ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: floralne otoczenie krzyży, kapliczek i figur

Zapraszam do lektury małego fragmentu jednego z rozdziałów mojej książki Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Wyczekujcie jej przed świętami :) Dzisiaj opowiem o roślinnym otoczeniu świątków, zależnościach przestrzennych pomiędzy obiektem a florą oraz jej symbolice. A wszystko ilustrowane przykładami z gminy Jednorożec.

Kapliczki i krzyże stawiano w bezpośrednim sąsiedztwie istniejących drzew. W innych przypadkach po wystawieniu świątka jego otoczenie wypełniano roślinnością. Jej symbolika odnosi się w wielu kulturach do osoby boskiej albo miejsca przebywania bogów. Drzewo jawi się jako połączenie podziemnych sił chtonicznych (przez korzenie) i niebiańskich sfer kosmicznych (korona) z życiem na ziemi (pień). Spina więc trzy sfery życia. Roślinne otoczenie przydrożnych obiektów sakralnych jest ostatnim etapem ewolucji pierwotnego pogańskiego gaju ofiarnego. Występowanie drzew i roślin wokół krzyży, kapliczek i figur jest więc w pełni uzasadnione i stanowi przykład adaptacji dawnych zwyczajów do warunków religijności chrześcijańskiej. 

Drzewa chronią świątki jako piorunochrony i osłona przed działaniem warunków atmosferycznych, wskazują miejsca wypoczynku, stanowią drogowskazy i wyznaczają przestrzeń w krajobrazie otwartym. Wysokie drzewa miały szczególne właściwości mediacyjne i według wierzeń wielu religii, umożliwiały kontakt z bóstwem. Drzewa pełnią funkcję dekoracyjną – stanowią oprawę dla świątka, są oprawą dla czczonego wizerunku. Nierzadko drzewa „decydowały” o miejscu powstania kapliczek i krzyży, „wyrażając” wolę bożą co do postawienia świątka. 

Można wyróżnić kilka rodzajów relacji przestrzennych między przydrożnym świątkiem a sąsiadującą roślinnością:

• krzyż w asyście jednego drzewa

Drzewa są posadzone zazwyczaj za krzyżem na jego osi bądź po jego prawej bądź lewej stronie. Zdarza się też, że jedno drzewo rosnące przy krzyżu posiada dwie lub trzy rosochy u odziomka - takie drzewo charakteryzuje się podwójnie lub potrójnie rozwidlonym pniem tuż nad ziemią.

Krzyż z 1946 r. w Jednorożcu, widoczna droga to granica między Jednorożcem a Ulatowem-Pogorzelą. Za krzyżem jeden świerk na osi świątka.

Krzyż z ok. 1961 r. przy skrzyżowaniu ulic: Polnej i Leśnej w Jednorożcu, po lewej stronie jarzębina.

Krzyż w Małowidzu przy rozrośniętym drzewie.

• krzyż flankowany przez dwa drzewa

W tym przypadku krzyż znajduje się pomiędzy dwoma drzewami, najczęściej tego samego gatunku, posadzonymi przed lub za krzyżem na jednej linii, w tej samej odległości od krzyża. Korony drzew tak usytuowanych mogą tworzyć strukturę łukowato sklepionej bramy w formie aediculi (świątynki), w której to w środku, jak w niszy, widoczny jest świątek. W przypadku gdy drzewa posadzone przy krzyżu są strzeliste i rosną pionowo do góry, przywodzi to na myśl formę wertykalnej (pionowej) drogi, wskazującej drogę do nieba z krzyżem jako drogowskazem. Para drzew może też występować po jednej stronie krzyża, wówczas jedno drzewo osłania świątek od tyłu, drugie z boku.  

Krzyż w Parciakach (kolonia Gontarka) z przełomu lat 50. i 60. XX w., flankowany przez dwie tuje (niegdyś rosły tu dwie brzozy).

Figura Matki Bożej Niepokalanej na placu przykościelnym w Jednorożcu (1955 r.), otoczona symetrycznie dwoma tujami.

Krzyż z 2012 r. w Kobylakach-Wólce, z tyłu symetrycznie rosnące dwie brzozy.

Krzyż w Parciakach flankowany przez dwa świerki.

Kapliczka z lat 50. XX w. w Małowidzu otoczona drewnianym płotkiem, w obrębie którego rosną symetrycznie dwie morwy. Ich korony stykają się ze sobą, tworząc rodzaj bramy, świątynki dla kapliczki.

Krzyż z końca lat 80. XX w. przy tzw. Domu Nauczyciela przy ul. Odrodzenia w Jednorożcu. Przykład strzelistego otoczenia floralnego, symbolizującego drogę do nieba.

• krzyż w asyście trzech drzew

W tym układzie zazwyczaj jedno drzewo rośnie za krzyżem, na jego linii, a dwa pozostałe po bokach świątka, nieznacznie wysunięte do przodu w stosunku do jego linii. Tworzy się wówczas trójkąt równoramienny lub równoboczny z drzewa na rogach, wyobrażający ideę Boga w Trójcy Jedynego. Jeśli zamiast drzewa sadzone są krzewy, sytuowane są one tylko wzdłuż bocznych ramion trójkąta. Wówczas powstaje osłona dla krzyża w postaci dwuskrzydłowego parawanu. 

Krzyż z kapliczką z 1999 r. w Dynaku, otoczony przez trzy drzewa, dwa symetrycznie po bokach i jeden z tyłu na linii krzyża.

Krzyż z ok. 1984 r. w Obórkach otoczony przez trzy drzewa: dwie tuje z tyłu oraz rosnąca za nimi na linii krzyża brzozę.

Krzyż na polach jednorożeckich z ok. 1961 r. otoczony przez trzy drzewa.

Krzyż z 1892 r. w Małowidzu, otoczony przez trzy drzewa: dwa po prawej stornie i jedno po lewej.

• krzyż w towarzystwie czterech drzew

Krzyż otoczony przez drzewa zasadzone w równej odległości od świątka stanowi geometryczny środek takiej kwadratowej struktury. W takich przypadkach drzewa są zazwyczaj tego samego gatunku. Otoczenie krzyża staje się dla niego roślinną osłoną w formie kwadratowego baldachimu, rozpiętego w czterech rogach na pniach drzew.

Krzyż z 1947 r. w Dynaku, otoczony przez dwie tuje rosnące symetrycznie po bokach i dwie tuje z tyłu.

Krzyż w Olszewce pomiędzy czterema brzozami.

Floralne otoczenie krzyży nawiązuje do metafory osłony, jaka wyznacza przestrzeń sacrum (świętą) nad i wokół obiektu kultu. Przenośnia ta odwołuje się też do biblijnej symboliki cienia jako mocy uzdrawiającej i zapładniającej, miejsca ocienionego jako oznaki miejsca odpoczynku, spokoju, bezpieczeństwa i schronienia. W układach przestrzennych, jakie tworzą przydrożne obiekty sakralne wraz z ich otoczeniem roślinnym, cień może również być symbolem świata materialnego, oznaką ludzkiej egzystencji czy ziemskiej rzeczywistości. Jedynym wybawieniem jest dla niej drzewo krzyża, zaś światłem ocalenia - nauka Jezusa. Takie znaczenie można odczytać szczególnie ze struktury, gdzie krzyż otoczony jest przez cztery drzewa. Kwadrat jest symbolem stabilności, statyczności, trwałości, jednocześnie znakiem życia ziemskiego, przeciwstawianego formom dynamicznym (okrąg, spirala, krzyż, trójkąt). Uświęcenie przez Kościół tego, co świeckie, ujawnia się poprzez przełamanie kwadratowej struktury drzew przez występujący w jej środku krzyż.

Często też nasadzenia kwiatowe łączy się z kompozycjami drzew i krzewów. Floralne otoczenie przydrożnych świątków może obejmować większą ilość drzew i krzewów, zazwyczaj sadzonych symetrycznie według określonego klucza.

Kapliczka z początku lat 90. XX w. przy ul. Jasnej w Jednorożcu, otoczona krzewami, kwiatami i drzewami.

Krzyż z kapliczką z końca lat 70. XX w. otoczona przez krzewy (3x2).

Krzyż z 2006 r. w Lipie otoczony przez pięć tuj: po dwie po bokach i jedna z tyłu na osi krzyża.

Rośliny mogą też rosnąć swobodnie, bez widocznego porządku. Są to jednak przypadki rzadkie. Spotykane są najczęściej w miejscach samosiewów, tam, gdzie krzyże stoją w lasach (ustawione pierwotnie lub w miejscu niegdyś zamieszkałym przez ludzi) oraz gdzie nie ma ingerencji człowieka. 

Krzyż w lesie przy drodze z Olszewki do Budzisk ze swobodnie rosnącą roślinnością.

Wybór określonych gatunków, które mają tworzyć otoczenie przydrożnych świątków, podyktowany jest wieloma czynnikami, m.in. warunkami topograficznymi terenu, walorami dekoracyjnymi i zapachowymi czy odpornością na działanie warunków atmosferycznych i innych czynników zewnętrznych.

Wśród sadzonych wokół świątków gatunków przeważały lipy i dęby. Uważano, że lipy były drzewami świętymi (w lipę nie uderza piorun, ma lecznicze kwiaty, symbolizuje środek wszechświata, siedzibę cudownych mocy, przynosi szczęście, poza tym, drogą obsadzoną lipami szedł św. Wojciech w czasie misji wśród pogańskich Prusów, lipa udzieliła schronienia Jezusa oraz Maryi podczas ucieczki do Egiptu). Inne drzewa, którymi obsadzano krzyże i kapliczki, to kasztany, topole oraz klony i jawory (obrona przed nieszczęściem). Warto też wymienić: dęby (symbol siły i trwałości), jesiony, wierzby, brzozy, świerki, tuje, jałowce, sumaki, akacje oraz tawuły. Małe kapliczki i krzyżyki najczęściej zawiesza się na sosnach i brzozach.

Kapliczka na kasztanowcu w Budach Rządowych, lata 90. XX w.

Kapliczka w Budach Rządowych, zawieszona na lipie, zdjęcie z ok. 1947 r. Zbiory rodziny Płoskich z Bud Rządowych.

Tykło (krzyżyk na deseczce) na sośnie między Jednorożcem a Szlą.

Przy kapliczkach sadzi się rośliny zielne i kwiaty, np. maki, tulipany, złocienie, lilie, jaskry, irysy, aksamitki, dalie, jak również paprocie. Obok kapliczek i krzyży sadzi się krzewy, np. bzy, róże, rzadziej jaśminowce. 

Krzyż otoczony kwiatami w Żelaznej Rządowej.

Kapliczka z ok. 2003 r. otoczona kwiatami, stojąca przy ul. Strażackiej w Jednorożcu.

Krzyż z 1903 r. przy ul. Mazowieckiej w Jednorożcu, otoczony gałęziami róży.

Krzyż w Małowidzu na polach, obok rośnie krzew bzu.

Krzyż z 1898 r. w Ulatowie-Dąbrówce, obok rośnie bez, a wokół ogrodzenia śnieguliczka.

Wydobyciu walorów plastycznych poszczególnych gatunków roślin służy piętrowe ich nasadzenie, np. w formie skalniaków. Na przełomie XIX i XX w. w najbliższym otoczeniu kapliczek i krzyży zaczęto sadzić żywotniki, zwykle umieszczone symetrycznie, po obu stronach świątka. Najczęściej jednak krzyże, figury i kapliczki oraz ich otoczenie zdobią sztuczne kwiaty jako bardziej trwała forma dekoracji. 

Kapliczka z ok. 2000 r. w Małowidzu, otoczona skalniakiem z iglakami i kwiatami.

Zmiany zachodzące we floralnym otoczeniu przydrożnych krzyży, figur i kapliczek mają niestety negatywne skutki:

• poprzez zastosowanie ciętych i jednorocznych kwiatów oraz drzew niskopiennych zamiast długowiecznych drzew o potężnych koronach floralna przestrzeń imitująca świątynię przeistacza się w przydomowe ogródki, następują tym samym deprecjacja miejsca;
• redukcja albo zanik funkcji orientacyjnej - eliminacja drzew, które w sposób naturalny wyznaczją przestrzeń sacrum wokół świątka powoduje konieczność budowy ogrodzeń dla wyznaczenia granicy między sferą świętą a świecką, zaś brak drzew wokół świątków skutkuje zanikiem roślinnych akcentów w krajobrazie;
• odejście od charakterystycznych nasadzeń wokół przydrożnych obiektów sakralnych powoduje zanik przestrzeni sprzyjającej kontemplacji i zadumie podczas modlitwy, miejsc utożsamianych ze spokojem i odpoczynkiem, poza tym, przyczynia się do redukcji doznań zmysłowych (słuchowych i zapachowych).

Krzyż z 1896 r. w Lipie, obok rośnie potężne drzewo, dające cień, stan na maj 2015 r.

Krzyż w Lipie po wycięciu drzewa, stan na lipiec 2015 r.

Wszystkie zdjęcia wykorzystane w tym wpisie wykonałam samodzielnie w 2014-2015 r. 

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego!