Kurpianka w wielkim świecie: Szla – wieś na granicy Puszczy Mazuch, dawniej w gm. Jednorożec

Myślałam, że oprócz Jednorożca (którego historię opublikowałam w odcinkach) nie opiszę już żadnej miejscowości z gminy Jednorożec. Ale przecież kiedyś zasięg gminy był inny! Dlatego dzisiaj przychodzę z historią miejscowości, która już nie należy do gminy Jednorożec, ale stanowiła jej część na przełomie XIX i XX wieku. Oto, co do tej pory udało mi się ustalić. Zapraszam na historię Szli!

Szla jest wsią położoną między Jednorożcem a Przasnyszem, 8 km na południe od Jednorożca. Usytuowana jest w pobliżu Puszczy Kurpiowskiej. Tuż za Szlą, na granicy gminy Jednorożec, rozpoczynają się pozostałości Puszczy Zielonej – części zwanej Puszczą Mazuch albo Chorzelską.

Osadnictwo w tym regionie ma długą historię – sięga epoki kamienia. W Szli odkryto stanowisko ludności subneolitycznej, której głównym źródłem utrzymania było zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo, a przyswoiły sobie wytwórczość ceramiczną i gładzenie narzędzi kamiennych. Kolejne stanowisko pochodzi z czasów kultury przeworskiej, utożsamianej z germańskimi Wandalami.

Pierwsza wzmianka o Szli pochodzi z 1475 r. Wtedy wieś była własnością księcia mazowieckiego na prawach niemieckich z wójtem na czele. Pozostałością po tych czasach jest jej układ przestrzenny, zachowany do dzisiaj (ulicówka). O przywileju lokacyjnym Janusza II, wydanym w Ciechanowie 9 VIII 1486 r., wspomina lustracja dóbr królewskich z 1617 r. Początkowo Szla należała do starostwa ciechanowskiego.

Po przyłączeniu Mazowsza do Korony w 1526 r. zachowano podział na trzy regiony: woj. rawskie, płockie i mazowieckie. Szla znajdowała się w woj. mazowieckim w ziemi ciechanowskiej. W 1576 r. utworzono przasnyskie starostwo niegrodowe, Szla stała się jego częścią.

Jako że tuż obok rozciągała się Puszcza Mazuch, nic dziwnego, że we wsi mieszkali bartnicy. Posiadali barcie w pobliskich uroczyskach. Lustracja dóbr królewskich z 1565 r. wspomina o Jakubie Starikow (Stankow), który posiadał barcie w uroczysku Leśnisko i płacił jedną rączkę miodu, a za kunicę (kunowe – pozwolenie na polowanie w puszczy) oddawał 15 groszy, oraz Andrzeju Wysku, Wacławie, Wociechu Woicie i Janie Woicie, którzy posiadali barcie w uroczysku Pięć Gai, a każdy z nich oddawał rączkę miodu. Nie płacili kunowego, więc nie mieli prawa do polowań. Bartnicy korzystali też z łąk w puszczy, nie płacąc za to prawo. Dań miodową oddawali na św. Wojciecha (24 kwietnia) staroście w Przasnyszu.

W 1567 r. wieś Szla Królewska miała wraz z wójtostwem 20 włók pól. Wójt z listy jeździ i wojnę służy. Miał do dyspozycji 2 włóki. We wsi mieszkało 3 ogrodników, kowal, 3 smolarzy, przekupień i rzeźnik.

Mazowsze w II połowie XVI wieku. Zaznaczono Szlę. Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, cz. 1, Warszawa 1973. Źródło.

W 1617 r. we wsi korzystano z 8 i pół włóki, puste pozostawały jedna i pół włóki. Pozostałe osiem przeznaczono na folwark (2 izby naprzeciw siebie, z jednej strony alkierz, w obu izbach zielone piece kaflowe, a okna w ołów, dobre, kuchnia zła, stara, obok izdebka z prostem piecem; 2 stodoły, z których jedna była większa, stajnia niemała, ale niedobra, chlewy także złe). Łącznie wieś miała więc 20 włók. W folwarku siano zboża: jęczmień, żyto, zboża jare, owies i tatarki. Rocznie folwark przynosił przychód w wysokości 100 kop żyta (na wysiewek zostawiano 60 kop), 25 kop jęczmienia, 30 kop jarki, 35 kop owsa i 15 kop tatarki. Rocznie zbierano 8 brogów siana. Był to drugi w okolicy folwark – wcześniej powstał w Rudzie pod Przasnyszem (dziś część miasta). We wsi istniała karczma. Wydaje się, że w II poł. XVI w. lub na początku kolejnego stulecia obszar wsi powiększono, karczując część pobliskiego lasu. Czynsz roczny z włók osiadłych wynosił 24 grosze. Chłopi płacili po 4 kapłony z każdej włóki, oddawali z niej także 30 jajek, nie oddawali zaś żadnego zboża ani gęsi.

Lustracja starostwa przasnyskiego w 1661 r. podaje, że wieś miała grunt dobry, pole trojne (20 włók, w tym 2 wójtowskie). W Szli mieszkało 32 kmieci na 18 włókach, z których każdy na św. Marcina (11 listopada) płacił 24 grosze czynszu. We wsi był jeden karczmarz, który od przywoźnego piwa płaci miasto strawnego. Danina nie uległa zmianie, doszła jednak robocizna: ci kmiecie robią 2 dni w tydzień z każdej włóki, (...) przewody winni, ale za dzień na 7 mil. Lustracja podkreślała, że w okolicy bór i las na błociech z dobrym na budowę drewnem: sosny, jesiony, olszyny, jodły i dęby.

We wsi mieszkali czterej bartnicy, przypisani do Puszczy Chorzelskiej (Mazuch) i dań płacący. Dziesięcinę oddawano biskupowi płockiemu. Lustracja z 1661 r. wspomina m.in. o tym, że zasiano jedynie 3 włóki ziemi, z której każdej płacono czynsz. Zaznaczono też, że ze Szli miano wybierać jednego wybrańca – chłopa, który za zwolnienie z danin i podatków służył w królewskiej piechocie. Miał nad tym czuwać wójt. Lustracja potwierdza istnienie folwarku we wsi.

Lustracja z 1789 r. informuje o 9 gospodarzach, którzy zajmowali działki o wielkości pół włóki, oraz 7 czynszownikach, zajmujących też po pół włóki. W sumie wieś obejmowała obszar 8 włók.

W 1795 r. upadła I Rzeczpospolita. Omawiany teren przejęły Prusy – włączono go do prowincji Prusy Nowowschodnie, do departamentu płockiego, pow. przasnyskiego. Podział ten oparto o strukturę parafialną, nieświadomie nawiązując do najstarszych ustaleń administracyjnych z okresu średniowiecza. Po 1795 r. Szla została przejęta przez rząd pruski. We wsi było wówczas 18 domów.

Tereny dzisiejszej gminy Jednorożec na mapie województwa mazowieckiego z 1783 r. autorstwa Karola Perthéesa. Źródło.

Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r., w skład którego wszedł omawiany obszar, państwo zostało podzielone na departamenty, a te na powiaty. Interesujące nas ziemie należały do departamentu płockiego i pow. przasnyskiego. Wówczas też zapoczątkowano samorząd gminny. Szla znajdowała się w dobrach narodowych Księstwa Warszawskiego. Wówczas we wsi istniała szkółka elementarna – jedna z kilku na terenie parafii Przasnysz, do której należała wieś. W 1811 r. notowano tu 30 uczniów.

Szla na rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło.

Wedle Opisu statystycznego powiatu przasnyskiego z 1815 r. Szla liczyła 25 domów, które zamieszkiwało 182 mieszkańców. Wśród nich było 84 mężczyzn i 98 kobiet. W 1817 r. w Szli w 26 dymach mieszkało 43 mężczyzn i 7 (!) kobiet. Wśród Żydów było 6 mężczyzn i 57 kobiet (!). W 1827 r. wieś liczyła 26 dymów i 165 mieszkańców. W północnej części Szli ok. 1830 r. notowano cegielnię. W tym czasie przy głównym skrzyżowaniu dróg we wsi postawiono kapliczkę, upamiętniająca epidemię cholery w 1831 r.

Źródło.

Do 1864 r. była to wieś rządowa. Następnie przeprowadzono tu uwłaszczenie. W ramach reformy samorządowej z 1867 r. Szla znalazła się w granicach nowo utworzonej gminy Jednorożec.

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydanym w 1890 r., zapisano, że wieś Szla należała do gm. Jednorożec oraz parafii Przasnysz. Znajdowały się tu 33 domy, w których mieszkało 310 ludzi. Ziemie należące do wsi zajmowały 1384 morgi, a było wśród nich 1037 mórg ziemi użytkowej i 347 mórg nieużytków.

Mapa Gubernji Płockiej z podziałem na gminy: podług najnowszych źródeł (fragment), wyk. Konrad Obuchowski, Płock 1908. Źródło.

Szla na niemieckiej mapie wojskowej z 1914 r. Źródło.

W 1914 r. wieś liczyła 40 domów i 350 mieszkańców. Jadąc od Przasnysza, widziało się zagrody tylko po prawej stronie (współcześnie raczej po lewej stronie). Droga wzdłuż wsi obszadzona była brzozami. Przez wieś przejeżdżało małżeństwo Maria i Aleksander Macieszowie, udający się latem 1914 r. do Jednorożca. Ona planowała zebrać rośliny do zielnika Mazowsza Płockiego, on prowadzić miał badania antropologiczne Kurpiów. Maria Macieszyna zauważyła bogactwo różnych roślin w borze między Szlą a Jednorożcem, ale i piaszczystą glebę, która nie zaopatrywała roślin w odpowiednią ilość wody. Niemniej pełno było poziomek i jagód. Wspominała, że szleński bór (także jako Szleński Bór) krył w sobie bogactwo w postaci gliny, którą kopali okoliczni Kurpie. We wsi istniała spółka spożywcza.

Maria Macieszyna Szlę zaliczała do Kurpiowszczyzny, pisząc, że wszystkie domy były zwrócone do szosy szczytami, miały śparogi, były otoczone ogródkami. Opisywała też napotkanego starszego mężczyznę, noszącego na nogach łapcie z łyka (kurpie), z ligawką w rękach. Grając na niej, nawoływał krowy. Był to wiejski pastuch. Krowy pasiono w lesie rządowym za opłatę pół rubla od sztuki za całe lato, ale z czasem opłaty były podnoszone. W 1914 r. wynosiły po 10 zł bez zapłaty dla pastucha.

Również etnograf Adam Chętnik w Atlasie polskich strojów ludowych zaliczał Szlę do miejscowości, w których w końcu XIX w. noszono strój kurpiowski.

Oprac. A. Chętnik, rys. K. Woźnińska, 1961. Źródło: A. Chętnik, Atlas polskich strojów ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Warszawa 1961.

Do dziś w miejscowości zachowało się kilka chat kurpiowskich. Są wśród nich nawet kryte strzechą. Autorem zdjęć tych domów jest Mirosław Krejpowicz.

W czasie I wojny światowej na terenie wsi Szla i w jej okolicach prowadzone były działania wojenne. Relacje prasowe informują o tym, że używano tu gazów bojowych. Jednak znawcy tematu są zdania, że była to informacja propagandowa, zamieszczona w prasie, informującej o działaniach wojsk rosyjskich. Wiele wzmianek o Szli można było znaleźć w prasie w sekcji wieści z frontu.

"Kurier Warszawski. Dodatek poranny", 1915, 194, s. 1. Źródło.

Niemiecka transzeja w lesie między Jednorożcem a Szlą, 1915 r. Zbiory Jacka Furmańczyka.

Niemniej w lesie między Jednorożcem a Szlą do dziś pozostało wiele lejów i linii okopowych. Znajduje się tu również cmentarz, o którym pisałam tutaj: KLIK.

Zasieki w lesie między Jednorożcem a Szlą. Zbiory Jacka Furmańczyka.

1915 r., linie okopów w lesie między Jednorożcem a Szlą.

Źródło.

W 1915 r. w Szli w wyniku działań wojennych spalono 58 gospodarstw. Inne zapisy, m.in. relacje Powiatowej Rady Opiekuńczej w Przasnyszu, informują o całkowitym zniszczeniu wsi. W 1916 r. istniała tu ochronka dla dzieci (przychodnia, nie stała). Uczęszczało do niej 55 dzieci.

W dwudziestoleciu międzywojennym Szla nadal należała do gm. Jednorożec. W dniu 23 VIII 1920 r. na linii Szla-Drążdżewo-Jednorożec nastąpiła koncentracja 17 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty, która następnie ruszyła na Chorzele, gdzie miała miejsce bitwa z bolszewikami.

Spis ludności z 1921 r. wykazał 361 mieszkańców, w tym 174 mężczyzn i 187 kobiet. Wszyscy zadeklarowali narodowość polską i wyznanie rzymskokatolickie. We wsi znajdowało się 56 budynków mieszkalnych. Na dzień 1 IX 1939 r. w Szli, obejmującej powierzchnię 751,55 ha, mieszkało 450 osób. W 1930 r. powstał sklep spożywczo-galanteryjny, należący do Lucjana Więckiewicza.

W Szli istniała szkoła powszechna. W roku szkolnym 1925/1926 uczyło się tu 49 dzieci w 1 klasie. Wynajęty lokal miał powierzchnię 20 m kw. Nauczyciel był jeden. Wedle danych z roku szkolnego 1930/1931 dwuklasowa szkoła mieściła się w lokalu (lokalach?) najmowanych o powierzchni 63 m kw. Dysponowano 2 salami lekcyjnymi. Uczyło się tu 112 dzieci. W 1934 r. nauczycielką była Franciszka Przybyłowska, a w roku szkolnym 1938/1939 w szkole w Szli pracowali Maria i Adam Krzykowscy.

W latach 1926-1930 urząd wójta gm. Jednorożec pełnił pochodzący ze Szli Leon Krzykowski. W 1933 r. przeprowadzono podział gmin na gromady. Gromada Szla obejmowała wieś Szla.

Źródło: "Warszawski Dziennik Wojewódzki", 1933, 14, s. 520.

W 1926 r. we wsi powołano Ochotniczą Straż Pożarną. Istnieje do dzisiaj. W Szli działało jedyne, jak wynika z dotychczasowych badań, Koło Młodzieży Wiejskiej w gm. Jednorożec. Organizacja ta po I wojnie światowej zrzeszała młodzież w Sekcji Kół Młodzieży Wiejskiej przy Centralnym Związku Kółek Rolniczych. W 1919 r. powołany został Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej, również podporządkowany CZKR. W 1928 r. doszło do rozłamu - zamiast CZMW powstały Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” (niezależny od sanacji) oraz prorządowy Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew” (w 1934 r. współtworzył Centralny Związek Młodej Wsi „Siew”). Związek Młodzieży Wiejskiej RP działał nieprzerwanie w latach 1928–1939. Od 1931 r. związany był ze Stronnictwem Ludowym. Prowadzono działalność kulturalno-oświatową – m.in. przez zakładanie i prowadzenie bibliotek jak ta w Ochudnie – oraz wychowawczą.

Koło w Szli powstało dokładnie 17 XI 1935 r. Założyło je 14 osób. Spotkania odbywały się w budynku szkoły powszechnej, na co wyraził zgodę kierownik placówki, K. Kamecki. Inny nauczyciel, Franciszek Jankowski, prowadził teatr, organizował gry, zabawy, śpiew. Koło, choć gromadzące nieliczną grupę młodzieży, prężnie działało. W styczniu 1936 r. wystawiło sztukę "Poseł czy kominiarz" oraz "Zięć z przeszkodami". Po przedstawieniach odbywały się zabawy taneczne, z których dochód przeznaczano na działalność koła (prowadzenie dokumentacji, opłata prenumeraty czasopisma "Siew Młodej Wsi"). UW lutym 1936 r. urządzono zabawę karnawałową dla członków i sympatyków koła. Prowadzono też bibliotekę. W 1936 r. notowano tu 36 książek, zebranych od mieszkańców.

Mapa z 1930-31 r. Źródło.

W czasie II wojny światowej okolice Szli ponownie stały się areną działań wojennych. W lesie między Jednorożcem a Szlą, na tzw. Górze Partyzantów, w 1944 r. miała miejsce bitwa Armii Krajowej i radzieckich partyzantów z Niemcami. Przeczytać o niej można tutaj: KLIK. Mieszkańcy Szli angażowali się w pomoc ruchowi oporu w gm. Jednorożec, o czym pisałam tutaj: KLIK.

Góra Partyzancka widoczna na mapie w technologii LIDAR nałożonej na mapę rastrową. Wyraźnie widać pozostałości po I wojnie światowej: okopy, leje itp. Źródło.

Góra Partyzantów wyraźnie widoczna na zdjęciu lotniczym w lesie między Jednorożcem a Szlą, której północny fragment widać na dole zdjęcia. Fot. Marek Masalski.

Fot. MWKmoch, listopad 2019 r.

W dniu 1 I 1945 r. notowano we wsi 510 mieszkańców. Po wojnie przywrócono przedwojenną organizację administracyjną Polski. Szla nadal należała do gm. Jednorożec w pow. przasnyskim w woj. warszawskim. Ok. 1947 r. w Szli notowano 368 mieszkańców.

W 1954 r. zlikwidowano gminy, uważane za przeżytek sanacyjny. Zastąpiono je mniejszymi jednostkami – gromadami. Powstały na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Szlę włączono do gromady Lipa, obejmującej też Lipę, Przejmy i Obórki. W 1960 r. zniesiono gromadę Lipa, a jej obszar włączono do gromady Krępa (w poprzednim roku siedzibę gromady przeniesiono z Bartnik do Krępy, zmieniając nazwę gromady).

Fragment tajnej mapy z 1957 r. - widoczna gromada Lipa.

Z okresu powojennego nie mam informacji na temat historii wsi, bowiem nie ma opracowania dotyczącego tego terenu.

Budynek szkoły w Szli prawdopodobnie w latach 60. XX w. Fot. Stanisław Goś. Zbiory B. Obidzińskiej.

Od stycznia 1973 r. powrócono do gmin jako jednostek podziału terytorialnego. Wówczas Szla została wyłączona z gm. Jednorożec i włączona do gm. Przasnysz. W wyniku kolejnej reformy administracyjnej z dniem 1 VI 1975 r. powstało 49 województw, podzielonych na powiaty. Prawie całe terytorium pow. przasnyskiego znalazło się na obszarze woj. ostrołęckiego, także Szla. Z dniem 1 I 1999 r. powstało 16 województw. Od tej pory Szla to miejscowość w gm. wiejskiej Przasnysz na terenie pow. przasnyskiego w woj. mazowieckim.

Szla to sołectwo, obejmujące jedną wieś. Ok. 2008 r. znajdowały się tu 62 zamieszkane posesje, w których mieszkało 343 mieszkańców. Na koniec grudnia 2016 r. mieszkało tu 351 osób (167 kobiet i 184 mężczyzn), co stanowiło niecałe 5% mieszkańców gm. Przasnysz. Wieś zajmuje obszar 307,93 ha, więc jest jedną z największych w gminie.

W miejscowości znajdują się: stacja uzdatniania wody, z której korzysta 669 podmiotów, zakład drzewny, gospodarstwo agroturystyczne "Podbór", sklepy, budynek po byłej szkole (przeznaczony na mieszkania socjalne i jako remiza OSP Szla) oraz niefunkcjonujący punkt skupu mleka OSM Mazowsze w Chorzelach.

Budynek szkoły w Szli ok. 2016 r. Źródło.

Źródło.

Miejscowość Szla należy do parafii Święte Miejsce, powstałej w 1909 r. Na terenie wsi nie ma zabytków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków, ale istnieje kilka przydrożnych krzyży i kapliczek.

Bibliografia:

Źródła:
I. Archiwalia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Akta generalia betreffend die Pachtungen der Starosteien, Tafelgüter, Königlichen Domänenämter in der neuen Provinz [1795], sygn. 3, k. 104–105;

Archiwum Związku Nauczycielstwa Polskiego, ZNP, sygn. 861;
Towarzystwo Naukowe Płockie, Rękopisy Marii Macieszyny, sygn. R.457;
Urząd Gminy Przasnysz, Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Przasnysz na lata 2017-2023.

II. Prasa
K.P., Z koła Młodzieży Wiejskiej w Szli, pow. Przasnysz, "Siew Młodej Wsi", 23 (1936), 16, s. 248-249;
"Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości", 16 (1932), № 14 A (17 II 1920), s. 1.

III. Źródła drukowane

Bitwa Warszawska 13–28 sierpnia 1920. Dokumenty operacyjne, cz. 2: 17–28 sierpnia, oprac. M. Tarczyński, Warszawa 1996;
Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1968;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 2: 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1989;

Materiały do dziejów szkolnictwa na Mazowszu: wypisy z archiwaliów diecezjalnych XIX wieku, zebrał i przyg. M.M. Grzybowski, t. 1, Warszawa-Łowicz 1995;
Nr 24. [bez daty, najprawdopodobniej 1947 r.] Jednorożec. Wykaz jednostek administracyjnych, [w:] Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, t. 1, red. W. Łukaszewski, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013, s. 42-43;

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991;

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 5: Mazowsze, [w:] Źródła dziejowe, t. 16, Warszawa 1895, s. 334;

Przasnysz, [w:] Z archiwaliów diecezjalnych płockich XIX wieku, z. 7: Dekanat przasnyski, zebrał, do druku przyg. i wstępem opatrzył M.M. Grzybowski, Płock 2000, s. 88–117;

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1: Warszawa, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130;

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Komissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2: M-Z, Warszawa 1827, s. 228.

Opracowania:
Borkowski B., Miecznikowski Z., Najciekawsze zabytki archeologiczne ziemi przasnyskiej, [w:] Zabytki archeologiczne ziemi przasnyskiej. Katalog, red. nauk. W. Borkowski, Przasnysz 2018, s. 11-61;

Drwęcki A., Bitwa partyzancka pod Szlą, Przasnysz 1995;
Falski M., Szkoły Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1930/31, Warszawa-Lwów 1933;

Kmoch M.W., Między ideą a rzeczywistością. Rady Opiekuńcze w czasie I wojny światowej na przykładzie powiatu przasnyskiego (1916-1918), "Bieżuńskie Zeszyty Historyczne", 32 (2018), s. 64-116;
Maćkowiak H., Szkolnictwo na Kurpiach 1905-1939, Ostrołęka 1980;
Małowiecki R., Historia gospodarowania w gminie Przasnysz, "Studia Mazowieckie", 4[5] (2009), 3, s. 12–38;

Miejscowości gminy Przasnysz, oprac. G. Wróblewska, [Przasnysz 2008];

Szczepański J., Mazowsze w podziałach administracyjnych XIX i pierwszej połowy XX wieku (do 1939 r.), "Studia Mazowieckie", 4[5] (2009), 3, s. 41–42;

Szla (dostęp 25 IV 2020 r.);
Świecki T., Wybult F., Mazowsze Płockie w czasach Wojny Światowej i powstania Państwa Polskiego, Toruń 1932;
Waleszczak R., Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, "Rocznik Mazowiecki" 16 (2004), s. 45-61;

Zugaj L., Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

Do następnego! :)