Już od dawna historycy i językoznawcy zastanawiają się, skąd wzięła się nazwa mojej rodzinnej miejscowości. Także i ja - na miarę swoich skromnych możliwości i umiejętności - na podstawie źródeł i literatury przedmiotu postanowiłam przeprowadzić analizę pochodzenia nazwy Jednorożec. Co z niej wyszło? Zapraszam!
Każdy, kto słyszy nazwę Jednorożec i dowiaduje się, że jest to rzeczywiście istniejąca miejscowość, kojarzy ją z mitycznym zwierzęciem – białym koniem z jednym rogiem wyrastającym z czoła. Jednorożce towarzyszyły człowiekowi od zawsze, wskazuje się na ich istnienie już w starożytnych Indiach, ale jest to raczej wymysł łączący w sobie cechy charakterystyczne dla wielu zwierząt (nosorożec, narwal czy różne rodzaje antylop, szczególnie oryks). O tym, skąd się wzięło wyobrażenie jednorożca i jak się zmieniało na przestrzeni wieków, pisałam tutaj: KLIK.
Długo w literaturze funkcjonowało przeświadczenie, że miejscowość Jednorożec pojawia się po raz pierwszy na kartach historii w lustracji dóbr królewskich z 1660 r., gdzie zanotowano jego istnienie jako Wieś Iednorozec alias Sopechy.
 |
| Lustracja dóbr królewskich w 1660 r., pierwsza wzmianka o Jednorożcu wraz z zamiennym określeniem Sopechy. AGAD, Metryka Koronna, Lustracje, dz. XVIII, sygn. 64, k. 512. Źródło. |
Jak odkrył dr Adam Białczak, w Metryce Koronnej nazwa miejscowości Jednorożec pojawia się wcześniej i to właśnie jako Jednorożec, bez oboczności Sopechy. W dniu 3 VII 1643 r. król Władysław IV Waza nadał podkomorzemu koronnemu Samuelowi Rylskiemu starostwo przasnyskie po śmierci dotychczasowego starosty przasnyskiego Jana Baranowskiego. Znalazła się w nim m.in. miejscowość Jednorożec. Jest to więc wzmianka starsza aż o 17 lat od tej, która dotychczas uznawała była za najstarszą!
Co więcej, to nie jest najstarsza dotychczas odkryta wzmianka o Jednorożcu. Genealog i heraldyk Adam A. Pszczółkowski w księgach przasnyskich ziemskich
wieczystych odnalazł zapis z 1640 r., wedle którego szlachcic Sebastian
Ulatowski, syn zmarłego Stanisława de Ulatowo-Czerniaki, uwalnia od wszelakich
pretensji w sprawie sporu granicznego pomiędzy jego dobrami dziedzicznymi a wsią
Sopęchy alias Jednoroziec należącą do
starostwa przasnyskiego. Zapisy
te zawężają moment powstania wsi znanej dziś jako Jednorożec do okresu między
rokiem 1616 a 1640.
Warto jednak pochylić się nad wspomnianą wcześniej nazwą Sopechy. Mieszkańcom Jednorożca i okolic kojarzyć się może z nazwiskiem Sopęch, występującym tu do dziś. Było to nazwisko rodziny bartników (pierwotnie Sopech), posiadającej barcie na tym terenie.
Określenie Sopechy pojawia się w dokumentach wcześniejszych niż pierwsza wzmianka o Jednorożcu. W latach 1609-1616, kiedy starostą przasnyskim był Zygmunt Niszczycki, syna Krzysztofa (twórcy pierwszego spisu prawa bartnego, o czym więcej tutaj: KLIK), wydano nowe przywileje dla miejscowych Kurpiów. Jedna ze wzmianek brzmi następująco: pozwolono im przy ich uchodach [barciach], gdzie któremu przylegało, wyprzątać sobie przyrobki po półwłóczku do każdego boru, to jest w Leżeńsku na skopnym Grądzie Promińskim w kącie, w Maycy, w Mazuku i pod Pogorzelą, przy węgle, w Drabnym dole, w Uścianku i z łąkami, każdemu do swego boru toż i tyleż należeć ma. (...) Względem boru Bukowskiego spustoszałego tak role, jak i łąki Sopechom, a na Pomietniku kołem błota, aby bez żadnej wymówki zwykłą dań miodową oddawali. Wymienione nazwy geograficzne były łąkami i innymi miejscami np. uroczyskami znajdującymi się na terenie dzisiejszego Jednorożca i w okolicach. Łąki należące do Sopechów mogły znajdować się w okolicach dzisiejszej wsi Jednorożec lub w bezpośredniej ich bliskości, skoro taka nazwa pojawia się jako podwójne określenie miejsca w 1661 r. A może właśnie w miejscu, gdzie była barć tych Sopechów, powstał późniejszy Jednorożec?
Dlaczego przywołana wyżej wzmianka podaje nazwę Jednorożec obok Sopechów? W literaturze pojawia się domysł, że może jednorożec był w herbie owych Sopechów. Bartnikami byli bowiem zarówno chłopi i mieszczanie, jak i herbowa szlachta. Najbardziej prawdopodobne jest więc powiązanie nazwy z herbem szlacheckim Bończa, który w polu błękitnym przedstawia wspiętego jednorożca, ponadto, w klejnocie znajduje się pół wspiętego jednorożca.
 |
| AGAD, Metryka Koronna 189, k. 233. Źródło. |
Warto jednak pochylić się nad wspomnianą wcześniej nazwą Sopechy. Mieszkańcom Jednorożca i okolic kojarzyć się może z nazwiskiem Sopęch, występującym tu do dziś. Było to nazwisko rodziny bartników (pierwotnie Sopech), posiadającej barcie na tym terenie.
Określenie Sopechy pojawia się w dokumentach wcześniejszych niż pierwsza wzmianka o Jednorożcu. W latach 1609-1616, kiedy starostą przasnyskim był Zygmunt Niszczycki, syna Krzysztofa (twórcy pierwszego spisu prawa bartnego, o czym więcej tutaj: KLIK), wydano nowe przywileje dla miejscowych Kurpiów. Jedna ze wzmianek brzmi następująco: pozwolono im przy ich uchodach [barciach], gdzie któremu przylegało, wyprzątać sobie przyrobki po półwłóczku do każdego boru, to jest w Leżeńsku na skopnym Grądzie Promińskim w kącie, w Maycy, w Mazuku i pod Pogorzelą, przy węgle, w Drabnym dole, w Uścianku i z łąkami, każdemu do swego boru toż i tyleż należeć ma. (...) Względem boru Bukowskiego spustoszałego tak role, jak i łąki Sopechom, a na Pomietniku kołem błota, aby bez żadnej wymówki zwykłą dań miodową oddawali. Wymienione nazwy geograficzne były łąkami i innymi miejscami np. uroczyskami znajdującymi się na terenie dzisiejszego Jednorożca i w okolicach. Łąki należące do Sopechów mogły znajdować się w okolicach dzisiejszej wsi Jednorożec lub w bezpośredniej ich bliskości, skoro taka nazwa pojawia się jako podwójne określenie miejsca w 1661 r. A może właśnie w miejscu, gdzie była barć tych Sopechów, powstał późniejszy Jednorożec?
Dlaczego przywołana wyżej wzmianka podaje nazwę Jednorożec obok Sopechów? W literaturze pojawia się domysł, że może jednorożec był w herbie owych Sopechów. Bartnikami byli bowiem zarówno chłopi i mieszczanie, jak i herbowa szlachta. Najbardziej prawdopodobne jest więc powiązanie nazwy z herbem szlacheckim Bończa, który w polu błękitnym przedstawia wspiętego jednorożca, ponadto, w klejnocie znajduje się pół wspiętego jednorożca.
Bończa to jeden z pierwszych polskich herbów, choć na pewno nie pochodzi z czasów Mieszka I, jak uważał Bartosz Paprocki, autor najstarszego polskiego herbarza (1584). Najstarszy zapis na temat tego herbu w Polsce pochodzi z 1396 r. Długosz nazywa go Buńczą. W zapiskach z lat 1440 i 1475 zwany jest Głoworożcem. Na północnym Mazowszu w XVI w. Bończą pieczętowali się: Kargowscy, Wiśniewscy, Rutkowscy, Skoczewscy, Pokrzywniccy, Romanowscy i Bukowscy. Jednorożec był otoczony przez dobra szlacheckie, których tereny wchodzą w skład dzisiejszej gminy Jednorożec (okolica szlachecka Kobylaki i okolica Ulatowo), ale ich właściciele – Kiccy, Baranowscy, Nisiccy, Przerodowscy, Goryszewscy czy Ulatowscy używali innych herbów: Gozdawa, Półkozic, Doliwa, Ciołek i Jastrzębiec. Żadna z licznych rodzin, pieczętujących się na przestrzeni wieków herbem Bończa, nie nosiła nazwiska „Sopech” czy „Sopechy” ani żadnego podobnie brzmiącego, które mogłoby zostać przekręcone i błędnie zapisane. K. Rymut podaje w swoim słowniku, że nazwa Sopechy można powstać jako oboczna nazwa Sopiechy od nazwiska Sopicha - takiego jednak nigdy w okolicy nie było.
Poza tym, w księdze sądu bartnego z terenu Puszczy Chorzelskiej i Puszczy Płodownickiej (1710-1760) nazwisko Sopech określa sławetnych (mieszczan) i uczciwych (chłopów - Kurpiów). Nie ma bartników-szlachciców, którzy nosiliby to nazwisko. Jednorożec w herbie Bończa nie mógł być więc herbem miejscowych bartników, mających pochodzenie szlacheckie.
Poza tym, w księdze sądu bartnego z terenu Puszczy Chorzelskiej i Puszczy Płodownickiej (1710-1760) nazwisko Sopech określa sławetnych (mieszczan) i uczciwych (chłopów - Kurpiów). Nie ma bartników-szlachciców, którzy nosiliby to nazwisko. Jednorożec w herbie Bończa nie mógł być więc herbem miejscowych bartników, mających pochodzenie szlacheckie.
Adam A. Pszczółkowski twierdzi, że za podwójną nazwę wsi oraz jej zmianę odpowiada Jan Baranowski, starosta przasnyski w latach 1616-1643, który "cierpiał na manię wielkości. I wpadł w szał tworzenia nowych nazw miejscowych na terenie powiatu przasnyskiego. Wykupił od drobnej szlachty Łazowych wieś ich gniazdowa Łazowe-Malinowo i zamienił nazwę na Jastrzębiec (od swego herbu). (...) W starostwie przasnyskim założył dwie kolejne wsi - Baranowo i Jastrząbkę (...). A skąd Jednorożec zatem? To herb jego matki - Doroty z Fredrów. (...)"
Dokładnie nie wiemy, kiedy i jak powstał Jednorożec. Każda z trzech znanych wersji legendy o powstaniu miejscowości (posłuchaj też audycji, w której opowiadam tę legendę: KLIK) sytuuje jej początki w czasie rządów księcia mazowieckiego Janusza III (1502–1526), ostatniego z rodu Piastów. Po jego śmierci Mazowsze włączono bezpośrednio do Korony, a tereny Puszczy Zielonej, na obrzeżach której powstał Jednorożec, stały się własnością króla. Jednak jako osada bartnicza Jednorożec mógł powstać już w XV-XVI w., bowiem na ten okres datuje się tradycje bartnicze w Puszczy Zielonej.
Nazwę miejscowości analizuje się też pod względem językoznawczym. Jednorożec nie jest wyrazem jednolitym, a złożonym z dwóch: jeden i rożec. Te drugie oznacza miejsce narożne, położone na uboczu, z dala. Omawiany nowopowstały - na wzór XV-wiecznych złożeń (jednostajny, jednomysły, jednogłośby, jednoróg, jednowładca) - wyraz jednorożec oznacza odszczepieńca, odludka. Może więc nazwa miejscowości wywodzi się od określenia charakteru jej pierwotnych mieszkańców. Opierając się na etymologii nawy, językoznawcy datują powstanie osady na ten sam czas, co powstanie słowa jednorożec, a więc na XIII-XV w.! Należałoby więc poszukać wzmianek o tej osadzie dużo wcześniej niż do tej pory sądzono.
Warto też podkreślić, że w różnych źródłach występują oboczności nazwy Jednorożec. Obok gwarowej nazwy Jednoroziec (wedle zapisu kurpiowskiego Jednoroźec) np. w aktach metrykalnych parafii Chorzele pojawia się określenia Jednoroże. Zaś we wcześniej już przywołanej księdze bartnej z I poł. XVIII w. znajdziemy różne wersje nazwy: jenorosie, jednorosie czy (w odmianie) jednorojsca. Ta ostatnia wersja jest nadal używana w mowie potocznej, szczególnie przez starsze osoby (np. - Skąd jesteś? - Z Jednorojsca).
Formę Jednorojsca tłumaczyli sami mieszkańcy wsi Jednorożec, kiedy latem 1914 r. przyjechali tu Macieszowie z Płocka: Aleksander w celu przeprowadzenia badań antropologicznych oraz Maria, by zebrać rośliny do zielnika Mazowsza Płockiego. Pisałam o tej wizycie na blogu: KLIK. M. Macieszyna zanotowała ciekawą informację na temat pochodzenia nazwy miejscowości. Wedle przytaczanych rozmów z mieszkańcami, nazwa przez nich używana miała pochodzić nie od rogu (jednorożca), a roju (pszczół), co podkreślało pierwotne zajęcie mieszkańców osady, czyli bartnictwo.
Pochylmy się jeszcze nad przywołanym wyżej określeniem odludek, odszczepieniec oraz częścią rożec - wiązać je można z położeniem geograficznym miejscowości. Jednorożec był jedyną wsią bartniczą po lewej stronie rzeki Orzyc. Samo określenie tego cieku wodnego wiąże się z nazwą omawianej miejscowości. Orzyc to bałtyjskie (staropruskie) określenie konia lub konia w biegu (orz, horz). Z tym wyjaśnieniem związana jest też nazwa miasta Chorzele, które dało nazwę tutejszej Puszczy (Puszcza Chorzelska), na terenie której leżał Jednorożec.
Józef Brzozowy ze Stegny, wsi sąsiadującej bezpośrednio z Jednorożcem, miał ciekawą teorię na temat tego, dlaczego pierwsza dotychczas znana wzmianka o wsi pojawia się w latach sześćdziesiątych XVII w. Otóż nazwę Jednorożec mieli upowszechnić Szwedzi podczas potopu szwedzkiego. We wsi Jednorożec i okolicy jest dużo rodzin o nazwisku Berg (oboczność Berk), którzy mogli mieć powiązania ze Skandynawami z Bergen (Norwegia). A w Bergen do dziś znajduje się karczma o nazwie... Jednorożec! Wedle informacji na stronie internetowej, istnieje od 1600 r. Jednak w świetle przywołanego wyżej fragmentu Metryki Koronnej z 1645 r. oraz zapisów z ksiąg przasnyskich ziemskich wieczystych teorię tę należy włożyć między bajki, choć jest intrygująca.
Jedno jest pewne. Przez wieki nazwa wsi Jednorożec stała się tak oczywista i rozpoznawalna, że dzisiaj stanowi swego rodzaju markę sama dla siebie. Od 2003 r. gmina Jednorożec posiada własny herb i flagę (więcej tutaj: KLIK). W symbolice nawiązano i do legendy oraz nazwy nadanej zapewne przez starostę przasnyskiego J. Baranowskiego, i do tradycji bartniczych, którymi sami mieszkańcy przed I wojną światową tłumaczyli pochodzenie nazwy.
Dokładnie nie wiemy, kiedy i jak powstał Jednorożec. Każda z trzech znanych wersji legendy o powstaniu miejscowości (posłuchaj też audycji, w której opowiadam tę legendę: KLIK) sytuuje jej początki w czasie rządów księcia mazowieckiego Janusza III (1502–1526), ostatniego z rodu Piastów. Po jego śmierci Mazowsze włączono bezpośrednio do Korony, a tereny Puszczy Zielonej, na obrzeżach której powstał Jednorożec, stały się własnością króla. Jednak jako osada bartnicza Jednorożec mógł powstać już w XV-XVI w., bowiem na ten okres datuje się tradycje bartnicze w Puszczy Zielonej.
Nazwę miejscowości analizuje się też pod względem językoznawczym. Jednorożec nie jest wyrazem jednolitym, a złożonym z dwóch: jeden i rożec. Te drugie oznacza miejsce narożne, położone na uboczu, z dala. Omawiany nowopowstały - na wzór XV-wiecznych złożeń (jednostajny, jednomysły, jednogłośby, jednoróg, jednowładca) - wyraz jednorożec oznacza odszczepieńca, odludka. Może więc nazwa miejscowości wywodzi się od określenia charakteru jej pierwotnych mieszkańców. Opierając się na etymologii nawy, językoznawcy datują powstanie osady na ten sam czas, co powstanie słowa jednorożec, a więc na XIII-XV w.! Należałoby więc poszukać wzmianek o tej osadzie dużo wcześniej niż do tej pory sądzono.
Warto też podkreślić, że w różnych źródłach występują oboczności nazwy Jednorożec. Obok gwarowej nazwy Jednoroziec (wedle zapisu kurpiowskiego Jednoroźec) np. w aktach metrykalnych parafii Chorzele pojawia się określenia Jednoroże. Zaś we wcześniej już przywołanej księdze bartnej z I poł. XVIII w. znajdziemy różne wersje nazwy: jenorosie, jednorosie czy (w odmianie) jednorojsca. Ta ostatnia wersja jest nadal używana w mowie potocznej, szczególnie przez starsze osoby (np. - Skąd jesteś? - Z Jednorojsca).
Formę Jednorojsca tłumaczyli sami mieszkańcy wsi Jednorożec, kiedy latem 1914 r. przyjechali tu Macieszowie z Płocka: Aleksander w celu przeprowadzenia badań antropologicznych oraz Maria, by zebrać rośliny do zielnika Mazowsza Płockiego. Pisałam o tej wizycie na blogu: KLIK. M. Macieszyna zanotowała ciekawą informację na temat pochodzenia nazwy miejscowości. Wedle przytaczanych rozmów z mieszkańcami, nazwa przez nich używana miała pochodzić nie od rogu (jednorożca), a roju (pszczół), co podkreślało pierwotne zajęcie mieszkańców osady, czyli bartnictwo.
Pochylmy się jeszcze nad przywołanym wyżej określeniem odludek, odszczepieniec oraz częścią rożec - wiązać je można z położeniem geograficznym miejscowości. Jednorożec był jedyną wsią bartniczą po lewej stronie rzeki Orzyc. Samo określenie tego cieku wodnego wiąże się z nazwą omawianej miejscowości. Orzyc to bałtyjskie (staropruskie) określenie konia lub konia w biegu (orz, horz). Z tym wyjaśnieniem związana jest też nazwa miasta Chorzele, które dało nazwę tutejszej Puszczy (Puszcza Chorzelska), na terenie której leżał Jednorożec.
Józef Brzozowy ze Stegny, wsi sąsiadującej bezpośrednio z Jednorożcem, miał ciekawą teorię na temat tego, dlaczego pierwsza dotychczas znana wzmianka o wsi pojawia się w latach sześćdziesiątych XVII w. Otóż nazwę Jednorożec mieli upowszechnić Szwedzi podczas potopu szwedzkiego. We wsi Jednorożec i okolicy jest dużo rodzin o nazwisku Berg (oboczność Berk), którzy mogli mieć powiązania ze Skandynawami z Bergen (Norwegia). A w Bergen do dziś znajduje się karczma o nazwie... Jednorożec! Wedle informacji na stronie internetowej, istnieje od 1600 r. Jednak w świetle przywołanego wyżej fragmentu Metryki Koronnej z 1645 r. oraz zapisów z ksiąg przasnyskich ziemskich wieczystych teorię tę należy włożyć między bajki, choć jest intrygująca.
Jedno jest pewne. Przez wieki nazwa wsi Jednorożec stała się tak oczywista i rozpoznawalna, że dzisiaj stanowi swego rodzaju markę sama dla siebie. Od 2003 r. gmina Jednorożec posiada własny herb i flagę (więcej tutaj: KLIK). W symbolice nawiązano i do legendy oraz nazwy nadanej zapewne przez starostę przasnyskiego J. Baranowskiego, i do tradycji bartniczych, którymi sami mieszkańcy przed I wojną światową tłumaczyli pochodzenie nazwy.
Wykorzystanie symboliki jednorożca nie ogranicza się tylko do heraldyki. W dniu 12 VI 2016 r. odsłonięto pomnik jednorożca, ustawiony na środku ronda w centrum wsi, na tzw. rogatkach. Był to efekt realizacji planu budowy ronda wraz z zagospodarowaniem otoczenia, podjęty przez władze samorządowe. Projekt wyglądał tak:
 |
| Źródło. |
Bibliografia:
Źródła:
Archiwalia:
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Metryka Koronna, Lustracje, dz. XVIII, sygn. 64;
Metryka Koronna 189, k. 232v–233v.
Metryka Koronna 189, k. 232v–233v.
Archiwum Narodowe w Krakowie:
Księga urzędu bartnego (zachodnia Kurpiowszczyzna), Zbiór Zygmunta Glogera, sygn. 720;
Archiwum parafialne w Jednorożcu:
Jednorożec i Drążdżewo. O genezie nazw dwu wsi słów kilka..., maszynopis;
Towarzystwo Naukowe Płockie:
Rękopisy Marii Macieszyny, sygn. R.457.
Towarzystwo Naukowe Płockie:
Rękopisy Marii Macieszyny, sygn. R.457.
Źródła drukowane:
Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968;
Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 2: 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1989;
Relacje:
Opracowania:
Jednoroźec, [w:] H. Gadomski, M. Grzyb, T. Grec, Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich, Ostrołęka 2013, s. 174;
Kielak B., Tradycja Mazowsza: Powiat przasnyski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2012;
Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, red. K. Rymut, t. 4, Kraków 2001;
Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984;
Która teoria nt. pochodzenia nazwy wsi Jednorożec najbardziej Was przekonuje? A może macie własny pomysł na jej etymologię? Piszcie!
Do następnego!
Bardzo ciekawe informacje i doskonale udokumentowane! :)
OdpowiedzUsuńNiestety nie mogłam znaleźć odpowiednich dokumentów na stronie BIP UG w Jednorożcu, dotyczących projektu ronda, ale jak znajdę, to podlinkuję w poście :)
Usuń