W dzisiejszym wpisie ze serii kapliczkowej zaprezentuję obiekty, które nierzadko są najtrudniejsze do zauważenia, a równie ciekawe co inne kapliczki i krzyże. Będą to małe krzyże na drzewach oraz deseczki z krzyżami, podobne do tykła (wotywnej drewnianej deski z modlitwą, wieszanej na terenie Puszczy Knyszyńskiej). Uznałam je za najprostsze kapliczki i do tej kategorii zakwalifikowałam w publikacji. W gminie Jednorożec do tej pory odnalazłam 22 miejsca, w których wiszą takie krzyże i deseczki (pojedynczo lub w ilości dwóch świątków).
Obiekty prezentuję według miejscowości, ułożonych alfabetycznie. Obok każdego opisu zamieściłam mapę z zaznaczoną lokalizacją.
Niestety, ze względu na to, że często krzyże wieszane na drzewach są po pierwsze małe, zapewne nie odnalazłam wszystkich. Po drugie, wiszą przy drogach często oddalonych od domów mieszkalnych, a napotkani przechodnie mogą nie wiedzieć, z jakiej okazji został wywieszony taki krzyżyk / "tykło". W wielu przypadkach ciężko jest więc dokładnie lub nawet w przybliżeniu ustalić datację, fundatora i intencję. Najczęściej formy podobne do tykła i małe krzyżyki na drzewach wieszane są na drzewach w pobliżu niebezpiecznych zakrętów (mogą wówczas upamiętniać wypadek lub czyjąś śmierć albo stanowić ochronę dla podróżnych). Wieszane przy skrzyżowaniach mają odpędzać złe siły, którzy czyhają na rozdrożach. Czasem zastępują zniszczone świątki, np. pobliskie krzyże lub kapliczki, które rozpadły się ze starości.
1. BUDZISKA
a) Krzyż z blachy umieszczony na sośnie, po drugiej stronie drzewa znajduje się taki sam, cały zardzewiały. Upamiętniają one miejsce śmierci Stanisława Łukasiaka, mieszkańca Bud Rządowych, zamordowanego przez Niemców w 1915 r. Według przekazów mieszkańców, Łukasiak bronił swojej ostatniej krowy, nie chcąc oddać jej okupantowi, bo wówczas rodzina nie miałaby co jeść. Na pobliskim drzewie widać jeszcze ślady kul. Grób znajduje się w lesie koło Budzisk, niegdyś tędy biegła droga do Bud Rządowych.
b) Na jednej z sosen siewnych przy trasie z Budzisk do Parciak, przy starej głównej drodze, za pomocą drutu umocowano drewniany krzyżyk. Powyżej do drzewa przyczepiony jest blaszany daszek. Krzyż jest zdobiony sztucznymi kwiatami i gałązkami iglaków.
c) Na sośnie przy leśnej drodze z Budzisk do Olszewki, po prawej stronie drogi, zawieszona jest zardzewiała blaszka z małym drewnianym krzyżykiem i blaszanym daszkiem. Poniżej zamocowano sztuczne kwiaty oraz czerwone wstążki, zdobiące tykło.
2. DRĄŻDŻEWO NOWE
Krzyż na drewnianej desce, ozdobiony sztucznymi kwiatami, jest zawieszony na przydrożnym drzewie przy trasie Drążdżewo-Jednorożec na terenie wsi Drążdżewo Nowe. Jest podobny w swej formie do tykła - deski wotywnej wieszanej na drzewach w Puszczy Knyszyńskiej na Podlasiu, znanej od XIX w. Od oryginalnego tykła te nowodrążdżewskie różni się brakiem napisów, datacji, daszku czy ozdób. Upamiętnia Zofię Pawelczyk – zmarłą w wyniku wypadku samochodowego w 2004 r. Świadczy o tym też znicz, znajdujący się pod drzewem.
3. JEDNOROŻEC
a) Na drzewie po lewej stronie drogi, jadąc z Jednorożca w stronę Orzyca, znajduje się mała kapliczka w formie podobnej do tykła. Na deseczce zamocowano drewniany krzyżyk z metalową Pasyjką, nakryty blaszanym daszkiem. Obok krucyfiksu znajduje się przymocowana do deseczki za pomocą drutu kamienna figurka Matki Bożej Niepokalanej, mocno zniszczona, bez rąk. Została zawieszona po 2012 r. Tykło przymocowane jest do drzewa śrubą.
b) Tuż przed granicą gminy Jednorożec, po prawej stronie drogi Jednorożec-Szla, na jednym z drzew w lesie przed Szlą, zawieszono drewniany krzyż. Pomalowany jest on na biało, na dużą metalową Pasyjką nakrytą blaszanym daszkiem, a pod nią zwieszony obły jasny kamyk. Może upamiętniać jakiś wypadek drogowy.
c) Drewniany krzyż znajduje się na sośnie po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca do Szli, tuż przed lasem. Na deseczce wyciętej w kształcie odwróconej łezki przymocowany jest mały drewniany krzyżyk z metalową Pasyjką. Krzyżyk jest ozdobiony wzorami wyglądającymi jak ślady po wbiciu gwoździa, a nakryty jest metalowym daszkiem, wygiętym w formie łuku z naciętymi trójkątami, tworzącymi zdobienie. Pod krzyżem przyczepiono pęk sztucznych kwiatów: niedawno jeszcze były to fioletowe margerytki, teraz są to czerwone róże. Krzyżyk zawieszono zapewne w miejscu wypadku, to dość niebezpieczny odcinek.
d) Przy drodze biegnącej nad lasem od ul. Leśnej w stronę pól jednorożeckich, na jednej z sosen, przymocowano niewielki świątek. Do drewnianej deseczki, zakończonej od góry półokrągło, nakrytej blaszanym daszkiem, umocowany jest metalowy krucyfiks z Pasyjką i ozdobnym zakończeniem ramion. Poniżej umocowany jest pęk sztucznych kwiatów. Przechodnie zostawiają tu bukiety żywych kwiatów – np. mocowane do deseczki konwalie. Tykło pochodzi prawdopodobnie z okresu powojennego i mogło być zawieszone przez Teodora Sadowskiego, mieszkańca Jednorożca, który w pobliżu miał pole.
f) Przy drodze Jednorożec-Skierkowizna, w okolicach leśniczówki Jednorożec, zwanej Uściankiem, po prawej stronie drogi, na jednej z sosen wisi niewielka kapliczka. Ma ona formę podobną do tykła – na drewnianej deseczce, zakończonej u góry półkoliście, przymocowany jest drewniany krzyżyk. Jest on pomalowany na biało, ma metalową Pasyjkę oraz blaszkę z napisem „INRI” nad Pasyjką. W dolnej części deseczki przymocowane są pojedyncze sztuczne kwiaty. Kapliczka upamiętnia zapewne wypadek, gdyż wisi przy ostrym zakręcie, w miejscu niebezpiecznym dla kierowców.
g) Przy trasie Jednorożec-Skierkowizna, na sośnie po lewej stronie drogi, znajdziemy metalowy prosty krzyżyk, zawieszony wysoko na drzewie. Pod nim, na wysokości oczu, wisi drewniana deseczka, nakryta niegdyś dużym blaszanym daszkiem, dziś mocno zardzewiałym i przechylonym. Deseczka jest przymocowana do drzewa w swojej górnej części za pomocą gwoździa. Z biegiem lat drewno zaczęło niszczeć i deska rozszczepiła się na dwie części., Zostały one złożone i przymocowane ponownie, jednak nie są złączone dokładnie, prawa część wisi nieco wyżej. W górnej części deski mógł wisieć krucyfiks. W jej dolnej części zachował się wyryty napis, którego odczytanie utrudnia ubytek na złączeniu części deski oraz zniszczenia deseczki z powodu warunków atmosferycznych. Napis brzmi następująco: „+ / TU ZMARŁ Ś.P. / JÓZEF (?)KOLSKI / (?)NOZD(?)WAOMA(D?)M. Jest to forma najbardziej zbliżona do tradycyjnego tykła i upamiętnia zgon z okresu prawdopodobnie II wojny światowej.
h) Przy drodze prowadzącej do lasu, będącej przedłużeniem ul. Polnej, na zakręcie po lewej stronie drogi na sośnie wisi „kapliczka”. Jest ona wykonana w formie tykła – na deseczce zakończonej od góry półkoliście przybito metalową Pasyjkę. Deska pomalowana jest na niebiesko, podobnie jak daszek z blachy, częściowo wygięty. Tykło pochodzi prawdopodobnie z okresu powojennego i mogło być zawieszone przez Józefa Piotraka, mieszkańca Jednorożca.
i) Na sośnie przy trasie Jednorożec-Skierkowizna, rosnącej po prawej stronie drogi, przy niebezpiecznym zakręcie, wisi tykło. Ma ono formę małego drewnianego krzyżyka z metalową Pasyjką. Nad nim zamocowany jest blaszany daszek. Pod daszkiem i pod krzyżem zawieszone są sztuczne kwiaty. Obok stoi niski metalowy krzyż, upamiętniający wypadek samochodowy.
4. MAŁOWIDZ
W pobliżu wsi, na jednym z przydrożnych drzew, zamocowano malutką deseczkę. Na niej umieszczono drewniany krzyżyk, nakryty blaszanym daszkiem.
5. OLSZEWKA
a) Na drzewie po lewej stronie szosy z Olszewki do Małowidzu, przed mostem na Orzycu, przed 2012 r. zawieszono drewniany krzyżyk. Jest pomalowany na brązowo, ma srebrną Pasyjkę i metalowy daszek. Nas Pasyjką przymocowano srebrny medalik z przedstawieniem Matki Bożej Częstochowskiej. Pod Pasyjką, w dolnej części krzyża, w metalowej osłonce, przymocowanej do krzyża, zamocowano bukiet sztucznych kwiatów. Do drzewa zostały one przybite za pomocą dwóch dodatkowych gwoździ.
b) Na jednym z przydrożnych drzew przy trasie Budziska-Olszewka, zawieszone są dwa drewniane krzyże. Mniejszy ma metalową Pasyjkę, nakrytą daszkiem, większy to dwa zbite deseczki. W lipcu 2015 r. potężna wichura wyrwała dąb, na którym zawieszone były krzyże. Zostały przeniesione na pobliską sosnę.
c) Przy szosie od strony Parciak, na jednej z sosen po lewej stronie drogi, zawieszona jest zakończona półkoliście deseczka. Do niej przymocowany jest kawałek blachy w tym samym kształcie z półokrągłym daszkiem u góry. Nakrywa on metalowy krzyż. Dolne zakończenie jego pionowego ramienia ma formę dużej rzeźbionej gałki. Na krzyżu wisi metalowa srebrna Pasyjka. Po 2012 r. pod krzyżem, oprócz bukietu sztucznych kwiatów, zamocowano małą kamienną figurkę. Przedstawia ona Matkę Bożą Licheńską z Orłem Białym na piersi.
d) Na sośnie rosnącej przy skrzyżowaniu dróg: leśnej, prowadzącej do Raszujki, do Małowidza i do centrum wsi, wisi duży drewniany krzyż. Pomalowany był na biało, ale farba w większości już się złuszczyła. Na krzyżu wisi tabliczka z napisem INRI oraz metalowa Pasyjka w srebrnym kolorze. Do krzyża przyczepione są sztuczne kwiaty. Pod drzewem stoją znicze. Krzyż upamiętnia miejsce wypadku, umieszczony został obok niebezpiecznego zakrętu.
e) Przy leśnej drodze z Budzisk do Olszewki, na wysokości kolonii Zadziory, po lewej stronie drogi rośnie sosna, do której przybito świątek. Jest to drewniany krzyż z metalową, pomalowaną białą farbą, Pasyjką. Nakryta jest ona półkolistym daszkiem. Do krzyża przyczepione są wstążki i pozostałości sztucznych kwiatów. Jest przymocowany do sosny gwoździem i ulokowany przy skrzyżowaniu. Może więc upamiętniać albo jakiś wypadek, albo chronić przechodniów w lesie.
6. PARCIAKI
a) Przy drodze leśnej z Budzisk do Parciak, za torami kolejowymi, znajduje się pozostałość po kapliczce skrzynkowej. Wisiała na sośnie po lewej stronie drogi. Zachowały się pozostałości daszku, ściany oraz mocowania kapliczki do drzewa. Kapliczka musiała być sporych rozmiarów - największa ze wszystkich skrzynkowych w gminie Jednorożec, jakie znalazłam. Umieszczona była w niej figura Matki Bożej Niepokalanej. Kapliczka zaczęła się rozpadać ok. 2000–2005 r. Poniżej miejsca, w którym wisiała kapliczka, w 2011 r. pani Agnieszka Orzoł z Parciak zawiesiła drewniany prosty krzyż z metalową Pasyjką i tabliczką INRI. Pochodzi on z domu matki pani Agnieszki, Stanisławy Gładek z Jednorożca.
b) Przy leśnej drodze z Budzisk do Olszewki, za torami kolejowymi, na jednej z sosen rosnących po lewej stronie trasy, zawieszono drewniany krzyżyk. Umieszczono na nim dużą metalową Pasyjkę, nakrywając ją blaszanym daszkiem. Pod krzyżem do sosny przymocowano gwoździami sztuczne kwiaty.
7. POŁOŃ
Drewniany krzyż z dużą metalową Pasyjką, nakrytą metalowym daszkiem, jest przymocowany dość wysoko do drzewa rosnącego przy skrzyżowaniu dróg leśnych, naprzeciwko grobu nieznanego żołnierza. Krzyż upamiętnia miejsce śmierci Sobczyńskiego, mieszkańca Połoni, który wiózł tędy drzewo i zginął w wypadku.
8. ŻELAZNA RZĄDOWA
Na wierzbie po prawej stronie drogi od centrum wsi na kolonię zwaną Grądy, wisi mały drewniany krzyżyk z metalowym krucyfiksem. Krzyżyk przeczepiony jest do wąskiej deseczki i nakryty jest drewnianym daszkiem. Obok do drzewa przyczepiono sztuczne kwiaty. Krzyżyk zawiesili państwo Apolonia i Czesław Duszak prawdopodobnie w latach 60. XX w. Ich czworo pierwszy dzieci nie przeżyło, prosili więc Boga o potomstwo, które urodzi się zdrowe i dożyje wieku dorosłego. Krzyżyk przewieźli z pobliskiego lasu i zawiesili w pobliżu swojej posesji. Później mieli jeszcze dwoje dzieci.
Dajcie znać, jeśli znacie jeszcze inne miejsca w gminie Jednorożec, gdzie można spotkać te najprostsze w swej formie kapliczki.
Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.
Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.
Strona internetowa Fundatora: KLIK.
Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.
Do następnego! :)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz