ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: figury przydrożne

Trzeci post z serii związanej z moim "kapliczkowym" projektem poświęcę figurom, jakie znalazłam na terenie gminy Jednorożec, czyli właściwym świątkom - są to bowiem najczęściej figury świętych. Jeszcze niedawno wiedziałam o zaledwie kilku, dzisiaj mam już 15 takich obiektów.

  

Przy każdym z nich znajdziecie mapę z zaznaczoną lokalizacją, opis oraz zdjęcia - aktualne oraz, jeśli takie posiadam, także archiwalne. 

I. Figury Matki Bożej

Przedstawienia Bogarodzicy należą do najpopularniejszych w naszym kraju. Nie inaczej jest w gminie Jednorożec. Przeważają tu często spotykane przedstawienia Maryi jako Matki Bożej z Lourdes czy Niepokalanej. Nie spotkamy na omawianym terenie przedstawień regionalnie czczonych wizerunków Maryi.

a) Jednorożec

W 1955 r. jednorożecki proboszcz ks. Józef Wójcik zainicjował wystawienie figury Matki Bożej koło kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Jednorożcu. Figurę ufundowali strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej w Jednorożcu. Ma ona formę statuy Maryi z Jej Niepokalanym Sercem. Stanęła ona w dniu 12 VI 1955 r. po lewej stronie od kościoła, patrząc na elewację frontową. Co jakiś czas figura jest odnawiana i malowana. Postument jest malowany zazwyczaj na niebiesko (ostatnie malowanie w 2011 r.) - wówczas figura Matki Bożej pomalowana jest następująco: szata różowa, płaszcz niebieski ze złotymi lamówkami, welon biały. Rzadziej postument maluje się w kolorze brzoskwiniowym, wówczas szata Matki Bożej zyskuje kolor biały, płaszcz pozostaje błękitny ze złotymi lamówkami, a welon biały. Na postumencie umieszczono tablicę pamiątkową z informacją o inicjatorze, ofiarodawcach i dacie wystawienia wraz z poprzedzającym je wezwaniem "Pod Twoją obronę uciekamy się".

Ostatnie malowanie z 2011 r. 

Obecny wygląd.

Inna wersja kolorystyczna figury. Źródło.

b) Ulatowo Pogorzel

Figura Matki Bożej Niepokalanej na prywatnej posesji nr 49 została wystawiona w 2006 r., o czym informuje tablica fundacyjna na ceglanym cokole. Pod postumentem stoi donica ze sztucznymi kwiatami, wokoło rosną iglaki. 

c) Parciaki-Stacja

Figura Matki Bożej Niepokalanej stoi za torami kolejowymi, na wzgórzu pod lasem.  Jest ogrodzona drewnianym płotem. Figura stoi na wysokim ośmiobocznym postumencie, ozdobiona jest wstęgami i łukiem ze sztucznymi kwiatami. Jest zadbana, widać, że tutaj gromadzą się ludzie na nabożeństwo majowe (dwie ławki przed figurą i wydeptane ścieżki z kilku stron). 

d) Przejmy

Figura przydrożna Matki Bożej Niepokalanej z wniesionymi złożonymi rękoma znajduje się niedaleko budynku Nadleśnictwa Przasnysz, na rozstaju dróg: głównej przez wieś i prowadzącej w las. Jeszcze w 2012 r. wyglądała nieźle, ale teraz jest w opłakanym stanie. Figurę oraz otaczający ją drewniany, rozpadający się plotek, zdobią zniszczone sztuczne kwiaty. Z analizy zdjęć, jakie znalazłam, wynika, że ostatni raz odnowiona była w 2011 roku. Na cokole znajdują się zatarte napisy, prawdopodobnie modlitwa "O Marjo bez grzechu poczęta módl się za nami" (?) (w tej lub podobnej formie, bardzo trudno ją teraz odczytać, mogłam jedynie odszyfrować początek i reszty się domyślić).

Stan na lipiec 2011 r. Fot. Ewa Łukasiak. Źródło.

e) Żelazna Rządowa

Figura Matki Bożej Niepokalanej, stojąca na prywatnej posesji nr 4, znajduje się po lewej stronie drogi wjeżdżając do wsi od strony Parciak. Jest stosunkowo niewielkich rozmiarów, otaczają ją donice ze sztucznymi kwiatami. Stoi na niskim postumencie, wykonanym z czerwonej cegły. Na postumencie umieszczono tablicę z napisem:

MARYJO KRÓLOWO RODZIN

MÓDL SIĘ ZA NAMI" 

oraz datą wystawienia figury (2013).

Wcześniej (na pewno w 2011 r.) w tym miejscu stała drewniana kapliczka słupowa, pomalowana na niebiesko, zakończona u góry krzyżem, z figurą Matki Bożej Niepokalanej we wnęce, ozdobiona sztucznymi kwiatami.

f) Olszewka

Figura Matki Bożej Niepokalanej znajduje się na prywatnej posesji nr 45. Wykonała ją własnoręcznie mieszkanka Olszewki, pani Teresa Młynarska, pochodząca z Myszyńca. Jest ręcznie malowana, stoi na kamiennym postumencie. Figurę wystawiono w przydomowym ogrodzie ok. 2010 r. 

II. Figury świętych

Święci patroni towarzyszą człowiekowi od chrztu. U świętych szukamy wsparcia i pomocy, powierzając im konkretne sprawy, którymi się opiekują, a z którymi nierzadko stykali się w swoim życiu. Symbolika przedstawień świętych jest bardzo wymowna, a rozmieszczenie poszczególnych figur świadczy zarówno o wierzeniach mieszkańców, ich lękach i potrzebach, jak i o popularności wizerunków konkretnych świętych.

1. św. Jan Nepomucen

To jeden z najpopularniejszych świętych w Polsce, choć pochodził z Czech. Urodził się ok. 1350 r. w Pomuku (dziś Nepomuk) koło Pragi. Ok. 1380 przyjął święcenia kapłańskie. W związku z zatargiem między królem Czech Wacławem IV Luksemburczykiem a arcybiskupem praskim Jana z Jenštejna, którego Jan był wikariuszem generalnym, Nepomucen popadł w niełaskę władcy i w 1393 został uwięziony. Następnie zrzucono go z mostu Karola do rzeki Wełtawy. Ciało męczennika naleziono po kilkunastu dniach. Spoczywa w katedrze na Hradczanach. Mówi się też, że Jan Nepomucen zginął śmiercią męczeńską, ponieważ odmówił ujawnienia tajemnicy spowiedzi Zofii Bawarskiej, o co prosił podejrzewający królową o zdradę mąż, Wacław IV. Jan Nepomucen został beatyfikowany w 1721 r., a kanonizowany w 1729 r. 

W ikonografii Jan Nepomucen przedstawiany jest w stroju kapłańskim, w sutannie, rokiecie, birecie. W ręku trzyma zazwyczaj palmę męczeństwa; niekiedy trzyma palec na ustach, symbol zachowanej tajemnicy. Jego atrybutami są: klucz, książka, kłódka, krzyż w ręce, zapieczętowany list, most, pieczęć, wieniec z pięciu gwiazd (w środku napis tacui – milczałem), woda, zamek. Jest patronem jezuitów, Pragi, spowiedników, szczerej spowiedzi, dobrej sławy i tonących oraz orędownikiem podczas powodzi. Jest także patronem mostów. Według tradycji ludowej chronił pola i zasiewy przed powodzią, ale również i suszą. 

Do Polski kult świętego dotarł przez Śląsk, pozostający pod wpływem Czech oraz przez jezuitów, którzy kultem Nepomucena chcieli "zagłuszyć" kult Jana Husa. W gminie Jednorożec znajdziemy 3 figury św. Jana Nepomucena (jest też zniszczona kapliczka, w której prawdopodobnie znajdowała się figura świętego - opiszę ją w innym poście). Ze względu na podobieństwo ich formy uważa się, ze mogły wyjść spod ręki jednego rzeźbiarza lub być wykonane w tym samym warsztacie i w podobnym czasie. Nie jest to jednak udowodnione. Wszystkie trzy przedstawienia znajdują się w sąsiednich miejscowościach i zachowują formę charakterystyczną dla zachodniej Kurpiowszczyzny - na wysokim prostym drewnianym słupie stoi wyciosana z jednego kawałka drewna figura świętego.

a) Małowidz

Według mieszkańców drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena ma "z 500 lat", ale oczywiście jest młodsza i maksymalnie sięga XIX w. Stojący na wysokim, prostym drewnianym słupie kolorowy Nepomuk przypomina z daleka egzotyczny totem. Pomalowany jest na biało, czarno i czerwono, a niecodzienne wrażenie podkreślają zarysowane na czerwono oczy. Figura wyciosana jest z jednego pnia drzewa. Rzeźbiarzowi zabrakło w budulcu przestrzeni na wyprofilowanie tyłu postaci, stąd wrażenie jej płaskości i sztywności. Głowę świętego otacza aureola z drutu, na której mogły być kiedyś nepomuceńskie gwiazdy. W lewym ręku trzyma krzyż, a w prawej prawdopodobnie znajdowała się palma. Do słupa figura jest przymocowana za pomocą blaszek. Na słupie przyczepiono sztuczne kwiaty. Wokół figury rośnie bez lilak. 

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Stan na 2008 r., źródło.

Zestawienie zdjęcia i rysunku Teresy Ciepierskiej. Czy to ten sam Nepomuk?

b) Połoń

Nepomuk znajduje się prawie naprzeciw budynku OSP. Porównując zdjęcia, które posiadam, zauważyłam, że od jakiegoś czasu Nepomuk ma zmienioną (odnowioną) prawą rękę (czy stara odpadła?) oraz jest inaczej przymocowany do słupa (nie blaszką z przodu, a po bokach podstawy figury). Jakiś czas temu odpadła mu jedna gwiazda z otoku (powinno być ich 5), jedna z tych, które pozostały, jest wygięta. Na dole słupa przyczepiony jest żeliwny krzyżyk oraz dwie biało-czerwone flagi. Figura prawdopodobnie pochodzi z końca XIX w.

Archiwalne zdjęcie figury św. Jana Nepomucena na słupie w Połoni. Źródło: Celina Antosiak, Portrety wsi: Połoń, Głos gminy Jednorożec 3 (23)/2011, s. 17.

Fot. J. Świderski, 1969 r.  Ze zbiorów IS PAN. Źródło: T. Czerwiński, Ocalić od zapomnienia. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012.

Fot. M. Zalewski, źródło.

Stan na 2011-2012 r., źródło.

Stan na 2014 r. Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

c) Olszewka

Na terenie prywatnym (posesja nr 74) stoi ludowa drewniana polichromowana figura Jana Nepomucena na drewnianym słupie. Rzeźba jest uszkodzona, jeszcze niedawno brak jej było lewej ręki (jakiś czas temu została "dorobiona") i krzyża z prawej dłoni, nie ma też drucianej aureoli z pięcioma gwiazdami. Pierwotnie u podstawy krzyża umieszczono jedynie, w małym zagłębieniu na słupie, obrazek, prawdopodobnie Matki Bożej (Częstochowskiej?). Z czasem obrazem musiał się zatrzeć i wgłębienie po nim pozostałe zamalowano białą farbą. Najwcześniej w końcu 2004 r. u podstawy figury zamocowano kolorowy medalion, niestety, nie jestem w stanie identyfikować, co się na nim znajdowało. Jeszcze w lipcu 2012 r. "medalion" był zawieszony przy figurze, ale był przesunięty w dół, na wysokości napisu na pionowym słupie. Musiał się przesunąć (odpaść, zostać przesunięty przez kogoś) między czerwcem 2012 a lipcem 2012 r., gdy nie znajdziemy go na zdjęciach. Rzeźba jest pomalowana na ciemniejsze kolory niż w początku XXI w. (czy pierwotnie było podobnie?). W obecnej kolorystyce pozostaje od ok. 2012 r. Na słupie pionowo wycięte nazwisko rzeźbiarza lub (raczej) fundatora ("Antoni Opalach" - zwraca uwagę odwrócenie litery N), a u podstawy słupa inskrypcja: 

"FON[odwrócone]DATO(R - niewidoczne)
ROKU
1838".

Niektórzy podejrzewają, że ta data może być zbyt odległa jak na powstanie figury. Być może Jan miał swego poprzednika i to do niego odnosi się inskrypcja? Choć ja nie jestem przekonana do tej teorii. 

Stan na 2001 r. Źródło.

Grupa kobiet w strojach kurpiowskich pod figurą św. Jana Nepomucena w Olszewce. Lata 30. XX w. Kolekcja Jadwigi Urbanowicz w CATL.  Źródło.

Fot. Anna Bujniewicz, jesień 2004, źródło.

Źródło.

Zdjęcie z 30 VI 2012 r. , fot. Marek Lejbrandt. Źródło.

Jeszcze w lipcu 2012 r. "medalion" był zawieszony przy figurze, ale był przesunięty w dół, na wysokości napisu na pionowym słupie. Musiał się przesunąć (odpaść, zostać przesunięty przez kogoś) między czerwcem 2012, gdzie jest jeszcze na swoim miejscu, a lipcem 2012, kiedy wykonano powyższy rzut. Źródło: screen z Google Street View.

Nepomuk w Olszewce. Rysunek Teresy Piórkowskiej-Ciepierskiej z albumu "Kapliczki kurpiowskie" (Ostrołęka 2009).

2. św. Florian

To jeden z najpopularniejszych, obok Jana Nepomucena, świętych, którego wizerunki możemy spotkać w Polsce. Urodził się ok. 250 roku w Zeiselmauer (Dolna Austria). W młodym wieku, za czasów cesarza Dioklecjana, znanego z ostrych prześladowań chrześcijan, został powołany do armii rzymskiej. Przypisywano mu obok funkcji wojskowych dowodzenie oddziałem gaśniczym. Według legendy, ocalił płonącą wioskę jednym wiadrem wody. W roku 304 ujął się za prześladowanymi legionistami chrześcijańskimi. Nie chciał wyrzec się chrześcijaństwa, za co został skazany na karę śmierci. Poniósł ją 4 maja 304 w nurtach rzeki Enns w Górnej Austrii, w miejscowości Lauriacum (obecnie Lorch).

W ikonografii przedstawiany jest najczęściej w stroju rzymskiego oficera, z naczyniem z wodą do gaszenia ognia lub wprost gaszącego pożar. Czasem w ręku trzyma chorągiew. Jego atrybutami są: kamień młyński u szyi, kolczuga, krzyż, czerwony i biały krzyż, miecz, palma męczeńska, płonący dom, orzeł, tarcza, zbroja. Św. Florian jest patronem wykonawców zawodów wiążących się z ogniem: strażaków, hutników, kominiarzy, garncarzy, piekarzy. Jest również patronem Górnej Austrii. 

Do Polski relikwie świętego sprowadził w 1184 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy. Święty Florian został w 1436 r. przez biskupa krakowskiego kard. Zbigniewa Oleśnickiego ustanowiony jednym z głównych patronów Królestwa Polskiego. W gminie Jednorożec znajdziemy dwa takie przedstawienia. Jeden to pomnik w Jednorożcu, gdzie ma siedzibę erygowana w 1916 r. parafia pw. św. Floriana. Relikwie patrona sprowadzono na jego wspomnienie 4 maja 1987 r. Drugie z przedstawień to figura na prywatnej posesji w Olszewce. 

a) Jednorożec

Figura św. Floriana stoi w centrum Jednorożca. Została ufundowana przez strażaków z OSP Jednorożec w 1947 roku, o czym informuje pamiątkowa tablica. Figura przeszła renowację w 1997 roku, następnie w 2013 r. Wymieniono wówczas tablicę fundacyjną, a postument wyłożono lastrykiem. Zlikwidowano też metalowe ogrodzenie i niewielki ogródek z kwiatami w jego obrębie wokół figury. Od tego czasu figura czeka na pomalowanie.

Stan na 2010 r. Źródło.

Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Lato 2012 r. Sceen z Google Street View.

b) Olszewka

Figura świętego Floriana znajduje się na prywatnej posesji nr 45 w Olszewce. Została wykonana samodzielnie przez mieszkankę Olszewki, panią Teresę Młynarską, pochodzącą z Myszyńca. Jej forma nawiązuje do podobnych, popularnych obecnie przedstawień świętego (vide: KLIK), identyczna kolorowa figura o większych rozmiarach znajduje się w kościele parafialnym w Jednorożcu i jest noszona w procesjach przez strażaków jako feretron. Figura z Olszewki nie jest pomalowana, stoi na kamiennym postumencie obok innych świątków wykonanych przez właścicielkę. 

3. św. Jan Chrzciciel

Święty był synem krewnej Maryi Elżbiety i Zachariasza, żydowskiego kapłana.  Urodził się pół roku przed Jezusem. W młoduym wieku rozpoczął życie pustelnika na Pustyni Judzkiej, gdzie przepowiadał przyjście Mesjasza. Udzielił chrztu Jezusowi w rzece Jordan. Zginął śmiercią męczeńską poprzez obcięcie głowy na rozkaz króla Heroda Antypasa.

Jest patronem wielu zakonów, m.in. joannitów, mnichów, dziewic, pasterzy i stad, kowali, krawców, kuśnierzy, rymarzy; abstynentów, niezamężnych matek oraz skazanych na śmierć. Jest orędownikiem podczas gradobicia i w chorobach epilepsji. Przedstawia się go jako brodatego mężczyznę w szatach pustelnika, najczęściej w skórze, zazwyczaj z laską w kształcie krzyża, czasem z muszlą lub w pobliżu rzeki.

Przedstawienia tego świętego można spotkać w Polsce stosunkowo rzadko, więc możemy czuć się wyróżnieni, że w gminie Jednorożec znajdziemy taki świątek. Figura świętego znajduje się w Jednorożcu na prywatnej posesji nr 28c przy ul. Mazowieckiej. Została wystawiona w 1902 r., o czym informuje tablica z datą u podstawy słupa, na którym stoi figura. Cała figura pomalowana jest na srebrno. Święty przedstawiony jest jako mężczyzną z brodą, z uniesioną w geście błogosławieństwa prawą ręką. W lewej trzyma muszlę i podtrzymuje ręką laskę w kształcie wysokiego krzyża. Przez ramię przewieszoną ma torbę, a u jego prawej stopy siedzi baranek. Postument, na którym stoi figura, składa się z 6 części, przedzielonych gzymsami. 

Stan sprzed 2012 r. Źródło.

Fot. Sergiusz Lelewski.

4. św. Jan Paweł II

Pomnik Papieża Polaka, kanonizowanego w 2014 r., został wystawiony miesiąc po jego śmierci w 2005 r. Znajduje się w Jednorożcu przed kościołem parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP. Uroczyście poświecił ją w dniu 2 maja 2005 r. J.E.Ks Bp Stanisław Stefanek. Postać Papieża, wykonana z białego marmuru (?), stoi na lastrykowym postumencie. Na ścianie frontowej znajduje się napis fundacyjny: Pokrywają go inskrypcje: W HOŁDZIE OJCU ŚWIĘTEMU / JANOWI PAWŁOWI II / PARAFIANIE PARAFII / JEDNOROŻEC / 02.05.2005 R. 

Postument pokrywają cytaty ze słów Papieża:

a) na ścianie frontowej: Zawierzam macierzyńskiej opiece / Pani Jasnogórskiej... / każde polskie serce, / każdy dom i każdą rodzinę. / JAN PAWEŁ II 

b) na ścianie prawej: Nie zapominajcie o wspólnej / codziennej modlitwie, / zwłaszcza wieczornej / i o świętowaniu niedzieli / i uczestnictwie we Mszy Świętej niedzielnej. / JAN PAWEŁ II

c) na ścianie lewej: Budujcie dom waszego życia... / na skale! A skałą jest Chrystus. / JAN PAWEŁ II

Napisy na ścianie frontowej i prawej zaczęły się ścierać. Wokół figury stoją kwiaty (donica z żywymi kwiatami i wieńce ze sztucznych) oraz znicze.

III. Pan Jezus

Przedstawienia Jezusa Chrystusa są w Polsce bardzo popularne. Dominują szczególnie te związane z Męką Pańską. W gminie Jednorożec nie ma ich jednak wiele. Spośród figur znajdziemy jedynie dwa przedstawienia. 

a) Parciaki

Figura Najświętszego Serca Pana Jezusa znajduje się nad stawem przykościelnym na placu plebanijnym obok kościoła parafialnego. Przedstawia Jezusa w białych szatach z Sercem, spoglądającego w dół, z rękoma wzniesionymi do błogosławieństwa.

b) Olszewka

Figura znajduje się na prywatnej posesji nr 45 w Olszewce. Została wykonana samodzielnie przez mieszkankę Olszewki, panią Teresę Młynarską, pochodzącą z Myszyńca. Jest to przedstawienie Jezusa w drewnie w formie Chrystusa Frasobliwego - w pozycji siedzącej, zamyślonego, z głową podparta na ręce. W otoczeniu figury znajdują się inne świątki, m.in,. opisany wyżej św. Florian.

Zdjęcia nie podpisane wykonałam samodzielnie. Mapy wykonałam samodzielnie na podkładzie map Google. Plan Jednorożca i Stegny pochodzi stąd: KLIK.

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.



Do następnego!