcia je przedstawiające, o innych wiem z opisów, którymi podzielę się z Wami w dzisiejszym wpisie. 

Na początku warto zaznaczyć, że prezentuję jedynie te świątki, które stały w miejscach, gdzie obecnie nie znajduje się żadne obiekt. Te, na miejscu których postawiono następcę, to inna historia i o tym zapewne jeszcze napiszę. 

Obiekty prezentuję według miejscowości ułożonych alfabetycznie. Przy każdym opisie znajduje się mapa ukazująca lokalizację obiektu.

I. BUDY RZĄDOWE

Drewniany wysoki krzyż stał w miejscu dzisiejszego metalowego z 1980 r, wystawionego przez strażaków z Ochotniczej Straży Pożarnej w Budach Rządowych. Wystawiony został w 1945 r. jako fundacja mieszkańców w podziękowaniu za ocalenie z II wojny światowej. Drewno na krzyż podarowało Nadleśnictwo Parciaki. Drewnianym krzyżem opiekowali się rodzice Stanisława Orzoł. W 1980 r. stary krzyż przeniesiono dalej, za remizę strażacką, naprzeciw posesji państwa Dudków (nr 32). Ok. 2000-2005 r. w wyniku silnego wiatru krzyż się przewrócił. Mieszkańcy rozważają wystawienie w tym miejscu nowego świątka. 

Screen z filmu nagranego przez ks. M. Mecha w lipcu 1991 r.

Screen z Google Street View, ukazujący miejsce, gdzie stał krzyż (2012).

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

II. JEDNOROŻEC

1. Krzyż na wzgórzu

Za Jednorożcem przy drodze w stronę pól, na wzgórzu o wysokości ok. 127 m n.p.m., przynajmniej od lat 20. XIX w. stał drewniany krzyż. Znaleźć go można na mapie tzw. kwatermistrzostwa sprzed 1831 r. Istnieje podanie, mówiące o zabłąkanym podróżnym, który wystawił tu krzyż w podzięce za odnalezienie drogi. Mówi się też, że od tego miejsca rozpoczęła się historia Jednorożca – tu był jego „zalążek”, później wieś zaczęła się rozrastać. Krzyż miał formę karawaki – miał dwa ramiona, z których wyższe było dwa razy szersze niż niższe, krótsze. W czasie I wojny światowej ok. 100 m dalej stacjonowało wojsko niemieckie. Z tego okresu pochodziły ślady kul w krzyżu, które przestrzeliły jego ramiona. Po II wojnie światowej krzyż był już zniszczony, została tylko pionowa belka. Podobno też chowano tu kiedyś zmarłych na cholerę, zanim powstał cmentarz parafialny. Krzyż otoczony był drewnianym płotkiem, obok właściciel pobliskiego pola składował polne kamienie. Krzyż przewrócił się ok. 1997 r. 

Tzw. mapa kwatermistrzostwa, 1839[-1843].

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

2. Krzyż przy ul. Grzybowej 

Niedaleko domu należącego do Ściągaja stał drewniany krzyż. Możliwe, że wystawiono go na początku XIX w., można go bowiem znaleźć na tzw. mapie kwatermistrzostwa sprzed 1831 r. Krzyż przewrócił się ze starości w okresie PRL.

Tzw. mapa kwatermistrzostwa, 1839[-1843].

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

3. Krzyże w pobliżu pierwszego kościoła 

Pierwsza kaplica w Jednorożcu powstała w 1862 r., w 1879 r. powiększono ją do rozmiarów małego kościółka i wybudowano dzwonnicę. Z ok. 1904 r. pochodzi zdjęcie, przedstawiające dzwonnicę oraz stojący obok drewniany przechylony krzyż. Przecięcie jego ramion mogło być zabudowane i nakryte drewnianym daszkiem, chroniącym Pasyjkę. Relacja, w której zamieszczono to zdjęcie, mówi o cmentarzu (który istniał jeszcze przed oficjalnym erygowaniem parafii w 1916 r., w okresie, gdy od 1888 r. Jednorożec był filią parafii Chorzele) i wspomina, że stały tam dwa wysokie krzyże ze ślimacznicami, wspartemi na przecięciu ramion. Kronika parafii z okresu międzywojennego również informuje o cmentarzu przykościelnym. Tak więc krzyże te stały na cmentarzu przykościelnym, obok dzwonnicy. Zachował się również rysunek Adama Chętnika, przedstawiający kogucika na szczycie krzyża na bramie cmentarnej w Jednorożcu. 

Dzwonnica i krzyż w Jednorożcu. Fotografia z 1904 roku. Źródło: "Czytelnia dla Wszystkich: tygodnik ilustrowany poświęcony nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu", R.1, nr 32 (11 sierpnia 1904).

Ozdoba ciesielska: drewniany kur brzozowy na krzyżu bramy cmentarnej w Jednorożcu, 1913 r.Rys. Adam Chętnik.Źródło: Adam Chętnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971.

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

4. Kaplica na cmentarzu wojennym 

Anna Urlich w swoich zapiskach z 1978 r. przy opisie cmentarza wojennego z I wojny światowej w Jednorożcu zanotowała: Stała tam też drewniana kapliczka, po której nie ma już śladu. Wydaje się, że jednak chodzi raczej o kaplicę cmentarną, widoczną na zdjęciach z ok. 1915 r. Rozebrana została zapewne podczas porządkowania cmentarza w 1937 r.

Cmentarz wojenny w Jednorożcu w 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

5. Krzyż między Jednorożcem a Budziskami 

W latach 70. XIX w. przy szosie między Jednorożcem a Budziskami stał drewniany krzyż. Informował o nim „Kurier Warszawski” z 1877 r. przy okazji „makabrycznego znaleziska”: Przechodzący włościanin dostrzegł psa ogryzającego jakiś przedmiot - podszedłszy Bliżej, przekonał się, iż owym przedmiotem była głowa małego dziecięcia. Natychmiastowe poszukiwania doprowadziły do wykrycia reszty zwłok zakopanych pod krzyżem na drodze. Rozpoczęto bezzwłocznie śledztwo sądowe. Krzyż mógł się przewrócić podczas gwałtownego huraganu w 1880 r. lub później.

III. MAŁOWIDZ

Na zdjęciach z okresu I wojny światowej można znaleźć dwa drewniane krzyże, wystawione zapewne po działaniach wojennych z 1915 r. Jeden z nich stanął przy budynku, w którym w późniejszym okresie znajdowała się szkoła podstawowa, otoczony był drewnianym płotkiem. Mógł mieć dwa poziome ramiona lub dużą tabliczkę z napisem INRI nad ramieniem. Dugi ustawiono po przeciwnej stronie drogi, wyróżniał się dużym daszkiem nakrywającym Pasyjkę. Krzyże zostały usunięte w okresie PRL.

Małowidz w 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Małowidz w 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

IV. ŻELAZNA RZĄDOWA

1. Krzyż na skraju lasu 

Drewniany krzyż, otoczony niskim drewnianym płotkiem, stał na skraju lasu, w połowie drogi prowadzącej z kolonii Kawały do drogi w kolonii Kurczy Lasek. Wystawiony został prawdopodobnie po II wojnie światowej. Był wielokrotnie skracany z powodu butwienia podstawy. Przez dłuższy czas był w bardzo złym stanie, w 2014 lub 2015 r. przewrócił się wraz z płotkiem.  

Fot. MWKmoch, 2015.

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

2. Krzyż przy remizie strażackiej 

Stał pomiędzy remizą Ochotniczej Straży Pożarnej a posesją państwa Krajewskich. Wykonany był z grubych belek, szczyt pionowej z czasem wzmocniono blachą, by chronić go przed warunkami atmosferycznymi. Na przecięciu ramion znajdowała się metalowa Pasyjka, przymocowana do belki blaszką. Świątek był zdobiony sztucznymi kwiatami. Pochodził zapewne z  początku XX w., przewrócił się ze starości między 2008 a 2012 r.

Fot. W. Łukaszewski, 2008.

Screen z Google Street View, ukazujący miejsce, gdzie stał krzyż (2012).

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

3. Pozostałość krzyża przy wjeździe do wsi 

Po prawej stronie drogi, jadąc od Parciak, zauważyć można oparte o drzewo szczątki drewnianego krzyża. Zachowało się przecięcie ramion, z których poziome jest bardziej zniszczone, oraz pozostałości Pasyjki. Krzyż pochodzi prawdopodobnie z I połowy XIX w., sprzed 1831 r. Obok oparty jest zdobiony żelazny krzyż, pochodzący z innego świątka. Po lewej stronie stoi metalowy krzyż. 

Fot. MWKmoch, 2015.

Fot. MWKmoch, 2015.

Tzw. mapa kwatermistrzostwa, 1839[-1843].

Lokalizacja nieistniejącego krzyża na mapie Google.

4. Karawaka 

Naprzeciw pozostałości krzyża u wjazdu do wsi jeszcze w latach 50. XX w. stał dwuramienny krzyż choleryczny. Karawakę wystawiono w okresie jednej z XIX-wiecznych epidemii. Po II wojnie światowej mieszkanka Żelaznej Rządowej, Pokorska, pochowała po krzyżem ciało swojego zmarłego dziecka, ponieważ istniał zakaz chowania zmarłych poza granicami wsi. Krzyż rozpadł się ze starości w okresie powojennym.

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego! :)