ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: źródła i metody pracy

Do tej pory o "kapliczkowym" projekcie pisałam kilka razy, zaprezentowałam też kilka obiektów w gminie Jednorożec: kapliczki skrzynkowe, w formie grot oraz murowane z wnękami. Opisałam też figury przydrożne. A przecież powinnam zacząć od podstaw! Dlatego dzisiaj nadrabiam trochę zaległości i zapraszam do skarbnicy wiedzy o tym, jak i gdzie szukać informacji o małej architekturze sakralnej. Prezentowane sposoby opatrzę konkretnymi przykładami z mojego projektu, o którym przeczytać można w osobnym wpisie: KLIK.

Gdzie szukać informacji o świątkach?

1. Opracowania ogólne (albumy, przewodniki...)

Wychodzę z założenia, że aby zacząć badać świątki na danym terenie (tak na serio, z założeniem napisania książki itp.), należy poznać teoretyczne podstawy - przeczytać powstałe już publikacje na ten temat, zarówno tyczące się typologii świątków, jak i ukazujące specyfikę konkretnego terenu. Pomocne będę więc wszelkie książki prezentujące dziedzictwo kulturowe, dzieje danego terenu i oczywiście literatura "kapliczkowa", w tym dwie podstawowe prace: Ocalić od zapomnienia. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce T. Czerwińskiego i Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce T. Seweryna. O obu książkach pisałam w osobnym poście: KLIK.

2. Prasa

Szczególnie cenna jest prasa XIX-wieczna. Pozwala nierzadko na odnalezienie wzmianek, czasem też fotografii nieistniejących już obiektów. Opisy światków pojawić się mogą przy okazji etnograficznych relacji czy ciekawostek z danego regionu. Polecam przeszukać biblioteki cyfrowe :) A poniżej kilka przykładów znalezisk dotyczących gminy Jednorożec.

K. Ruski (K. Moszczyński), Puszcza Myszyniecka, "Ziemia" R. II (1911), nr 45, s. 732-734.

Tadeusz Wojno, Wycieczka na Kurpie, "Czytelnia dla Wszystkich: tygodnik ilustrowany poświęcony nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu", R. 1, nr 32 (11 sierpnia 1904), s. 504.

"Kurier Warszawski", nr 207, 9/21.09.1877, s. 3.

Tadeusz Wojno, Wycieczka na Kurpie, "Czytelnia dla Wszystkich: tygodnik ilustrowany poświęcony nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu", R. 1, nr 32 (11 sierpnia 1904), s. 504.

Nie należy zapominać o współczesnej lokalnej prasie. W przypadku gminy Jednorożec jest to kwartalnik "Głos gminy Jednorożec", znalazłam w nim pomocne materiały, nierzadko dzięki nim właśnie wiem, jak wyglądał dany obiekt przed wymianą na nowy postawiony w tym samym miejscu. Prasa pozwala mi też określić obiekty, jakich mam szukać - poniższego krzyża w Obórkach jeszcze nie znalazłam, choć wiem, że istnieje. Dzięki kwartalnikowi wiem też mniej więcej, jak wygląda.

Krzyż w Obórkach z 1905 r. z wyrytym napisem "SERCE JEZUSA ZMIŁUJ SIĘ NAD NAMI 1905 R.". Fot. Janusz Wojciechowski. Źródło: "Głos gminy Jednorożec" 3 (8)/2010, s. 4 okładki.

Krzyż przed wjazdem do wsi Kobylaki Konopki od stron Kobylaków Koryszy, stan na 2007 r. przed wystawieniem nowego na tym samym miejscu w 2013 r. Fot. Wojciech Łukaszewski. Źródło: "Głos gminy Jednorożec" 3 (7)/2007), s. 2 okładki.

Karawaka w Małowidzu, jeszcze przed wystawieniem nowej w tym samym miejscu (w VIII 2012 r. już była nowa), widać, że drewno jest w złym stanie, a krzyż jest przechylony. Źródło: "Głos gminy Jednorożec" 2 (3)/2009, s. 3 okładki.

3. Spisane wspomnienia mieszkańców

Niestety, to dość rzadkie źródło, ale czasem się zdarza, że mieszkańcy spisali swoje wspomnienia, najczęściej z ważnych wydarzeń w ich życiu i kraju. Jeśli wspomnienia dotyczą dawnego okresu, mogą zawierać informacje o obiektach już nieistniejących albo pomóc w datacji tych, które nadal stoją przy drogach i dróżkach. Ja korzystam ze wspomnień Stefana Wilgi, który skupił się w swej opowieści na okresie I wojnie światowej. Znalazłam w niej wzmianki o świątkach w Jednorożcu (krzyż na rogatkach z 1892 r.) i Stegnie (figurka, prawdopodobnie Nepomuk, przy drodze do Drążdżewa). Warto dowiedzieć się, czy w Waszej okolicy nie powstał przypadkiem taki "pamiętnik". 

Stefan Wilga, Smutna dola Wioski Jednorożec, [spisane po 1945 r.] kserokopia rękopisu w posiadaniu autorki.

Stefan Wilga, Smutna dola Wioski Jednorożec, [spisane po 1945 r.] kserokopia rękopisu w posiadaniu autorki.

Stefan Wilga, Smutna dola Wioski Jednorożec, [spisane po 1945 r.] kserokopia rękopisu w posiadaniu autorki.

4. Archiwalne rysunki i fotografie

To jedna z największych skarbnic wiedzy o świątkach, o ile jest. Plusy: pomoc przy datacji,  określenie roli obiektu dla lokalnej społeczności, śledzenie zmian wyglądu obiektu, minusy: problemy z lokalizacją obiektu, wprowadzające w błąd podpisy. Ale od czego jest badacz?! :)

Niektóre zdjęcia pojawiały się już na stronie jako ilustracja do historii poszczególnych miejscowości w gminie, tym razem - jako ślad historii świątków. Zdjęcia krzyży misyjnych przy kościele w Jednorożcu można zobaczyć w poście o jego historii: KLIK, podobnie zdjęcia wykonane pod figurą Matki Bożej przed kościołem - w poście o OSP Jednorożec: KLIK. Na wielu zdjęciach z okresu I wojny światowej ze zbiorów Mirosława Krejpowicza widoczne są przydrożne krzyże (Olszewka, Małowidz): KLIK.

Pozostałe zdjęcia:

Olszewka. Istniejący przydrożny ludowy krzyż z faliście wygiętym daszkiem osłaniającym ramiona krzyża. Stan z okresu I wojny światowej. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wieś Mazowsza Północnego w Wielkiej Wojnie 1914-1918, oprac. i red. Mariusz Łyszkowski, Czernice Borowe 2012.

Archiwalne zdjęcie figury św. Jana Nepomucena na słupie w Połoni. Źródło: Celina Antosiak, Portrety wsi: Połoń, Głos gminy Jednorożec 3 (23)/2011, s. 17.

Figura św. Jana Nepomucena na słupie w Połoni. Fot. J. Świderski, 1969 r. Ze zbiorów IS PAN. Źródło: T. Czerwiński, Ocalić od zapomnienia. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012.

1936 r. Stegna, centrum wsi. Krzyż ufundowany przez Antoniego Wilgę i wystawiony w dniu 15 lipca 1930 roku (inskrypcja na tablicy: BOŻE / BŁOGOSŁAW NAM / D. 15 LIPCA 1930 R. FUNDATOR / ANTONI WILGA / PO ŚMIERCI PROSZĘ / O ZDROWAŚ MARIA). Z tyłu dom Władysława i Marianny Łukasiaków - jedyny w tym czasie dom pokryty blachą ocynkowaną. Ornamenty na ganku wyrzeźbił gospodarz. Na ganku pośrodku stoi Władysław Łukasiak, na kolumienkach syn Lucjan i córka Anna. Przed płotem Marianna Łukasiak i syn Michał oraz lokator. Zb. Anny Urlich. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012. Obecnie na miejscu krzyża stoi kapliczka.

To zdjęcie, podpisane jako "Przydrożny krzyż kowalskiej roboty przy ul. Długiej w Jednorożcu.", wykonane w 1962 roku przez prof. M. Pokropka, znalazłam w książce W. Paprockiej "Przemysł domowy, rzemiosło i chałupnictwo wsi kurpiowskiej Puszczy Zielonej", Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 46. Jeszcze nie zidentyfikowałam, który to krzyż, żaden z tych, które widziałam przy ul. Długiej, nie jest tym krzyżem ze zdjęcia.

Poświęcenie groty Matki Bożej z Lourdes obok kościoła parafialnego w Olszewce. Pomysłodawcami jej wybudowania byli pochodzący z Olszewki księża: ks. Kazimierz Parciak, bracia ks. Jan i ks. Mieczysław Majewscy, ks. Stanisław Kuciński i ks. Roman Chudzik. Większość z nich to salezjanie. Fundatorem figurki był ks. Roman Chudzik. Źródło: Jolanta Grec, Olszewka, "Głos Gminy Jednorożec" 4 (8)/2007, s. 15-16.

Grupa kobiet w strojach kurpiowskich pod figurą św. Jana Nepomucena w Olszewce. Lata 30. XX w. Kolekcja Jadwigi Urbanowicz w CATL. Źródło.

Rysunki (archiwalne i współczesne):

Ozdoba ciesielska: drewniany kur brzozowy na krzyżu bramy cmentarnej w Jednorożcu, 1913 r. Już nie istnieje. Rys. Adam Chętnik. Źródło: Adam Chętnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971.

Prawdopodobnie Nepomuk w Małowidzu. Rys. Teresa Piórkowska-Ciepierska. Źródło: Kapliczki kurpiowskie, Ostrołęka 2009.

Nepomuk w Olszewce. Rys. Teresa Piórkowska-Ciepierska. Źródło: Kapliczki kurpiowskie, Ostrołęka 2009.

Kilka praktycznych porad, jak znaleźć archiwalne fotografie i rysunki:

- postaraj się być w kontakcie z regionalistami i lokalnymi kolekcjonerami;

- przeszukaj XIX- i XX-wieczną prasę (biblioteki cyfrowe!);

- zaglądaj na strony prowadzone przez osoby zajmujące się historią Twojego regionu;

- przejrzyj książki dotyczące twojego regionu, dostępne w bibliotekach;

- przeszukaj zbiory rodzinne;

- zapytaj znajomych i mieszkańców Twojej miejscowości o to, czy nie posiadają zdjęć z przedstawieniem światków;

- czytaj lokalną prasę - w artykułach historycznych możesz natrafić na archiwalne zdjęcia;

- miej szczęście - czasem największe perełki znajduje się przez przypadek :)

5. Google Street View

Czasami nawet w bardzo krótkim czasie mogą nastąpić tak duże zmiany w wyglądzie i formie światków, że jeśli nie zdążyliśmy zrobić zdjęć, to nierzadko Google może nas naprawdę poratować. Zdjęcia w gminie Jednorożec zostały wykonanie w okresie lipiec-wrzesień 2012 r. i w wielu przypadkach pomogły mi odtworzyć dawny wygląd światków. Minusem jest niemożność dokładniejszego przybliżenia zdjęć lub to, że nie we wszystkie drogi wjechał Google ze swoim sprzętem i zrobił zdjęcia, więc nie wszystkie światki uda nam się znaleźć, ale i tak jest to duża pomoc. Poniżej kilka przykładów najbardziej ekstremalnych zmian. Oczywiście, zdarzają się bardziej subtelne, w wychwyceniu których pomaga Google Steet View.  

Zdjęcia po lewej przedstawiają obiekty w 2012 r. (Google Street View), po prawej - zdjęcia wykonane przeze mnie w 2015 r.

Kobylaki-Wólka.

Ulatowo-Pogorzel.

Ulatowo-Słabogóra.

6. Dokumentacja urzędowa

Mam na myśli uchwały rady gminy, wykazy obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe terenu czy projekty i plany na kolejne lata. Dzięki tym źródłom znalazłam spis zabytków w gminie Jednorożec oraz prezentację, w której znalazło się zdjęcie kapliczki wystawionej w 2011 r. w Stegnie, zrobione tuż po jej postawieniu. Takich materiałów można szukać w Internecie, bezpośrednio na stronach samorządu lokalnego lub w siedzibie władz samorządowych.

7. Wywiady z mieszkańcami

Ileż ciekawych informacji można dowiedzieć się od mieszkańców danej miejscowości - to wie tylko ten, kto spróbował! O oral history, czyli historii mówionej, można prowadzić zajęcia przez cały rok akademicki i pewnie jeszcze nie powie się wszystkiego, co powinno się wiedzieć. Nie ma co się rozpisywać, stwórz listę pytań i ruszaj do boju - porozmawiaj z ludźmi :)

8. Mapy

Jedno z moich ulubionych źródeł do historii światków! Plusy: pomoc przy datacji, minusy: zmiana układu sieci drożnej, problemy z identyfikacją i lokalizacją danego krzyża, tym samym symbolem (+) oznaczone są zarówno kapliczki, jak i krzyże, co stwarzać może problemy. Pomimo tego mapy, z których korzystam, to często nieoceniona pomoc! Poniżej kilka przykładów map wraz z obiektem, który na nich odnalazłam i dzięki mapie wydatowałam wraz z linkami do źródeł. Obiekty zaznaczone na mapach ("brązowa" z 1839 r. i biało-czarna z 1930-31 r.) musiały powstać przed tymi datami, co potwierdza stan drewna w odkrytych obiektach. Inne mapy, na których zaznaczono światki, mapy, z których korzystam, to: mapa z 1914 r. (i wręcz taka sama z 1921 r.), mapa z 1944 r. (KLIK i KLIK) oraz z 1995 r., zakupiona w księgarni kartograficznej.

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Źródło.

9. Archiwa w parafiach i w nadleśnictwach

Jeśli proboszcz prowadzi rzetelnie kronikę parafialną lub przygotowuje różne spisy z okazji wizytacji, może się zdarzyć, że znajdziemy w takich aktach informacje na temat świątków. Podobnie u leśników - nierzadko tylko oni wiedzą, że w środku lasu znajdują się stare krzyże lub niedawno wystawione przez koła łowieckie kapliczki.

10. Wydawnictwa źródłowe, artykuły dotyczące lokalnej historii...

Znalazłam kilka ciekawych zapisów na temat świątków w artykułach prezentujących historię Jednorożca czy w książkach na temat historii gminy. Jestem pewna, że podobne znaleziska można spotkać w wielu opracowaniach dotyczących innych regionów. Udało mi się znaleźć wzmianki zarówno wo obiektach już nieistniejących, jak i tych, które znam z autopsji. 

Źródło: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011.

Źródło: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011.

Ks. Józef Piekut wizytujący teren dekanatu przasnyskiego po walkach w czasie I wojny światowej zanotował, jak wyglądał Jednorożec w 1915 roku. Krzyż na końcu wsi - zapewne od strony Żydowa, jeszcze go nie zlokalizowałam, prawdopodobnie nie istnieje. Źródło: Radosław Waleszczak, Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, "Rocznik Mazowiecki" 16 (2004), s. 45-61.

Źródło: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011.

11. Zasoby Internetu

Zdjęcia odnalezione w sieci mogą pomóc w ustaleniu datacji czy śledzeniu zmian wyglądu świątka. Oczywiście, przy ich udostępnianiu należy pamiętać o prawach autorskich. Poniżej kilka zdjęć, które pomogły mi przy pracy nad projektem. W każdym przypadku zdjęcia po prawej wykonałam w 2015 r.

Zdjęcie po lewej pozwoliło mi pokazać zmianę wyglądu pomnika św. Floriana na przestrzeni lat.

Zdjęcie po lewej ukazuje figurę św. Jana Chrzciciela taką, jaką ją pamiętałam przez wiele lat. Dopiero niedawno na posesji postawiono dom.

Zdjęcie po lewej (przed 2009) i w środku (2009, fot. Mirosław Krejpowicz) pozwoliło na ukazanie zmian w wyglądzie kapliczki i jej otoczenia na przestrzeni lat.

Jak zdjęcia uzyskane z różnych źródeł, w tym znalezione w sieci, pomogły mi datować zmiany w wyglądzie figur przydrożnych, można zobaczyć w poście je prezentującym: KLIK.

12. Zdjęcia lotnicze

To całkiem rzadkie źródło, ale jeśli jest, może pomóc przy ustalaniu lokalizacji światków. Aby jednak korzystać ze zdjęć lotniczych, trzeba mieć i dobre oko, i wyraźne zdjęcia, i znać okolicę. Poniżej przykłady (zgodnie z ruchem wskazówek zegara od góry po lewej: Parciaki, Lipa, Małowidz, Małowidz).

Źródło.

13. Badania terenowe
Nic nie zastąpi samodzielnych badań. Polecam rower - jadąc samochodem wypatrzymy tylko te większe, bardziej widoczne świątki przy głównych drogach. Konieczna jest mapa (tradycyjna lub w wersji cyfrowej na telefon/ tablet itp.), warto zaopatrzyć się w lornetkę. Najlepiej od razu zaznaczać obiekty na mapie i robić notatki podczas postojów przy świątkach. Poszukiwanie świątków powinno się połączyć z wywiadami z mieszkańcami, choć można zrobić je też później, gdy przygotujemy cały katalog obiektów.

Jak badać świątki?

• komparatystyka - szukanie powiązań i analogii pomiędzy wyglądem równych świątków zarówno na własnym terenie badań, jak i szerzej, najczęściej w celu datacji, motywów fundacji w powiązaniu z lokalizacją itp.;
• osadzenie w kontekście historycznym - nie możemy odrywać świątków od momentu, w którym zostały wystawione, nierzadko ich pojawienie się wiąże się z ważnym wydarzeniem, nie tylko w życiu fundatora (ratunek z choroby, prośba o modlitwę po śmierci), ale i w historii kraju - odzyskanie niepodległości, epidemia choroby, zniesienie zakazu stawiania nowych świątków itp.;
• podpatrywanie pracy innych - to naprawdę wiele daje, od starszych lub bardziej doświadczonych badaczy można nauczyć się technik, popatrzeć, czym pomóc sobie w pracy, wymienić się opiniami...

Mam nadzieję, że dzięki temu wpisowi "kapliczkowi" badacze rozszerzą swoje horyzonty, a nowi zapaleńcy nauczą się podstaw pracy nad małą architekturą sakralną. Jeśli o czymś zapomniałam lub jeśli macie jakieś pomysły na metody i źródła do badań nad świątkami, podzielcie się swoją wiedzą. Ja też ciągle się uczę i z chęcią zapoznam się w Waszymi sugestiami :)

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego! :)