MAŁA OJCZYZNA: historia Jednorożca cz. 3 (I wojna światowa)

Serdecznie zapraszam Was na trzecią już część historii mojej rodzinnej miejscowości. W dzisiejszym wpisie zajęłam się okresem I wojny światowej. Okazją do tego są przypadające w najbliższy weekend (18-20 lipca) uroczystości związane z 100. rocznicą wybuchu I wojny światowej na Ziemi Przasnyskiej. Po więcej szczegółów zapraszam tutaj: KLIK. Zachęcam serdecznie do udziału w spotkaniach, pokazach grup rekonstrukcyjnych czy modlitwie ekumenicznej na cmentarzu w Jednorożcu. Tych, którzy dzisiaj nie będą mogli być na rekonstrukcji wydarzeń 1915 roku w Jednorożcu, tych, którzy chcą poszerzyć swoją wiedzę o wydarzeniach tego okresu na Ziemi Jednorożeckiej oraz wszystkich zainteresowanych zapraszam do lektury dzisiejszego wpisu. Nie mogłam się doczekać, kiedy się z Wami podzielę dzisiejszą porcją historii regionalnej! :)

Aby zyskać kompleksowy obraz Jednorożca w tym okresie, zachęcam Was do zajrzenia do postów o szkolnictwie w Jednorożcu: KLIK oraz parafii i kościele: KLIK. Po więcej map zapraszam tutaj: KLIK. 

Zaczynamy!

I część historii Jednorożca (do końca XVIII wieku): KLIK.
II część historii Jednorożca (1801-1914): KLIK.

Granica niemiecko-rosyjska w 1914 r. Widoczny Jednorożec. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Latem 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Tereny gminy Jednorożec znajdowały się w pobliżu granicy niemiecko-rosyjskiej i było wiadomo, że działania wojenne ich nie ominą. Na wieść o zbliżaniu się Niemców rozpoczęły się ucieczki ludności, podsycane przez zaborcę rosyjskiego. Stefan Wilga, mieszkaniec Jednorożca, wspominał: ludność naszej wioski była zmuszona do ucieczki, bo wojska carskie, przeważnie Kozacy jeździli na koniach z batami w ręku i krzyczeli udzirajta polaki jeto germaniec nadchodzi. Już w listopadzie i grudniu 1914 roku toczono zacięte boje o pobliski Przasnysz. Rosjanie przygotowali się do obrony, budując linię umocnień przez Jednorożec i Stegnę. Według relacji S. Wilgi, Niemcy przypuścili atak na Pogorzel, Olszewkę i Słabogórę wieczorem listopadowego dnia 1914 roku. W naszej wiosce zrobił się zamęt, po godzinie czasu to ludność cywilna opuściła Jednorożec i Stegna zmuszeni byli do ucieczki przez carskie wojska, w naszej wiosce zrobił się płacz dzieci i kobiet. Straszna niedola spadła na mieszkańców naszej wiosky, ludzie byli spłoszeni jak kuropatwy prez jastrzembia, kto miał konie to zakładał do wozu i co potrzebniejsze do użytku i prentko opuszczał wieś, ale ludzie którzy nie mieli koni to wzięli małych dzieci na ręce a większych prowadzili za ręce, żeby się nie pogubić w ciemnej listopadowej nocy. Szukali schronienia w Lipie, Drąźewie i Karolewie, ale tu wszędzie były wojska rosyjskie i brakowało miejsca, więc połowa ludzi spędziła noc w lesie przy ogniskach. Kontratak Rosjan i odepchnięcie Niemców na pozycje wyjściowe pozwoliło mieszkańcom Jednorożca na powrót do domostw.

Chata pod Jednorożcem. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Grupa mieszkańców Jednorożca. 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Ludność z okolic Jednorożca w czasie I wojny światowej. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Kolejne walki wybuchły wczesną wiosną 1915 roku. Do tego czasu Jednorożec i okolice zajęty był przez wojska carskie. Dnia 17 lutego 1915 r. grupa armijna gen. M. von Gallwitza rozpoczęła natarcie z ataku Niemców z rejonu Chorzel na Jednorożec. W rejonie Jednorożca stacjonował wtedy II Korpus Syberyjski. Artyleria niemiecka ostrzeliwała przez dwie godizny Jednorożec, jednak pociski nie wyrządziły większych szkód w miejscowości. Jednostki niemieckie zajęły Szlę i dotarły w rejon na zachód od Jednorożca. W wyniku ciężkich walk w dniu 24 lutego Przasnysz został zdobyty. Wkrótce Rosjanie przeszli do kontrofensywy, która jednak nie wyparła Niemców z tych terenów. Dowódca II Korpusu Syberyjskiego nakazał zostawić 2 bataliony piechoty wraz z artylerią w Jednorożcu. Mieli oni zablokować próby ataku na drodze Przasnysz-Jednorożec. Pozostałe rozdziały wysłano w teren. Po południu 27 lutego Rosjanie przypuścili szturm na Przasnysz i do godz. 19 opanowali miasto, biorąc do niewoli 6 tysięcy jeńców. Rosjanom nie udało się odbić Chorzel, ostrzeliwała je rosyjska artyleria ze stanowisk w Jednorożcu i Rycicach. Rosyjskie uderzenie odrzuciło Niemców aż do linii Krzynowłoga Mała - Jednorożec. Rosjanie nakazali mieszkańcom Jednorożca opuszczenie wsi. Kontruderzenie niemieckie w dniu 7 marca, toczone na obszarze między Czernicami Borowymi, Krzynowłoga Mała i Jednorożcem, nie powiodło się. 10 marca siły niemieckie uderzyły w kierunku na Jednorożec na II Korpus Syberyjski, odrzucając go w rejon Przasnysza. Przez Jednorożec przez ten cały czas przebiegała zasadniczo stała linia frontu. We wsi pozostało jedynie kilku śmiałków (Marcin Piotrak, Walenty i Tomasz Wilgowie), którzy postanowili strzec domostw. Jednorożec znalazł się w tzw. strefie niczyjej, gdzie zapuszczały się patrole walczących niemieckich i rosyjskich wojsk.

Spotkanie z niemieckimi żołnierzami wspominał Stefan Wilga. Źródło: Radosław Waleszczak,  Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, Rocznik Mazowiecki 16 (2004), s. 45-61.

W źródłach zanotowano: W parafji Jednorożec kościół i wieś doszczętnie spalone oraz Przy pożarze zniszczone zostały dzwony. 

Wizytujący po walkach teren dekanatu przasnyskiego ks. Józef Piekut zanotował, jak wyglądał Jednorożec w 1915 roku. Źródło: Radosław Waleszczak,  Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, Rocznik Mazowiecki 16 (2004), s. 45-61.

Jak wspominają świadkowie, w marcu 1915 roku: Wioska już w 50% spalona i przez mieszkańców opuszczona, na skraju lasu na północnym jej końcu przebiega pozycja niemiecka, a w połowie wsi pozycja rosyjska. 

Niemiecki szturm na Przasnysz 18-24 II 1915 r. Oprac. Mariusz Maciaszczyk. Źrodło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Rosyjskie kontruderzenie I i II Korpusu Syberyjskiego w dniach 25-28 II. Działania wojska 7-26 III 1915 r. Oprac. Mariusz Maciaszczyk i Rafał Szewczak. Źródło: Zbigniew Lorec, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Niemieckie przeciwuderzenie między 8 a 13 marca 1915 r. Oprac. Jarosław Chorzępa. Źródło: Jarosław Chorzępa, Przasnysz luty 1915: „najciekawsza bitwa I wojny światowej”, Przasnysz 2008.

Niemieckie okopy, Jednorożec 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz.

Żołnierze niemieccy w lasach pod Jednorożcem, 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. I, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Jednorożec w czasie I wojny światowej. Dzisiejsza ul. Długa, widoczni żołnierze niemieccy, 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Niemiecki żołnierz pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi w Jednorożcu. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Położenie walczących stron do 5 lipca 1915 r. Jednorożec na linii frontu. Oprac. Rafał Szewczak. Źródło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

W dniu 13 lipca 1915 roku w kierunku na Przasnysz z zachodu uderzyła 12 armia niemiecka generała von Gallwitza. Na przestrzeni 50 kilometrów nacierało 177 tysięcy żołnierzy niemieckich. Z drugiej strony broniła się 12 armia rosyjska generała Phlewego, licząca 107 tysięcy żołnierzy. Właśnie w okolicach Jednorożca zgrupowana była obrona rosyjska, silny atak niemieckie połączony z wielkim ostrzałem artyleryjskim spowodował, że 14 lipca armie rosyjskie zaczęły się wycofywać na wschód. Działania wojenne spowodowały ogromne zniszczenia materialne w tej okolicy. Większość budynków w Jednorożcu została zrujnowana. Wielu mieszkańców musiało się schronić w innych wsiach.

Położenie stron: niemieckiej i rosyjskiej z 13 i 14 lipca 1915 r. Zaznaczono Jednorożec na linii frontu. Wyk. Mariusz Maciaszczyk. Źródło.

13 lipca 1915 r. na rosyjskiej mapie. Walka II Dywizji Syberyjskiej. Zaznaczono Jednorożec na linii frontu. Źródło: Bitwa przasnyska 1915 r., na podstawie: Г. Корольков, Праснышское Cражение 1915., 1928, przełożył i opracował Bernard Sidor, Ciechanów 2012.

Jednorożec po zniszczeniach w 1915 r. Pozostały jedynie kominy. Zb. Mirosław Krejpowicz.

Panorama Jednorożca po walkach w 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. I, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

W czasie działań wojennych w 1915 roku Jednorożec wielokrotnie pojawiał się na kartach zarówno polsko-, jak i niemieckojęzycznej prasy. Wiadomości o działaniach wojennych na terenie gminy jednorożec podawano także w prasie anglojęzycznej: w Wielkiej Brytanii i za oceanem: w Kanadzie i w USA. Znalazłam również wzmianki o Jednorożcu w prasie francuskiej, litewskiej i estońskiej.

„Drywa” nr 10 (247), 11.03.1915, s. 1. Źródło.

"Gazeta Świąteczna", R. 35, nr 1781, 8/21.03.2015 r., s. 6.

"Gazeta Świąteczna", R. 35, nr 1782, 15/28.03.2015 r., s. 6.

"Kurier Warszawski. Dodatek poranny", 17 marca 1915 r., nr 76, s. 1. Źródło.

"Kurier Warszawski", R. 95, 17 marca 1915 r., nr 76, s. 7. Źródło.

“El Paso Herald” 17.03.1915, s. 1. Źródło. Tę samą wiadomość opublikowano w: “JanesvilleDaily Gazette” R. LVIX, nr 8, 17.03.1915, s. 1; “The Huntington Press” R. 4, nr 31,18.03.1915, s. 6; “Arkansas City Daily Traveler” R. 30,nr 309, 17.03.1915, s. 1; “The Washington Post” nr 14 160,18.03.1915, s. 4; “The San Bernardino Country Sun” R.42, nr 15, 18.03.1915, s. 4; “Lawrence Daily Journal-World” R. 59,nr 65, 17.03.1915, s. 1; “The Ottawa Herald” R. 19, nr 101,17.03.1915, s. 1; “The Chanute DailyTribune” R. 23, nr 293, 17.03.1915, s. 1; “The Iowa Register” R. 18, nr 122,17.03.1915, s. 1.

“The Pantagraph” R. 69, nr 65, 17.03.1915, s. 1. Źródło. Tę samą wiadomość opublikowano w: “The Wilmington MorningStar” R. 95, nr 151, 17.03.1915, s. 1; “The Washington Post” nr 14 159, 17.03.1915, s.5; “The Atlanta Constitution” R. 47, nr 275,17.03.1915, s. 2 ; “The Princetown Union” R. 39., nr 13, 18.03.1915, s.8; “The Boston Daily Globe”R. 87, nr 76, 17.03.1915, s. 5; “The Leavensworth Times”17.03.1915, s. 11. W różnych gazetach różnie podawano nazwę: Kopeiowo, Kopciowo, Kopowo; liczbę więźniów określano na 70 lub 700.

“The Pantagraph” R. 69, nr 65, 17.03.1915, s. 1. Źródło. Tę samą wiadomość opublikowano w “The BostonDaily Globe” R. 87, nr 76, 17.03.1915, s. 5.

“The Atlanta Constitution” R. 47, nr 275, 17.03.1915, s. 2. Źródło.

“The Times” nr 40 804, 17.03.1915, s. 8. Źródło. Taki sam opis po polsku zamieszczono w "Kurierze dla Wszystkich", R. 2, nr 76, 17.03.1915, s. 1.

“Lancaster Eagle-Gazette” R. 25, nr 291, 17.03.1915, s. 1. Źródło. Tę samą wiadomość opublikowano w: “The Democratic Banner”19.03.1915, s. 2; “The Huntington Press” R. 4, nr 30, 17.03.1915, s.8; “The Times” nr 40 804, 17.03.1915, s. 24.

“The DeSoto Country News” R. 29, nr 20 (?), 18.03.1915, s. 1. Źródło.

“Greensboro Daily News” R. 12, nr 60, 18.03.1915, s. 3. Źródło. . Tę samą wiadomość opublikowano w: “The OdgenStandard” R. 45, nr 69, 18.03.1915, s.10; „The Boston Daily Globe” R. 87, nr 77,18.03.1915, s. 5; “The Washington Post” nr 14 160,18.03.1915, s. 3.

“The Oregon Daily Journal” R. 14, nr 8, 18.03.1915, s. 17. Źródło.

„Journal des débats politiques et littéraires”, R. 127, nr 80, 21.03.1915,s. 1. Źródło.

"Dziennik Polski" 18/5 marca 1915 r., nr 77, s. 3. Źródło. O zdobyciu 17 niemieckich dział przez Rosjan pisał także "Kurier Warszawski" z 18 marca 1915 r., nr 77, s. 1.

"Dziennik Polski" 20/7 marca 1915 r., nr 78, s. 3. Źródło. 

“Tallinna Teataja”, nr 54 (1515), 07.03.1915, s. 1. Źródło.

"Kurier Warszawski" 25 marca 1915 r., nr 84, s. 9. Źródło.

“The Atlanta Constitution” R. 47, nr 283, 25.03.1915, s. 2. Źródło. Tę samą wiadomość opublikowano w: “The Washington Post” nr 14 167,25.03.1915, s. 5; “The Boston DailyGlobe” R. 87, nr 84, 25.03.1915, s. 8.

"Kurier Warszawski. Dodatek poranny", 11 kwietnia 1915 r., nr 99, s. 11. Źródło.

"Gazeta Świąteczna", R. 35, nr 1788, 26.04/9.05.1915 r., s. 5.

"Kurier Lwowski" 18 kwietnia 1915 r, nr 119, s. 2. Źródło.

"Gazeta Świąteczna", R. 35, nr 1788, 26 IV/9 V 1915 r., s. 5.

"Kurier Warszawski" 1 maja 1915 r., nr 119, s. 1. Źródło. Tę są informację przekazał "Dziennik Polski" 1 maja/18 kwietnia 1915 r., nr 119, s. 3 oraz "Kurier Lwowski" 18 kwietnia / 1 maja 1915 r., nr 119, s. 3.

"Dziennik Polski" 2 maja/19 kwietnia 1915 r., nr 120, s. 3. Źródło.  Tę samą informację przekazał "Kurier Lwowski" 19 kwietnia / 2 maja 1915 r., nr 120, s. 2.

"Dziennik Polski" 3 maja 1915 r., nr 119, s. 1. Źródło.

"Kurier Warszawski" 3 maja 1915 r., nr 121, s. 8. Źródło.

"Kurier Lwowski" 15 maja 1915 r., nr 146, s. 1. Źródło.

"Dziennik Polski" 17/4 czerwca 1915 r., nr 165, s. 3. Źródło.

"Dziennik Polski" 18/5 czerwca 1915 r., nr 166, s. 3. Źródło.

"Kurier Warszawski" 21 czerwca 1915 r., nr 169, s. 1. Źródło.

"Dziennik Polski" 30/17 czerwca 1915 r., nr 178, s. 1. Źródło.

"Dziennik Polski" 9 lipca/26 czerwca 1915 r., nr 187, s. 3. Źródło.

"Dziennik Polski" 10 lipca/27 czerwca 1915 r., nr 188, s. 3. Źródło. Taka sama informacja znalazła się w "Kurierze Warszawskim. Dodatek poranny" nr 188, 10 lipca 1915 r., s. 1. 

Rosyjskie zbrodnie na niemieckich żołnierzach dokonane pod Jednorożcem w "Berliner Tageblatt", 7 lipca 1915, nr 341, s. 3. Źródło.

Niesłychane barbarzyństwo w okolicach Jednorożca. "Neue Hamburger Zeitung", 7 lipca 1915 r., nr 340, s. 2. Źródło. Podobny opis można znaleźć w gazecie "Meraner Zeitung" z 9 lipca 1915 r., nr 154, s. 2. 

"Dziennik Polski" 11 lipca/28 czerwca 1915 r., nr 189, s. 3. Źródło.

„Kurier Warszawski” nr 189, 11.07.1915, s. 8. Źródło.

"Kurier Warszawski" 12 lipca 1915 r., nr 190, s. 7. Źródło.

“Le Siècle”, R. 80, nr 1384, 12.07.1915, s. 2. Źródło.

Szczególnie trudne walki toczono pod Jednorożcem. Opis lipcowych działań w okolicach Przasnysza w "Berliner Tageblatt", 13 lipca 1915, nr 353, s. 3. Źródło. Ten sam opis zamieściła gazeta "Neue Hamburger Zeitung" z 13 lipca 1915 r., nr 351, s. 7.

„The Times”, nr 40 905, 13.07.1915, s. 19. Źródło.

"Kurier Warszawski" 13 lipca 1915 r., nr 191, s. 1. Źródło.

"Kurier Warszawski" 17 lipca 1915 r., nr 195, s. 16. Źródło.

"Kurier Warszawski: dodatek poranny", R. 95, nr 194, 16.07.1915 r., s. 1.

„The Times”, nr 40 882, 16.07.1915, s. 26. Źródło.

„Journal des débats politiques et littéraires”, R. 127, nr 199, 18.07.1915, s. 1. Źródło.

W sierpniu 1915 roku mieszkańcy zaczęli wracać do Jednorożca, istniały tu tylko trzy ocalałe budynki: plebania, dom Bakuły i spichlerz Kaczyńskiego, a i tak były uszkodzone. Stefan Wilga spotkał taki oto widok: poszlim na rogatki przy krzyzie było pareę mogił, na piaskach stercało parę kominów po spalonych domach, i ludzkie ciała posmażane od ognia. Przedwojenny administrator parafii Jednorożec, ksiądz Józef Ciesielski, który powrócił do wsi w 1915 roku, wspominał ten czas: Trudne było życie mieszkańców naszej wioski. Wszędzie na podwórkach rosły pokrzywy jak zagajnik, tylko robactwo się lęgło. Ludzie marli z głodu, odkopywali kopce ze zgniłymi kartoflami, suszyli je na słońcu i robili z nich mąkę, gotowali i jedli. Chleb był rzadkością. Pozostałe ziarno albo zachowywano na wiosenne zasiewy, albo rekwirowali je Niemcy. Okupacja niemiecka trwała w latach 1915-1918. Jadłospis w tej ciężkiej sytuacji uzupełniały ryby złowione w Orzycu. Ludzie wracający do wsi zamieszkiwali w piwnicach i parskach. Grzebali zabitych, uprzątali podwórka, oczyszczali podwórka z niedopałów i wyrównywali je pod uprawę. Zarabiano na robotach przy budowie kolejki wąskotorowej, karczunku lasu czy zbieraniu materiału wojennego z okolicznych pól.

Władze okupacyjne gnębiły mieszkańców Jednorożca nie tylko rekwirowaniem ziarna, ale też wywówzkami na roboty do Niemiec. Nasiliły się one zwłaszcza w okresie prac polowych. Uciekano się nawet do łapanek, by zapewnić odpowiednią ilość rąk do pracy.

Latem 1916 roku rozpoczęto odbudowę wsi. Niemcy pozwolili brać drzewo z okolicznych lasów w zamian za pomoc przy zbieraniu ciał żołnierzy z okolicy. Jak wspomina Stefan Wilga: latem 1916 roku było sześć cmentarzy niemieckich i kościółek ewangelicki, a na polu był duży cmentarz. Były też trzy rosyjskie cmentarze – w tym jeden duży.

O istniejącym do dziś cmentarzu wojennym w Jednorożcu, założonym w 1915 roku, więcej tutaj: KLIK.

Odbudowany Jednorożec w 1915 r. Dzisiejsza ulica Długa. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Ludność Jednorożca żyła w strasznej przyjaźni. Życzliwi byli jeden dla drugiego, nie było samolubstwa i kłamstwa. Co niedzielę zbierali się mieszkańcy i radzili jak zapobiec biedzie i komu pomóc jakiego szałasu, żeby go wyciągnąć z parsku, albo co mu pomóc w polu.  Do 20 czerwca 1916 roku do wis powrócili wszyscy mieszkańcy (z wyjątkiem pozostających w Rosji). Młodzież urządzała zabawy i tańce, a starsi odpoczywali po odbudowie domów. Organizowano, podobnie jak na innych terenach Królestwa Polskiego (1916-1918), za zgodą niemieckich władz okupacyjnych), samopomoc społeczną. Naczelną organizacją, którą koordynowała działania, była Główna Rada Opiekuńcza ze swymi jednostkami w każdym powiecie. Prowadziła ona bursy, schroniska, żłobki, ochronki, wydawała żywność, odzież, zasiłki pieniężne, ewidencjonowała straty wojenne. Środki pozyskiwano m.in. ze składek i ofiarności społeczeństwa. Z zebranych przez powiatowych kwestarzy 3049 rubli na gminę Jednorożec przypadło 156 rubli, co było jedną z niższych kwot przeznaczonych na gminę w powiecie przasnyskim i nie wyrównywało ogromnych strat poniesionych w 1915 roku.

Informacja o "podniesieniu kultury i oświaty" m. in. w Jednorożcu. "Kurier Warszawski" 10 września 1917 r., nr 250, s. 1. Źródło.

Mieszkańcy odbudowywali budynki, ale nie zapomnieli też o walce. Na terenie gmin powstawały placówki i sekcje, w miastach plutony i kompanie Polskiej Organizacji Wojskowej. Placówki POW miały swoje kryptonimy, a żołnierze posługiwali się pseudonimami. W Jednorożcu powstała sekcja konspiracyjnej POW. Masowa przysięga żołnierzy z POW z Przasnysza i okolic miała miejsce 15 lipca 1917 r. w Przasnyszu. Przysięgę przyjął płk Duglasiewicz, opiekujący się powiatem z ramienia władz centralnych. Do POW w Jednorożcu należeli: Franciszek Berk, Dąbski, Stanisław Kordaś, ksiądz Konstanty Lewandowski, Władysław Mordwa, Jan Sobieraj, Antoni Wilga i Józef Wilga. 

Koncentracja peowiackich oddziałów zarządzona była już na 10 listopada 1918 roku, samo rozbrojenie Niemców w Przasnyszu i powiecie odbyło się w dniach 11-15 listopada (źródła i wspomnienia podają różne daty). Dowódcy POW powiadomili przez łączników pieszych i konnych żołnierzy POW w Przasnyszu i pobliskich wioskach o potrzebie zebrania się z bronią pomiędzy godz. 16-17 w przasnyskim klasztorze. Jednocześnie z Ciechanowa przesłano kurierem plany i rozkazy celem rozbrojenia Niemców. Pojedynczo, konspiracyjnie zebrały się trzy sekcje przasnyskie, sekcja z Golan i Jednorożca, z Lipy i Bogatego. Poszczególnym sekcjom zostały przydzielone zadania. Żołnierze nie posiadający własnej broni otrzymali broń krótką lub karabiny. Resztę mieli zdobyć na Niemcach. Trzy sekcje przasnyskie w sile 48 żołnierzy miały rozbrajać Niemców w koszarach. Kwaterował tu garnizon niemiecki Landwera w sile 250 żołnierzy (A. Drwęcki podał liczbę aż 800 żołnierzy) pod dowództwem kapitana. Byli to przeważnie starsi żołnierze, którzy przybyli u z frontu na odpoczynek. Sekcja z Bogatego ubezpieczała koszary od strony wschodniej, a sekcje z Jednorożca i Bartnik od strony północno-wschodniej. Inne grupy miały rozbrajać żandarmów i urzędników cywilnych w Przasnyszu i gminach oraz zajmować urzędy i lokale. Łącznie około 70 peowiaków ruszyło rozbrajać Niemców. Głównym zadaniem było zdobyć broń. Łączność pomiędzy sekcjami utrzymywała drużyna starszych harcerzy. Dowództwo POW i pierwsza sekcja weszli na teren koszar, wpuszczeni przez wartownika około godziny 22. Niemcy nie bronili się. Rozbrojono niemieckie posterunki przy magazynach broni, amunicji i mundurowym. Niemcy zostali zamknięci w środku, gdzie trwały pertraktacje z dowództwem. Pomyślnie zakończono je 12 listopada o 6 rano. Kilka minut po 6 dowódca garnizonu niemieckiego rozkazał wyprowadzić żołnierzy na dziedziniec i złożyć broń. Żołnierze niemieccy ustawili się czwórkami po obu stronach dziedzińca. Dowódca poinformował żołnierzy o sytuacji. Niemców było 250, peowiaków 50, wspomaganych przez 20 osób postronnych. Zabrał głos również sierżant podchorąży, znający dobrze język niemiecki. Powiedział, że żołnierze zostaną potraktowani honorowo i odprowadzeni do granicy w Chorzelach. Podążali pojedynczo i grupkami ku granicy pruskiej, by nie zostać rozbrojonym, omijali miasta, idąc bocznymi drogami. Wielu żandarmów, żołnierzy niemieckich i cywili kierowało się z Pułtuska, Makowa, okolic Warszawy na Krasnosielc i przez Jednorożec do Chorzel. Na moście w Krasnosielcu stał posterunek POW i rozbrajał zarówno pojedynczych żołnierzy, jaki i małe grupki. Do Jednorożca szli oni już bez broni, licząc na to, że stamtąd będą mogli pojechać koleją przez Małowidz i Chorzele do Prus. W roku 1917 Niemcy zbudowali tu tor kolejowy i kilkanaście razy na dobę w rabunkowy sposób wywozili z lasów w okolicach Karolewa i Lipy dorodne sosny. Chłopi z Jednorożca w nocy z 10 na 11 listopada rozkręcili szyny, wywieźli przęsła szyn do lasu oraz pokopali doły na torowiskach, co sprawiło, że drewno sosnowe pozostało na miejscu, a Niemcy nie byli w stanie ewakuować się tą drogą. Wieczorem 12 listopada przez Jednorożec przemaszerował znaczny oddział żandarmów, liczący około 3 tysięcy żołnierzy, wycofujący się ku pruskiej granicy. Oddziałem dowodził pułkownik. Żołnierze byli dobrze uzbrojeni, prowadzili ze sobą działka. Na czele oddziału szła orkiestra wojskowa. Z powodu zniszczonej trasy kolejowej Niemcy przeszli z Jednorożca do Ulatowa Pogorzeli i tam zatrzymali się na nocleg. Po ostatnich potyczkach w Chorzelach Niemcy zaczęli wycofywać się, zabierając na tabory licznych zabitych i rannych. Na granicy nastąpił pokój. 

W pierwszą niedzielę po wycofaniu się okupanta z Jednorożca ludzi z całej parafii uczestniczyli w Mszy odprawionej przez ks. Konstantego Lewandowskiego. Na bramie kościelnej powiewała biało-czerwona flaga, a pod nią napis NIECH ŻYJE WOLNA POLSKA! W pobliżu umieszczono informację o wyborach na wójta i sołtysa, zostali nimi, wybrani po okolicznościowej mszy świętej, Walenty Białczak (urzędujący do 1926 roku) i Kardaś. Tego samego dnia mieszkańcy Jednorożca wybrali radnych. Rozpoczęła się organizacja nowego życia...

Dowiedz się więcej:
Szkolnictwo w Jednorożcu do wybuchu II wojny światowej: KLIK.
Parafia i kościół w Jednorożcu: KLIK.
Gmina Jednorożec na mapach: KLIK.

Bibliografia: 

Źródła:

Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795-1956, zebrał i przyg. J. Szczepański, Warszawa-Pułtusk 1997. 
Świecki T., Wybult F., Mazowsze Płockie w czasach Wojny Światowej i powstania Państwa Polskiego, Toruń 1932. 

Wilga S., Smutna Dola Wiosky Jednoro­żec, oprac. M.W. Kmoch,„Krasnosielcki Zeszyt Historyczny”, 27 (2016), s. 3-44.

Opracowania:
Chorzępa J., Przasnysz luty 1915: „najciekawsza bitwa I wojny światowej”, Przasnysz 2008. 

Drwęcki A., Działalność Polskiej Organizacji Wojskowej w powiecie przasnyskim w latach 1916-1918, Przasnysz 1994. 
Lorenc Z., I wojna światowa w gminie Jednorożec, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 80-95.
Tenże, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.
Waleszczak R., Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, "Rocznik Mazowiecki", 16 (2004), s. 45-61.
Tenże, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866-1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.
Wojciechowska Teresa, Jednorożec. Historia wsi, Jednorożec 2015.
Taż, Rys historyczny Jednorożca, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej..., s. 25-32.

Do następnego! :)