MAŁA OJCZYZNA: gmina Jednorożec na przełomie wieków - rys administracyjny

Jakiś czas temu pytałam Was na fanpage'u na Facebooku, o czym chcielibyście przeczytać w kolejnym wpisie z cyklu MAŁA OJCZYZNA. Tobiasz, którego poznałam podczas badań dialektologicznych w Jednorożcu w sierpniu (pisałam Wam o nich tutaj: KLIK) podpowiedział mi coś, co idealnie wpisuje się w moje plany "regionalne". Dlatego też dzisiaj zamierzam uporządkować trochę wiedzę o przeszłości gminy Jednorożec. Zajmiemy się jej przynależnością: państwową i jednostkową (w zależności od okresu historycznego prowincje, ziemie, województwa, powiaty itp.) od czasów najdawniejszych aż po dzień dzisiejszy. Wspominałam o tej przynależności już w postach: o parafii w Jednorożcu i w trzech częściach historii Jednorożca, a także w postach przedstawiających historię poszczególnych miejscowości, ale myślę, że uporządkowanie wiadomości dotyczących przynależności administracyjnej terenów dzisiejszej gminy Jednorożec na przestrzeni wieków będzie pomocne i ułatwi zainteresowanym poruszanie się po historii regionalnej oraz po moim blogu ;)

Zaczynamy od średniowiecza, ale gdyby kogoś interesowały wcześniejsze czasy, to zapraszam na post na temat prahistorii powiatu przasnyskiego: KLIK.

1. Księstwa mazowieckie

Przyłączenie Mazowsza do państwa Polan nastąpiło w latach 960-990. Z relacji ibn Jakuba i „Dagome iudex” wynika, że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi.

Mazowsze za pierwszych Piastów - ok. 1010 r. Źródło.

W czasie bezkrólewia i reakcji pogańskiej Miecław, namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II Lamberta, próbował, opierając się terytorialnie na Mazowszu, stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej. Próby te zostały zdławione w 1047 r. przez Kazimierza Odnowiciela.

Księstwo Mazowieckie w latach 1037-1047, za panowania Miecława. Źródło.

Po wygnaniu Bolesława II Szczodrego w 1079 r., na Mazowszu do roku 1102 władzę sprawował jego brat książę Władysław I Herman. Po jego śmierci kontrolę nad dzielnicą objął książę Bolesław III Krzywousty. Po jego śmierci, na mocy testamentu, Mazowsze otrzymał Bolesław Kędzierzawy, a potem jego potomkowie. Pomimo zmieniających się  w czasie rozbicie dzielnicowego książąt, którzy władali Mazowszem, Jednorożec i tereny dzisiejszej gminy Jednorożec zawsze pozostawały w obrębie księstwa mazowieckiego.

Mazowsze jako dzielnica Bolesława Kędzierzawego - ok. 1150 r. Źródło.

Księstwo Mazowieckie w latach 1138-1226. Źródło.

Księstwo Mazowieckie w latach 1226-1248. Źródło.

Księstwo Mazowieckie w latach 1248-1351. Źródło.

Jednorożec należał do ziemi ciechanowskiej. W czasie, gdy się kształtowała, Przasnysz był jeszcze małą osadą, więc nie wydzielono ziemi przasnyskiej. Ciechanów istniał już w połowie XI w. (wymieniony jest w dokumencie z 1065 r., wydanym przez Bolesława Śmiałego, w którym król uposaża ufundowany wówczas klasztor benedyktynów w Mogilnie, Ciechanów wymieniony jest jako jeden z grodów obciążony dziewięciną na rzecz klasztoru), prawa miejskie otrzymał w 1400 r. lub wcześniej, Przasnysz zaś - dopiero w 1427 r.

Mazowsze w latach 1313-1345. Źródło.

Mazowsze w latach 1381-1426. Źródło.

Z czasem księstwa mazowieckie stawały się lennem Korony - w wyniku wymierania książąt lub oddawania się ich jako lenników królowi polskiemu.

Mazowsze jako lenno Korony - ok. 1454 r. Źródło.

Źródło: A. Borkiewicz-Celińska, Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370-1526), Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.

2. Mazowsze włączone bezpośrednio do Korony Polskiej (1526-1795) 

Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony: województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Jednorożec i okolice znajdowały się w województwie mazowieckim, w ziemi ciechanowskiej. 

Mazowsze inkorporowane do Korony - ok. 1526 r. Źródło.

Źródło.

W połowie XIV w. utworzono przasnyskie starostwo niegrodowe, w skład którego weszły ziemie dzisiejszej gminy Jednorożec.

3. Królestwo Prus (1795-1807)

W 1795 r. upadła I Rzeczpospolita. Ziemie dzisiejszej gminy Jednorożec przejęły Prusy, włączono je do prowincji Prusy Nowowschodnie, do departamentu płockiego, powiatu przasnyskiego.

Mapa Prus z 1806 r., widoczny departament płocki w obrębie Prus Nowowschodnich. Źródło.

4. Księstwo Warszawskie (1807-1815)

Po utworzenia Księstwa Warszawskiego w 1807 r., w skład którego weszły też tereny Jednorożca, jego tereny zostały podzielone na departamenty, a te na powiaty. Ziemie dzisiejszej gminy Jednorożec należały do departamentu płockiego, do powiatu przasnyskiego. Każda miejscowość od 1809 r. stanowiła gminę.

Źródło.

5. Królestwo Polskie (1815-1918)

Po powstaniu Królestwa Polskiego (1815) okolice Jednorożca włączono do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 r. województwa zamieniono na gubernie. Na mocy ukazu carskiego z 2 marca 1864 r. przeprowadzono też reformę samorządu, powstały samorządowe gminy wiejskie. Co ciekawe, gminny system samorządowy wtedy powstały w zasadniczej części trwa do dziś (z przerwą w latach 1954-1989).

Podział administracyjny Królestwa Polskiego. Mapa przedstawia podział z lat 1816–1844. Źródło.

W 1866 r. utworzono gubernię płocką, w niej powiat przasnyski. W 1867 r. utworzono nowy szczebel administracyjny, czyli gminy. W powiecie przasnyskim było 8 gmin, w tym gmina Jednorożec. Jednorożec obok Przasnysza, Dzierzgowa i Chorzel od czasu reformy sądownictwa w latach 1875-76 był również siedzibą okręgowego sądu gminnego. Miejscowość należała do sądu gminnego okręgu IV (wraz z gminami Baranowo i Zaręby).

Mapa powiatu przasnyskiego, pozostającego w strukturach guberni płockiej, po regulacjach z lat 1866-1868. J. M. Bazewicz, Atlas geograficzny illustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907. Źródło: Radosław Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866-1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.

Zbliżenie z poprzedniej mapy. Widoczne: Ulatowo Dąbrówka, Kobylaki Konopki, Kobylaki Wólka, Kobylaki Czarzaste, Lipa, Stegna, Jednorożec, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Połoń, Olszewka, Parciaki, Zadziory, Żelazna, Dynak, Budziska, Budy Przysieki. Orzyc określony jest jako "Rzeka Konoplenka", nieuregulowany. J. M. Bazewicz, Atlas geograficzny illustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907. Źródło.

Nie wszystkie miejscowości, które należą dzisiaj do gminy Jednorożec, należały do niej w okresie Królestwa Polskiego. Wgminie Jednorożec znalazły się: Jednorożec, Połoń, Olszewka, Małowidz, Parciaki, Żelazna, Stegna, Szla, Przejmy, Lipa, Obórki, Karolinowo, Nakieł, Budy Przysieki (Rządowe), w gminie Przasnysz: Kobylaki Wólka, Kobylaki Konopki, Kobylaki Korysze i Kobylaki Czarzaste, w gminie Krzynowłoga Wielka: Ulatowo Pogorzel, Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Dąbrówka, w w gminie Baranowo Dynak. Poza gubernią płocką, w guberni łomżyńskiej, w powiecie makowskim, w gminie Drążdżewo, pozostały Budy Przysieki (Prywatne). Ten podział przedstawia poniższa mapa.

Mapa Gubernji Płockiej z podziałem na gminy: podług najnowszych źródeł (fragment), wyk. Konrad Obuchowski, Płock 1908. Źródło.

6. II Rzeczypospolita (1918-1939)

W okresie międzywojennym gmina Jednorożec należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. Sąd pokoju znajdował się w Przasnyszu, sąd okręgowy w Mławie.

Źródło.

Mapa pow. przasnyskiego w okresie międzywojennym. Zaznaczono obszar gminy Jednorożec. Źródło: R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866-1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.

Gmina Jednorożec w okresie międzywojennym składała się następujących miejscowości: Budy Prywatne wieś, Budy Rządowe wieś, Budziska leśniczówka, Jednorożec wieś, Lipa wieś, Małowidz wieś, Nakieł leśniczówka, Nakieł wieś, Obórki wieś, Olszewka stacja kolejowa, Olszewka wieś, Parciaki wieś, Parciaki stacja kolejowa, Połoń wieś, Przejmy leśnictwo, Stegna wieś, Szla kolonia, Ulatowo Pogorzel tartak, Ulatowo Pogorzel wieś, Ulatowo Pogorzel Żydowo wieś, Wólka Kobylaki wieś, Zadziory leśniczówka, Żelazna Prywatna wieś i Żelazna Rządowa wieś.

Mapa z 1930-31 r. Zaznaczono na niej: Połoń, Olszewkę, Małowidz, Ulatowo Dąbrówkę, Ulatowo Słabogórę, Ulatowo Pogorzel, Kobylaki Wólkę, Kobylaki Korysze, Kobylaki Konopki, Kobylaki Czarzaste, Przejmy, Obórki, Lipę, Drążdżewo Nowe, Jednorożec, Stegna, Budy Przysieki Prywatne, Budy Przysieki Rządowe, Nakieł, Budziska, Stację Parciaki, Parciaki, Dynak, Żelazną Rządową i Żelazną Prywatną oraz Bagno Gutocha. Źródło.

7. III Rzesza Niemiecka (1939-1945)

8 października 1939 r. Adolf Hitler wydał dekret o organizacji i administracji wschodnich terytoriów włączonych do Rzeszy. Oficjalnie 1 listopada 1939 r. wcielono do III Rzeszy obszar o powierzchni 91 974 km², w tym północną część województwa warszawskiego II RP. Powiat przasnyski (niem. Landkreis Praschnitz) znalazł się w Rejencji ciechanowskiej (niem. Regierungsbezirk Zichenau), która weszła w skład prowincji Prusy Wschodnie (niem. Ostpreußen).

Źródło.

Rejencja ciechanowska. Źródło.

8. Polska Rzeczpospolita Ludowa

a) 1945-1950

22 sierpnia 1944 r. na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski. Powiat przasnyski, jako jeden z powiatów województwa warszawskiego, reaktywowano po wyzwoleniu ziem północnego Mazowsza w zimie 1945 r. Ziemie obecnej gminy Jednorożec weszły w skład powiatu przasnyskiego.

Źródło.

b) 1950-1975

Ustawą z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniesiono samorząd terytorialny w Polsce. Ziemie dzisiejszej gminy Jednorożec weszły w skład powiatu przasnyskiego, a ten funkcjonował w ramach województwa warszawskiego, jednego z wydzielonych 17 województw.

Źródło.

c) 1975-1989

W wyniku reformy administracyjnej z dniem 1 czerwca 1975 r. powstało 49 województw. Zlikwidowano podział na powiaty. Prawie całe terytorium dawnego powiatu przasnyskiego, w tym ziemie dzisiejszej gminy Jednorożec, znalazło się na obszarze województwa ostrołęckiego.

Źródło.

9. Rzeczpospolita Polska 

a) 1989-1998

Po zmianie nazwy państwa nie zmieniono podziału administracyjnego. 

Źródło.

b) od 1999

Ustawą z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa przeprowadzono reformę administracyjną w Polsce. Z dniem 1 stycznia 1999 r. powstało 16 województw. Na obszarze województwa mazowieckiego zorganizowano 37 powiatów ziemskich, w tym powiat przasnyski składający się z 7 gmin. Jedną z tych gmin jest gmina Jednorożec. 

Podział administracyjny Polski. Źródło.

Województwo mazowieckie. Źródło.

Powiat przasnyski, podział na gminy. Źródło.

Obecnie w skład gminy Jednorożec wchodzą następujące miejscowości: Budy Rządowe, Budziska, Drążdżewo Nowe, Dynak, Jednorożec, Kamienica, Kobylaki-Czarzaste, Kobylaki-Konopki, Kobylaki-Korysze, Kobylaki-Wólka, Lipa, Małowidz, Murowanka, Nakieł, Obórki, Olszewka, Parciaki, Parciaki-Stacja, Połoń, Przejmy, Stegna, Ulatowo-Dąbrówka, Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra, Uścianek, Szkopnik, Zadziory, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha.

Źródło.

Źródła: 1, 2, 3, 4, 5, 6. 7, 8, 9.

Chcesz dowiedzieć się więcej? Poniżej przydatne linki.
I część historii Jednorożca (do końca XVIII wieku): KLIK.
II część historii Jednorożca (1801-1914): KLIK.
III część historii Jednorożca (1914-1939): KLIK.
Pozostałe posty o tematyce regionalnej: KLIK.

Do następnego! :)