MAŁA OJCZYZNA: Cmentarze z I wojny światowej w gminie Jednorożec

W lipcu 2014 r. w Przasnyszu i Jednorożcu będziemy obchodzić 100. rocznicę wybuchu I wojny światowej i 99. rocznicę bitwy lipcowej. O obchodach w poprzednich latach pisałam Wam tutaj: KLIK i KLIK. Z tej okazji wracam do podjętego na blogu w 2013 r. tematu cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej w powiecie przasnyskim (wpis jest tutaj: KLIK). Zapraszam do zapoznania się z cmentarzami pierwszowojennymi na terenie gminy Jednorożec. Trzy z nich są wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego.

W mojej rodzinnej znajduje się kilka cmentarzy z okresu I wojny światowej. Są pod opieką Urzędu Gminy w Jednorożcu. Przedstawię je w kolejności od największego do najmniejszego. Na koniec wspomnę o tych, do których jeszcze nie dotarłam, a wiem, że istnieją. Lokalizację na mapie podałam tylko w przypadku trzech największych zabytkowych cmentarzy.

Wpis stanowi rozbudowaną o warstwę ikonograficzną wersję fragmentu mojego artykułu Wielka Wojna we współczesnym krajobrazie gminy Jednorożec (pow. przasnyski), „Akademickie Zeszyty Naukowe PIAST”, 1 (2017), s. 11–36. W 2023 r. uzupełniłam go o informacje nt. stanu cmentarzy po 2017 r.

JEDNOROŻEC

Największym cmentarzem na omawianym terenie, a zarazem największą nekropolią pierwszowojenną na Mazowszu, jest cmentarz przy ul. Grzybowej w Jednorożcu. Zlokalizowany jest w lesie zwanym „Kociołkiem”, po północnej stronie drogi powiatowej Jednorożec–Skierkowizna, już poza terenem zabudowanym.

Po walkach lipcowych w 1915 r. żołnierze armii niemieckiej, okupujący teren do 1918 r., uprzątnęli okolicę. Pomagali w tym mieszkańcy i mieszkanki Jednorożca oraz sąsiednich wsi, którzy zbierali trupy i chowali je w wyznaczonych miejscach, co było koniecznie nie tylko z powodu jak najszybszego przygotowania pól pod uprawę, ale też ze względów sanitarnych. Ciała poległych żołnierzy znajdujące się w pobliżu ujęć wody mogły wywołać epidemię[1]. Stefan Wilga (1911–1994), autor wspomnień z okresu I wojny światowej oraz dwudziestolecia międzywojennego w Jednorożcu i okolicach, zanotował, że w 1915 r. powstało kilka cmentarzy wojennych: W boru zwanym Kociołkiem było sześć cmentarzy i kościółek ewangelicky, a na polu był duży cmentarz koło trzech hektarów. Też były same Niemcy, a rosyjskych cmentarzy było trzy. Jeden był też duży cmentarz (…)[2]. Zachowana do dziś nekropolia w Jednorożcu był największą z założonych latem 1915 r. i powstała z połączenia wspomnianych sześciu cmentarzyków. Zorganizowano ją w lipcu lub sierpniu 1915 r.[3]. Pierwotnie jedynym oznaczeniem przeznaczenia miejsca w lesie za Jednorożcem była konstrukcja z pojedynczych beli drewn, przypominająca bramę i zwieńczona krzyżem.

Zbiory Jacka Furmańczyka.

W późniejszym czasie, jeszcze podczas działań wojennych w 1916 r., teren wokół cmentarza ogrodzono płotem z drewna brzozowego. Do nekropolii prowadziła aleja, które granice wyznaczały drewniane belki. Na cmentarz wchodziło się przez wysoką drewnianą bramę z sosnowych belek. Składała się z dwóch kolumn, na których na jasnych kwadratowych polach umieszczono dużych rozmiarów tzw. małe krzyże niemieckie[4]. Słupy połączono belką, na której znajdował się napis „Heldengräber” („Cmentarz bohaterów”). Poniżej tego napisu podano datację, informującą o uporządkowaniu cmentarza w 1916 r. Obok umieszczono skrót „3 I D” (tzn. 3 Infanterie Division), co oznacza, że na cmentarzu pochowano żołnierzy 3. Dywizji Piechoty[5].

Żołnierze armii niemieckiej przed bramą cmentarza w Jednorożcu. Źródło (dostęp 22 VI 2014 r.).

Źródło (dostęp 22 VI 2014 r.).

Źródło  (dostęp 22 VI 2014 r.).

Źródło  (dostęp 22 VI 2014 r.).

Z czasem napisy mogły zblednąć lub się zatrzeć, ponieważ na części zdjęć z tego okresu nie są widoczne[6].

Źródło  (dostęp 22 VI 2014 r.).

Źródło  (dostęp 22 VI 2014 r.).

Brama otwierana była przez rozchylenie dwóch pierzei, wykonanych z drewna. Miały one tę samą wysokość co otaczający cały cmentarz niski drewniany płot.

Źródło  (dostęp 22 VI 2014 r.).

Na końcu głównej alei, prowadzącej od bramy, znajdowała się drewniana kaplica z dwuspadowym dachem. Na ścianie frontowej nad wejściem umieszczono obraz, zapewne przedstawienie Jezusa (może Zmartwychwstałego?), a następnie drewniany krzyż.

Kaplica na cmentarzu wojennym w Jednorożcu w czasie budowy, 1915 r. Zbiory Huberta Porębskiego.

Zbiory Mirosława Krejpowicza. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, t. 1, red. W. Łukaszewski, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Jednorożec. Cmentarz wojenny krótko po walkach w 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza. Źródło (dostęp 22 VI 2014 r.).

Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Cmentarz w Jednorożcu. Pocztówka z aukcji Allegro, zrzut ekranu (dostęp 18 XII 2019 r.).

Cmentarz w Jednorożcu w 1917 r. Źródło (dostęp 2 VI 2016 r.).

Źródło (dostęp 22 VI 2014 r.).

Źródło: Archiwum Allegro, zrzut ekranu (dostęp 20 VI 2020 r.).

Źródło (dostęp 18 VIII 2020 r.).

Mogiły uporządkowano, usypując kopczyki z ziemi oraz stawiając przy nich drewniane krzyży z napisami, informującymi o nazwisku i dacie śmierci żołnierza oraz przynależności pułkowej i stopniu. Na cmentarzu pochowano zarówno żołnierzy armii niemieckiej, jak i rosyjskiej poległych w bitach przasnyskich[7], o czym świadczą zdjęcia archiwalne z widocznymi krzyżami łacińskimi i prawosławnymi.

Źródło (dostęp 2 VI 2016 r.).

Jak przekazywali mieszkańcy i mieszkanki Jednorożca, na terenie nekropolii, płytko pod warstwą humusu, miał się znajdować tzw. grób „generała”, przykryty „szklaną” płytą. Zawierał m.in. srebrny ołówek i zegarek, ale został splądrowany podczas wycinki drzew. Podobnie miało się stać z trzema innymi grobami, jednak brakuje ich śladów[8].

Po zniszczeniu drewnianego ogrodzenia oraz krzyży nagrobnych, spowodowanym warunkami atmosferycznymi i rozkładem drewna, a także zarośnięciu cmentarza przez drzewa, konieczna była renowacja. W okresie II Rzeczypospolitej miejsce to odwiedzane było przez niemieckich historyków oraz rodziny poległych żołnierzy[9].

W 1937 r. nekropolię przebudowano[10]. Inicjatorem i wykonawcą był Niemiecki Związek Ludowy Opieki nad Grobami Wojennymi – organizacja humanitarna działająca na zlecenie rządu federalnego. Została założona w 1919 r. Ówczesny rząd państwa niemieckiego nie był w stanie troszczyć się o groby poległych żołnierzy, a nacjonalistyczne środowiska po porażce w I wojnie światowej wykorzystywały opiekę nad grobami dla propagandy obronnej. Zadaniem istniejącej do dziś organizacji stało się odnajdowanie grobów wojennych żołnierzy armii niemieckiej za granicą, ich utrzymanie oraz pielęgnacja. W czasie prac w Jednorożcu organizacja kontrolowana była przez zarząd, który w 1933 r. z własnej inicjatywy przyjął narodowosocjalistyczną ideologię rządu Niemiec, co jednak nie umniejsza skali ani kształtu prac[11].

Plan cmentarza. Źródło: Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo ostrołęckie, na podstawie kart cmentarzy oprac. W. Mosakowska, Warszawa 1992.

Podczas międzywojennej przebudowy nekropolia w Jednorożcu zyskała obecny kształt. Od szosy Jednorożec–Skierkowizna do cmentarza prowadzi droga w kierunku północno-zachodnim o dł. 75 m[12]. Nekropola to obiekt na planie wydłużonego trapezu równoramiennego o powierzchni ok. 0,24 ha, o krótszych bokach równoległych na osi północ–południe[13]. Teren ogrodzono płotem słupkami metalowymi na podmurówce. W czasie II wojny światowej cmentarz otoczono drutem kolczastym[14]. Ślady podmurówki i szczątkowe pozostałości po słupkach widoczne są do dziś. Wszystkie pozostałe obiekty znajdujące się na cmentarzu wykonano z czerwonego piaskowca „Tumlin”[15].

Mapa w technologii LIDAR, pokazująca cmentarz w Jednorożcu. Widać wyraźne dwa tarasy i drogę dojazdową (dostęp 23 VI 2014 r.).

U wejścia na cmentarz zlokalizowany jest niewielki plac, oddzielony od właściwego cmentarza trzema blokami z piaskowca. Na steli ustawionej na prawo od „bramy”, na ścianie od strony cmentarza, widnieje napis w języku niemieckim: DEUTSCHE / KRIEGSGRABERSTATTEN / JEDNOROŻEC / HIER RUHEN / 1192 BEKANNTE UND / 273 UNBENANNTE / DEUTSCHE SOLDATEN / MIT 2119 RUSSISCHEN / KAMERADEN AUS DEM / WELTKRIEG 1914–1918 / VOLKSBUND DEUTSCHE / KRIEGSGRÄBER FÜR SORGE E.V. / AUSGEBAUT IM JAHRE 1937 (w tłumaczeniu na język polski Niemiecka / mogiła wojenna / Jednorożec / spoczywa tu / 1192 znanych i / 273 nieznanych / żołnierzy niemieckich / wraz z 2119 rosyjskimi / uczestnikami / wojny światowej 1914–1918 / Niemiecki Związek Ludowy / Opieki nad Grobami Wojennymi / wzniesiony w 1937 roku).

W czasie przebudowy cmentarza pochowano tu żołnierzy ekshumowanych z mniejszych okolicznych cmentarzy, np. z miejscowości Nakieł oraz Olszewka w gminie Jednorożec[16]. W 1936 r. do Jednorożca przeniesiono też ciała żołnierzy armii rosyjskiej pochowanych w Przejmach (gmina Jednorożec)[17].

Cmentarz składa się z dwóch tarasów połączonych schodkami, usytuowanymi na murze oporowym w 2/3 odległości od placu przedwejściowego. Mur ma długość ok. 31 m i 82 cm wysokości[18]. Taras dolny ma wymiary 55x23 m, zaś górny – 30x23 m.

Z tarasu dolnego można wejść na górny po trzystopniowych kamiennych schodkach, znajdujących się na osi założenia. Od schodków prowadzi brukowany i obramowany ciosami z piaskowca krótki trakt, ciągnący się do prostopadłościennego pomnika o wymiarach 1x1x1,2 m, ustawionego na czterech kamiennych płytach.

Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Od strony wejścia na pomniku widnieje pięć krzyży – logo Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi.

Na prawej płaszczyźnie pomnika umieszczono napis wyryty pismem gotyckim HIER RUHEN / DEUTSCHE SOLDATEN / 1914–1918, a na lewej jego odpowiednik w języku polskim: TU SPOCZYWAJĄ / NIEMIECCY ŻOŁNIERZE / 1914–1918.

Fot. D. Felba, 2007 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Widok tylnej ściany pomnika w centralnej części cmentarza. Wydaje mi się, że została ona zeszlifowana, dzięki czemu usunięto niecenzuralne napisy i rysunki, naniesione przez lata.

Gdy na cmentarzu zaczęto organizować modlitwy ekumeniczne w ramach obchodów kolejnych rocznic bitwy lipcowej z 1915 r., obok pomnika na tarasie głównym ustawiono dwa brzozowe krzyże: katolicki i prawosławny.

Fot. Rafał Szewczak, ok. 2014 r. Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

Poza tym w 1937 r. na osi cmentarza zaaranżowano brukowaną aleję, która prowadziła od „bramy” przez taras dolny do schodków wiodących na taras górny. Nie zachowała się do dzisiaj, ale jej ślady odkryto podczas porządkowania cmentarza w 1996–1997 r.[19].

Przy granicy cmentarza umieszczono kamienne stele o wymiarach 120 x 70 cm. Do dzisiaj zachowało się ich 69, choć niegdyś mogło być ich więcej – zauważalne są dwa miejsca, w których przerwa między stelami jest tak duża, że wcześniej mogły ją wypełniać kamienne płyty. Na stelach umieszczono nazwiska poległych w porządku alfabetycznym, poczynając od strony lewej od wejścia, wzdłuż lewej strony cmentarza (także na wyższym poziomie nekropolii), przez część najdalej wysuniętą od wejścia i wzdłuż prawej ściany cmentarza do prawej strony od wejścia. Na dolnym tarasie znajduje się 18 steli po lewej i 16 po prawej stronie, zaś na tarasie górnym ustawiono 35 steli, tworzących łuk od północno-zachodniej strony cmentarza. Na każdej płycie wyryto kilkanaście nazwisk.

Co ciekawe pierwsze nazwisko na pierwszej ze stel to „Abramowski H”. Polskobrzmiące nazwiska wymienione są wielokrotnie. Obecnie można odczytać personalia co najmniej 102 Polaków[20], co stanowi zaledwie ok. 2,8% spośród wszystkich pochowanych oraz ok. 8,5% sposób poległych z armii niemieckiej znanych z nazwiska. Skalę udziału Polaków wśród poległych pokazują stele, na których znajdziemy nawet 5 nazwisk rodaków. Wśród 2119 poległych nierozpoznanych żołnierzy armii rosyjskiej, jak również 273 nieznanych z nazwiska żołnierzy armii niemieckiej, bezimiennych Polaków może znajdować się o wiele więcej, co automatycznie zwiększa odsetek rodaków pochowanych w Jednorożcu.

Nazwiska polskie w kolejności występowania na stelach (w nawiasach kwadratowych polskie brzmienie lub uzupełnienie skróconej / niemieckiej formy imienia) to: Abramowski H., Adam Alfr.[ed], Adamczyk Anton[i], Andrzejewski Stefan, Balachowski Peter [Piotr], Bienasiewicz Frz [Franciszek], Bilski Frz [Franciszek], Bitschkowski Kurt, Blaszyk Fr [Błaszyk? Franciszek], Bondzio Frz. [Franciszek], Bracht Robert, Czerwinske [Czerwiński] Ernst., Czekalla [Czekałła? Czekałło?] Emil, Dobuszewski, Fiolka Stanisl [Stanisław], Glowatzki [Głowacki] Franz [Franciszek], Godziers Frz. [Franciszek], Golczyk Paul [Paweł], Grabowski Frdr [Fryderyk], Grabowski Fr. [Franciszek], Grajec Jozef [Józef], Theofil Graiczarek [Teofil Grajczarek], Grumielski J., Grzeskowiak [Grześkowiak], Grzonka Viktor [Wiktor], Grzeschik Mart. [Grześcik Marcin], Halkowski Franz [Franciszek], Jankowski W., Kaczmarek Albert, Kaletta Paul [Kaleta Paweł], Kanigowski Herm[an], Kaminski [Kamiński] Herm[an], Kasimier R., Karschowski Karl [Karczowski? Karol], Kasprzyk Josef [Józef], Kar[o]l Kierinkiewicz, Paul Klawikofski [Paweł Kalwikowski], Kirski Kar[o]l, Kleinowski [Klejnowski] K., Kochannek [Kochanek] K., Stefan Kolaszinski [Kolasiński], Kolodzeyski Franz [Kołodziejski Franciszek], Koneszny Ad., Aug Koslowski [August Kozłowski], Kossak Adolf, Kowal Maximilian [Maksymilian], Kozlowski Jozef [Kozłowski Józef], Kubeczek, Kubiak Albert, Rud[olf] Kwiatkowski, Kula Thomas [Tomasz], Laskowski Joh. [Jan], Lesikowski Th [Tomasz], Leszyk Edm [Leszejk Edmund], Lipinski Franz [Lipiński Franciszek], Maciejewski Leo[n?], Maciul Lug., Malinowski Joh. [Jan], Malkowski [Małkowski?] Jul., Manowski Fel[icjan], Marciniak Joh [Jan], Maschlanka Gust [Maślanka Gustaw], Megierski Frz [Franciszek], Modnienski Paul [Modnieński Paweł], Friedr. Olschewski [Olszewski Fryderyk], Olschewski [Olszewski] Fritz., Frdr. Orlowski [Fryderyk Orłowski], Orłowski [Orłowski] O., Panfiel Stanisl [Stanisław], Podowski J., Podzienski [Podzieński] Ign[acy], Pokorny Frz [Franciszek], Popielas W., Quiotek Ferdinand [Kwiatek Ferdynand], Ranowski Xav. [Ksawery], Rogalski St.[anisław], Rosgarski [Rozgarski] Ad.[olf], Schedletzki Paul [Siedlecki Paweł], Scherengalski [Szerengalski], Paul Schilferowski [Paweł Szilferowski], Schliwinski [Śliwiński] Hrch., Siolek Joh [Siołek Jan], Schwerczenna [Świerczenna] Alb.[ina], Schymiczek Alios [Szymieczek? Alojzy], Siemon Erns [Ernest], Skindzel Fritz., Sobczack [Sobczak] Alfr[ed], Sontowski Fritz, Stachnick Joh. [Stachnik Jan], August Szielasko [Żelazko?], Tarnick[i] Paul [Paweł], Tescharzik Gustav [Cesarczyk? Gustaw], Tomaschke [Tomaszek] Ernst, Urbanski Pet [Urbański Piotr], Walda Stanislaus [Stanisław], Waldoch Joh. [Jan], Waschkowski [Waśkowski?] Emil, Lucius Wisniewski [Lucjan Wiśniewski], Wnuck v. Lipinski A. [Wnuk/Lipiński A.], Wojtczak Kasper [Kacper], Josef Wonschinski [Józef Wąsiński]. 

Jak podkreślają konserwatorzy zabytków, „Cmentarz posiada osiowe rozplanowanie i czytelną kompozycję alei dojazdowej, placu przedwejściowego i obu części cmentarza. Surowe, regularne rozplanowanie pośród naturalnego lasu zostało złagodzone przez celowe pozostawienie części sosen oraz pojedynczych brzóz i dębów rosnących na tym terenie i obsadzenie krzewiastymi formami czereśni górnej jego części”[21]. W organizacji przestrzennej cmentarza ważne są trzy elementy: pomnik – centrum nekropolii, stele wyznaczające jej granice oraz prostopadłościenne kamienie, tworzące bramę, ogradzającą cmentarz od świata wewnętrznego. Nekropolia wojenna w Jednorożcu to przykład sanktuarium urządzonego na sposób teatralny. Podwyższenie i centralny pomnik to rodzaj sceny albo ołtarza, zaś leśne otoczenie stanowi swego rodzaju kulisy[22]. Zastosowanie takiego rozwiązania sprawia, że założeniu nadano wyższą rangę ideową, co związane było zapewne z profilem Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi w latach 30. XX w. Podstawowa wartość nekropolii tkwi w jej surowej organizacji przestrzennej. Obiektom tworzącym przestrzeń starano się nadać jak najprostsze formy, niemniej zauważalny jest wysoki kunszt wykonania płyt[23]. 

Cmentarz wojenny w Jednorożcu został wpisany do rejestru zabytków w 1986 r. (nr rej. A-568 z 18 I 1986 r.)[24]. W tym czasie wykonano jego dokumentację, dzięki czemu wiadomo, że w 1987 r. jedna płyta była przewrócona, tak samo przewrócony na bok był główny pomnik[25]. Jego prawy narożnik był oberwany[26]. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

Cmentarz w Jednorożcu w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26. 

W latach 1996–1997, m.in. w celu ocalenia od zapomnienia wojennych nekropolii[27], dokonano oczyszczenia materiałów z piaskowca oraz renowacji pomnika. Ponownie ustawiono przewrócone stele i wykonano konserwację 42 stel na dolnym tarasie, 3 bloków u wejścia na cmentarz oraz muru oporowego. Ubytek w pomniku uzupełniono piaskowcem z Szydłowca. Pozostałe 27 stel czekało na konserwację[28].

Ogólny widok na cmentarz w 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Mur oporowy po wycięciu zarośli, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Mur oporowy w trakcie konserwacji, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Mur oporowy po konserwacji, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Obelisk przed konserwacją, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Płyty podstawy obelisku po ułożeniu na nowo wylanym fundamencie, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Obelisk w trakcie ustawiania na płytach podstawy, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Ściana frontowa obelisku po odczyszczeniu, 1997 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Bloki kamienne u wejścia do cmentarza po konserwacji, 1997 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Wygląd płyt przed (po lewej) i po (po prawej) renowacji, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

Wygląd płyt przed (po lewej) i po (po prawej) renowacji, 1996 r. Źródło: AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997.

W 2014 r. stele były coraz bardziej pokryte mchem i porostami, napisy się zacierały. Zdjęcia wszystkich płyt można zobaczyć tutaj: KLIK. Poniżej prezentuję wybrane.

W 2012 r. przy alei prowadzącej na cmentarz Stowarzyszenia „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej” ustawiło tablicę informacyjną z treścią w czterech językach: polskim, rosyjskim, niemieckim i angielskim. Zawiera ona najważniejsze fakty dotyczące bitew przasnyskich oraz jednorożeckiego cmentarza. Podano jednak błędną (1938) datę przebudowy nekropolii.

Ok. 2016 r. u wjazdu do cmentarza postawiono zaporę uniemożliwiającą wjazd samochodem na teren nekropolii.

Dojazd do cmentarza został oznaczony odpowiednimi tabliczkami informacyjnymi ustawionymi w 2016 r. w ramach Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej na Mazowszu. Realizatorem projektu jest Przasnyskie Stowarzyszenie Historii Ożywionej.

W Jednorożcu pojawiły się oznaczenia dojazdu do cmentarza z I wojny światowej jako punktu na szlaku frontu wschodniego. #IWW #Jednorożec #cemetery #Jednoroziec #Iwojnaswiatowa #frontwschodni #historia #historiaregionalna #history #ilovehistory #powiatprzasnyski #powiatprzasnysz #gminajednorozec #szlakfrontuwschodniego #polnocnemazowsze #cmentarzwojenny #photooftheday

Post udostępniony przez Maria Weronika Kmoch (@mwkmoch) 29 Mar, 2016 o 4:55 PDT

Dwa lata wcześniej na placu w centrum Jednorożca stanęła tablica z treścią w językach: polskim, angielskim, rosyjskim i niemieckim, informująca o bitwach przasnyskich w 1915 r., znaczeniu I wojny światowej dla Jednorożca i okolic oraz o miejscowym cmentarzu wojennym[29].

Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

BUDY RZĄDOWE

Drugi z istniejących w gminie Jednorożec cmentarzy z okresu I wojny światowej znajduje się w Budach Rządowych. Zlokalizowany jest po południowo-zachodniej stronie głównej drogi prowadzącej przez wieś, naprzeciw posesji nr 33.

Cmentarz zajmuje powierzchnię 0,11 ha w kształcie prostokąta[30]. Pierwotnie mogiły mogły być otoczone płotkiem z brzozowych gałęzi, a miejsca pochówku żołnierzy wyznaczały brzozowe krzyże.

Mapa w technologii LIDAR, pokazująca cmentarz w Budach Rządowych (dostęp 23 VI 2014 r.).

W II poł. XX w. cmentarz otoczono siatką[31], a następnie ogrodzeniem z białych cegieł, istniejącym do dziś.

Cmentarz w Budach Rządowych, ok. 1983 r. Źródło: AWUOZ, Karta cmentarza wojennego w Budach Rządowych, nr 5.

Cmentarz, podobnie jak inne zabytkowe opisane w tym artykule, uporządkował Niemiecki Związek Ludowy Opieki nad Grobami Wojennymi. Dość dobrze zachowane są ziemne nasypy nagrobków. Mogiły zaznaczone są betonowymi płytami, ułożonymi na ziemi w górnej części każdego z nasypów. Od bramy głównej prowadzi aleja, kończąca się w ok. 2/3 szerokości cmentarza. Ustawiono tam niewielki metalowy krzyż, przed którym stoją bukiety sztucznych kwiatów oraz znicze.

Mogiły ułożone są w 15 rzędów (8 po lewej i 7 po prawej stronie alei głównej) po 11 tablic o wymiarach 37x40 cm w każdym rzędzie[32]. Dwie dodatkowe tablice leżą poza rzędami, przy ogrodzeniu z lewej strony. Łącznie na cmentarzu znaleźć można 167 tablic, a nie 162, jak podano w dokumentacji cmentarza, sporządzonej w 1983 r.[33]. Na cmentarzu pochowano zarówno żołnierzy armii niemieckiej, jak i rosyjskiej. Tych ostatnich jest zdecydowanie mniej i ułożeni zostali w pięciu mogiłach zbiorowych po 8, 12, 14, 20 i 21 żołnierzy. Można naliczyć 57 czytelnych pojedynczych nagrobków żołnierzy armii niemieckiej z oznaczeniem nazwiska, stopnia oraz daty śmierci. Kolejnych 27 czytelnych tablic to mogiły nieznanych z nazwiska żołnierzy armii niemieckiej, pochowanych pojedynczo (24 nagrobki), po dwóch (2 groby) i w jednym przypadku w mogile potrójnej, czasem z podaniem daty śmierci albo przynależności pułkowej. Zakładając, że pozostałe nieczytelne tablice zawierają pojedyncze nazwiska żołnierzy (raczej z armii niemieckiej), możemy stwierdzić szacunkowo, że na omawianym cmentarzu pochowanych jest co najmniej 165 żołnierzy armii niemieckiej i 75 rosyjskiej. W literaturze podaje się liczbę ok. 200 pochowanych[34]. Na płytach, pod którymi pochowani są żołnierze armii niemieckiej, umieszczono uproszczone krzyże niemieckie[35], zaś w miejscu pochówku żołnierzy armii rosyjskiej – krzyże prawosławne. Na płytach nagrobkowych najczęściej widnieje data 22 III 1915 r., zdarzają się też groby (w kolejności od największej do najmniejszej ilości przykładów) z 23, 25, 17, 21 czy 15 III 1915 r. Nie jest więc prawdą, że najstarsze groby posiadają wyrytą datę 21 III 1915 r., jak zapisano w dokumentacji cmentarza[36], bo znajdziemy tu także kilka płyt z datą wcześniejszą o 6 dni. Zdjęcia wszystkich tablic, które wykonałam w 2016 r., można zobaczyć tutaj: KLIK.

Fot. D. Felba, 2005 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. D. Felba, 2005 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Oto lista osób pochowanych w Budach Rządowych:

Husar Heikorek, 1 ESK. HUS. R. KÖNIG HUMBERT

Musk. MANSKE, 10K. I. R. 34, † 23.3.15

Ldstrm. O. ROHRMOSEP, 8 K. I. R. 45, † 22.3.15

Musk. LEHMANN, 10K I.R. 54, † 22.3.15

Gefr. J. WOLF, 3K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. KUNTZ, 10K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. E. LANGE, 10K I. R.54, † 22.3.15

Husar W. BERHORTZ, 3 ESK. HUS. R. 13

Musk. H. PAPENHUNS, 10K I. R. 54 LENKE

Musk. MOLLENHAUER, 3K I. R. 54, † 22.3.15

FISCHER, † 22.3.15

Musk. B. WENDT, 3K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. O. LENGE, 11K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. F. BUTOW, 11K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. A. NEUMANN, 3K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. A. HOGE, 10K I. R. 54, † 22.3.15

Ldstm R. HACKER, 10K LD I. R. 24, † 7.11.14

Musk. ZIMMER, 10K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. BOSSIG Wehrm. EMIL, V. HACHT 10K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. G. MOLZAHN, 10K I. R. 54 Gefr. DRYGALA, 11K I. R. 54

Musk. A. BECK, 10K M.KENKULIUS, ERS. BTT. I. R. 3, † 7.11.14

Utffz. E. REHBEIN F. MÜLLER, 10K I. R. 45, † 23.3.15

Musk. R. MANN Ers. Res. O. SCHNEIRER, 3K I. R. 54, † 22.3.15

Wehr. CH. KOCH, 3K I. R. 54, † 22.3.15

Musk. HOBUS, I. R. 40

Musk. K. KUETHER, 12K I. R. 54, † 25.3.16

Musk. DUCKWITZ, 3K I. R. 54 Ers. Res. O. MÜLLER, 11K I. R. 54, † 17.3.15

Gefr. D.L.K. HEMRIER, 10K

Musk. TISCHER Musk. K. WLOCK, 4K I. R. 54 F. RAHMEL, Res. M. C. K. I. R. 54, † 22.3.15 Musk. STEFFEN Wehrm. R. MERTINS, 10K I. R. 54

Krieg SFRW. R. BALLENTIN, 2 M. C. K. I. R. 54, † 23.3.15 Kann. J. SCHLETZ, 5 Batt. F. AR. 36, † 17.3.15

Krieg SFRW WOLLENWEBER, 3K I. R. 54, † 23.3.15 Musk. C. HAMM, 10K I. R. 54 Ers. Res. K. SCHAR, I. R. 54, † 21.3.15

Musk. A. KUCKLA, 10K I. R. 45, † 23.3.15

Utffz. SCHNAP Res. A. BÖSSERT, 10K I. R. 54, † 22.3.15

Res. ZUBER, I.R. 54 Gefr. P. DESENZ, 10K I. R. 54, † 25.3.15

Musk. W. LUCHT, 12K I. R. 54 Musk. E. TESCH, 3K I. R. 54, † 15.3.15

Budy Rządowe, mogiła R. Ballentina z 2 kompanii ckm 34 pułku piechoty. Fot. Jarosław Chorzępa, 2003 r.

Zbiorowy grób 20 nieznanych żołnierzy rosyjskich. Fot. Jarosław Chorzępa, 2003 r.

Fot. D. Felba, 2005 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Z upływem czasu cmentarz zarósł drzewami, które sukcesywnie usuwano. Obecnie rośnie tu kilka drzew iglastych (sosny) oraz młode drzewa liściaste, a przy ogrodzeniu paprocie i jeżyny. Niektóre utrudniają dostęp do mogił.

Nekropolia została wpisana na listę zabytków (nr rej. A-569 z dnia 18 I 1986 r.)[37]. Stowarzyszenie „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej” ustawiło na cmentarzu tablicę informacyjną z tekstem w języku polskim.

Fot. Sergiusz Lelewski, 2014 r.

PARCIAKI

Dużo gorzej utrzymany jest cmentarz wojenny w Parciakach. Znajduje się na terenie cmentarza parafialnego, założonego w 1909 r. – stanowi jego południową część.

Cmentarz został zorganizowany w czasie I wojny światowej[38]. Pierwotnie mogiły miały formę ziemnych kopczyków z drewnianymi brzozowymi krzyżami. Na zawieszonych na nich tabliczkach zapisano nazwiska poległych. Mogiły otaczały ogrodzenia z drewna brzozowego[39].

Cmentarz wojenny w Parciakach, I wojna światowa. Zbiory Mirosława Krejpowicza. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Z czasem na cmentarzu zamieszczono betonowe prostokątne tablice. Dzisiaj zauważyć można 6 wyraźnych rzędów po maksymalnie 22 nagrobki w rzędzie. Po niektórych mogiłach pozostały tylko puste miejsca.

Mapa w technologii LIDAR pokazująca cmentarz w Parciakach (dostęp 23 VI 2014 r.).

Łącznie na cmentarzu znajduje się 91 nieczytelnych tablic ułożonych w rzędy oraz 4 czytelne tablice złożone obok siebie w części cmentarza wysuniętej najdalej na południe, sąsiadującej z terenem jeszcze nie zagospodarowanym. Na cmentarzu spoczywają żołnierze polegli w bitwach przasnyskich 1915 r. Czytelne tablice informują o nazwiskach, stopniach wojskowych i dacie śmierci żołnierzy. Jedna pochodzi z marca, a dwie z czerwca 1915 r. Czwarta czytelna tablica zawiera napis w języku polskim, informujący o pochówku nieznanego z nazwiska żołnierza armii rosyjskiej. Nieczytelne tablice porośnięte są mchem, niektóre są połamane.

Z upływem czasu w wyniku naturalnej sukcesji lasu sosnowego otoczenie kwater zarosło.

Cmentarz wojenny w Parciakach w 1986 r. Fot. A. Dolistowski. Źródło: AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza rzymsko-katolickiego w Parciakach gm. Jednorożec, Białystok 1986, sygn. 60. 

Fot. D. Felba, 2006 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. D. Felba, 2006 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. D. Felba, 2006 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. D. Felba, 2006 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. M. Maciaszczyk, 2011 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. M. Maciaszczyk, 2011 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. M. Maciaszczyk, 2011 r. Źródło (dostęp 23 VI 2014 r.).

Fot. Rafał Szewczak, ok. 2014 r. Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

Drzewa wycięto ok. 2014 r. podczas porządkowania cmentarza parafialnego[40]. Otoczenie mogił zarasta młodymi drzewami liściastymi. Rosną tu też wrzosy i mchy. Z niegdyś licznych lastrykowych albo metalowych krzyży stojących obok tablic dziś pozostało zaledwie kilka.

Tylko w polu biały krzyż nie pamięta już, kto pod nim śpi.... Krzyże na cmentarzu z okresu I wojny światowej, przyległym do cmentarza parafialnego w Parciakach, na pewno nie pamiętają już, kto pod nimi leży. Blisko 100 mogil jest całkowicie pokrytych mechem, zarośniętych, zniszczonych... Jedynie cztery tablice są jakkolwiek czytelne, ale leżą bez ładu, nie w rzędach, a między nimi, wręcz na kupie. Myślę sobie, że skoro w tym roku nie było rekonstrukcji bitwy lipcowej 1915 r., to w zamian warto byłoby zająć się pierwszowojennymi nekropoliami w gminie Jednorozec. Cmentarz w Jednorozcu jest dość dobrze utrzymany, ten w Budach Rządowych również, choć sporo mogil jest już nieczytelnych, ale to, jak wygląda cmentarz w Parciakach, to przechodzi ludzkie pojęcie! Trzeba zacząć działać. #parciaki #gminajednorozec #powiatprzasnyski #powiatprzasnysz #cmentarz #cemetery #mogiła #grób #grave #iworldwar #bitwaprzasnyska #pierwszawojnaswiatowa #wielkawojna #Mazowsze #mazowieckie #mazovia #wrzosy #heather #almostautumn #jesienidzie #heritage #memorialpark #soldiers #graveyard #burialground #boneyard #nekropolia #zabytek #dziedzictwo #firstworldwar

Post udostępniony przez Maria Weronika Kmoch (@mwkmoch) 23 Sie, 2016 o 2:59 PDT

Cmentarz wpisano na listę zabytków (nr rej. A-573 z dnia 30 I 1986 r.)[42]. Nie doczekał się jednak odnowienia[43], choć postulowano je w latach 80. XX w.[48]. Okresowo cmentarzem zajmowali się harcerze[44]. Obecnie z roku na rok nagrobki coraz bardziej niszczeją. W pobliżu nie ma też tablicy informacyjnej.

W Parciakach istniał też inny cmentarz z okresu Wielkiej Wojny. Znajdował się w okolicach świątyni[45].

-------

KOBYLAKI-WÓLKA

W 2014 r. pozostałości cmentarza umiejcawianego w Kobylakach-Wólce odnalazł Mariusz Maciaszczyk, członek Grupy Rekonstrukcji Historycznej 14 Pułk Strzelców Syberyjskich z Przasnysza. Korzystał ze wskazówek specjalisty od I wojny światowej na Północnym Mazowszu Jacka Furmańczyka. Gdy porównałam umiejscowienie cmentarza i mapę granic gminy Jednorożec, okazało się, że cmentarz znajduje się już poza jej zasięgiem. Niemniej zostawię tutaj jego opis.

Cmentarz zlokalizowany jest w bardzo trudnym do znalezienia lesistym miejscu, zadrzewionym od czasu Wielkiej Wojny. Przez wiele lat nie można było ustalić jego lokalizacji, choć wiedzieli o nim najstarsi ludzie mieszkający w okolicy. 

Informacje o cmentarzu i ilości pochowanych tu żołnierzy armii rosyjskiej znaleźć można we wspomnieniach 3. Pułku Grenadierów Konnych z Bydgoszczy. Walczył on z piechotą i Kozakami pod Ulatowem-Czerniakami w dniu 27 II 1915 r. w czasie odwrotu spod Przasnysza. We wspomnieniach zapisano, że spoczywa w tym miejscu 68 żołnierzy armii rosyjskiej. 

Pierwotnie cmentarz miał tylko nasyp. Na jego terenie znajdowało się wiele mogił z krzyżami z drewna brzozowego. Współcześnie widoczne jest dawne ogrodzenie ze śladami nagrobków[46].

Fot. M. Maciaszczyk, 2014 r. Źródło (dostęp 3 V 2016 r.).

Fot. M. Maciaszczyk, 2014 r. Źródło (dostęp 3 V 2016 r.).

JEDNOROŻEC / PRZEJMY

Powyższe cmentarze wojenne to nekropolie uporządkowane przez armię niemiecką, przez nią założone. Cmentarz, który znajduje się ok. 3 km od Przejm, administracyjnie na terenie Jednorożca, to nekropolia prawosławna żołnierzy armii carskiej. Jej granice wyznaczają dęby, a po prawej stronie wyraźny okop wojenny. Na cmentarzu słabo widoczne są mogiły. Łącznie jest ich 40–50. Znajdziemy tu prawosławny dębowy krzyż z przymocowaną blaszką z napisem Cmentarz wojskowy z I wojny światowej[47].

Cmentarz był znany wcześniej, wiedziało o nim Nadleśnictwo Przasnysz, na terenie którego się znajduje. W 2016 r. zainteresował się nim też Urząd Gminy w Jednorożcu. O lokalizacji wiedzą nieliczni miejscowi, czego świadectwem są znicze, jakie można znaleźć na cmentarzu.

W 2016 r. słyszałam o planach renowacji terenu nekropolii, oznaczenia cmentarza i upamiętnienia tu pochowanych, ale do tej pory planów nie wprowadzono w życie.

JEDNOROŻEC / LIPA

W wykazach cmentarzy na terenie Nadleśnictwa Przasnysz znaleźć można nekropolię, do której nie dotarłam, a planuję. Administracyjnie to teren Jednorożca, ale blisko stąd do Lipy. Ma tam być ok. 20 mogił. Miejsce jest nieoznaczone w terenie, porośnięte roślinnością leśną. Po grobach pozostały wgłębienia w ziemi[48]. W 2023 r. cmentarza nie ma liście miejsc dziedzictwa historycznego i kulturowego w Nadleśnictwie Przasnysz[49].

JEDNOROŻEC / OBÓRKI

Administracyjnie teren, na którym znajduje się kolejny cmentarz z I wojny światowej, należy do Jednorożca, ale blisko stąd do wsi Obórki. Cmentarz liczy ok. 10 mogił. Miejsce jest nieoznaczone w terenie i porośnięte roślinnością leśną. Kilkanaście lat temu było ogrodzone[50]. W 2023 r. cmentarza nie ma liście miejsc dziedzictwa historycznego i kulturowego w Nadleśnictwie Przasnysz[51].

---------

(NIE)PAMIĘĆ

Opisane wyżej cmentarze wojenne nierzadko stają się obiektem aktów wandalizmu. W rezultacie ich degradacja postępuje coraz szybciej. Przykładowo na cmentarzu w Jednorożcu przez lata miejscowa młodzież grała w piłkę, tu się spotykała i robiła np. pamiątkowe zdjęcia, ale nie obiektów, a sobie nawzajem, nierzadko w formie selfie... W 2008 r. Wojciech Łukaszewski pisał w „Głosie Gminy Jednorożec”: „Na cmentarzu wojennym z okresu I wojny światowej w Jednorożcu od dłuższego czasu możemy oglądać akty głupoty i wandalizmu. Wszystko za sprawą napisów na kamiennych płytach, na których widnieją imiona, ksywy oraz numery telefonów. Po wstępnej identyfikacji można się domyślać, iż autorami tych szpecących napisów są młodzi ludzie z naszej gminy. Wielka szkoda, że brak szacunku dla osób zmarłych. Nie jest ważne, kto spoczywa na tej ziemi, jakiej jest narodowości i ile lat temu został pochowany. Musimy szanować miejsca spoczynku naszych bliźnich, by kiedyś naszą pamięć szanowano”[52]. Niewiele w tej sprawie się zmieniło...

Młodzież z Jednorożca na cmentarzu pierwszowojennym, lata 70. (?) XX w. Zbiory Izabelli Obrębskiej-Wróbel.

Ustawa z 23 VII 2003 r. dotycząca ochrony zabytków i opieki nad zabytkami podaje:

Art. 108. [Niszczenie lub uszkadzanie zabytku]

1. Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

3. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 polegające na zniszczeniu zabytku sąd orzeka na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości do wartości zniszczonego zabytku.

4. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 polegające na uszkodzeniu zabytku sąd orzeka obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny – nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków w wysokości do wartości uszkodzenia zabytku.

5. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2 sąd może orzec na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków nawiązkę w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia[53].

Są też, na szczęście, pozytywne przykłady zaangażowania dzieci i młodzieży. W 2020 r. członkinie i członkowie 2. Wielopoziomowej Drużyny Harcerskiej „Liwiec” z Jednorożca w ramach projektu Zaopiekuj się pamięcią realizowanego przez Fundację na rzecz Wielkich Historii zajęła się jest nekropolią w Jednorożcu – największy cmentarz z tego okresu na Mazowszu. Grupa sprzątnęła cmentarz, zbierając i segregując śmieci[54]. Drużyna regularnie sprząta cmentarz.

Fot. Milena Domańska, 2020 r.

Cmentarz służy jako miejsce uroczystych zbiórek 2 WDR „Liwiec”. W dniu 11 VI 2021 r. to tutaj odbyło się złożenie przyrzeczenia harcerskiego i obietnicy zuchowej[55].

Nie o wszystkich śladach działań wojennych w 1915 r. wiadomo powszechnie, co w połączeniu z chroniącym wpływem środowiska naturalnego sprawia, że możemy nadal je podziwiać. Dotyczy to jednak tylko śladów po okopach, transzejach, kolejce wąskotorowej. Cmentarze są dużo bardziej narażone. Urząd Gminy w Jednorożcu podejmuje działania, jak np. oczyszczenie płyt z piaskowca na terenie jednorożeckiego cmentarza wojennego na przełomie października i listopada 2020 r.[56], ale nie są one wystarczające.

Przez to, że cmentarz pierwszowojenny w Jednorożcu nazywany jest niemieckim cmentarzykiem[57], traktowany jest jako coś nie naszego, obcego, czego przejawem są śmieci i zniszczenie cmentarza przez miejscowych. Stosunek do innych opisanych tu nekropolii z Wielkiej Wojny jest podobny. Poziom świadomości społecznej jest bardzo niski. W 2023 r. na cmentarzu pierwszowojennym w Parciakach zdewastowano kwatery sąsiadujące z terenem cmentarza parafialnego. Jak napisał Jacek Czaplicki, badacz I wojny światowej na północnym Mazowszu i jej dziedzictwa, prowadzący stronę Rowerem wokół Ostrołęki, „Trzy rzędy grobów, które były bardzo dobrze czytelne jeszcze dwa lata temu (...), teraz zostały zamienione ciężkim sprzętem w piaszczystą pustynię. Również na dwóch pierwszych rzędach, na których od lat są współczesne groby, dodano nowy grób. Na nic praca uświadamiająca lokalne społeczności, dalej nikt nie szanuje szczątków żołnierskich… ludzkich szczątków”[58]. Dwa lata wcześniej odbyły się rozmowy, z których wynikało, że kwatera pierwszowojenna w Parciakach będzie zabezpieczona, odnowiona, że zostanie na nią przeniesiony kamień nagrobny znaleziony na terenie Parciak. Urząd Gminy w Jednorożcu i Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Delegatura w Ostrołęce nie podjęły żadnych działań. O sprawie zawiadomiono wojewodę mazowieckiego.

Cmentarze zazwyczaj traktujemy jako miejsce święte, miejsce lekcji historii. Tak też powinno się odnosić do cmentarzy z okresu I wojny światowej. To miejsce pochówku wielu Polaków, którzy służyli w armiach zaborczych: rosyjskiej i niemieckiej, ale też żołnierzy innych narodowości, nierzadko wcielonych do armii wbrew woli, wyrwanych z codziennego życia, zmuszonych do pozostawienia rodzin i ruszenia do walki.

Świadczy o tym dobitnie przykład Władysława Łanieckiego (1893–1915), który zmarł w Parciakach. Pochodził z Mijanowa w Wielkopolsce i w 1915 r. został wcielony do armii niemieckiej. Od marca do lipca walczył na naszym terenie w 6. Kompanii 4. Regimentu Grenadierów Króla Fryderyka Wielkiego (3. Wschodniopruskiego). Po miesiącu na froncie mężczyzna został ciężko ranny podczas walk w Cierpiętach. Trafił do lazaretu polowego w Parciakach, gdzie zmarł. Pochowano go koło kościoła w Parciakach, choć w dokumentach pułkowych zapisano, że spoczął przy kościele w Cierpiętach. W dniu 19 VI 2021 r. na cmentarzu wojennym w Parciakach odbyło się przekazanie rodzinie W. Łanieckiego jego nieśmiertelnika odnalezionego przez pochodzącego z Parciak Kamila Tworkowskiego. Złożono kwiaty i zapalono znicz przy płycie nagrobnej Wojciecha Kwiasa, jednej z trzech czytelnych płyt na parciackiej nekropolii, a poświęconej koledze z oddziału Łanieckiego[59].

Dzięki takim działaniom, jak powyższe, i osobom, dla których przeszłość jest ważna i nadal skłania do przemyśleń, ci, którzy już od nas odeszli, nie zginęli. Są w naszych sercach. Są nieśmiertelni, bo o nich pamiętamy. Doceniamy trud Łanieckiego, Kwiasa i innych Polaków w armiach zaborczych, którzy walczyli o niepodległą ojczyznę. Należy się im za to szacunek, niezależnie od tego, jaki mundur nosili.

Miejsca takie jak cmentarze z okresu Wielkiej Wojny powinny przetrwać nie tylko w pamięci najstarszych mieszkańców i mieszkanek, ale też dzięki tablicom informacyjnym czy organizowanym wydarzeniom utrwalić się w świadomości powszechnej. Ważna tez jest popularyzacja wiedzy na temat historii małych ojczyzn. Postulaty te są zawsze aktualne i odnoszą się również do innych terenów, na których odnajdziemy ślady działań wojennych z lat 1914–1918. Cmentarze wojenne w gminie Jednorożec i we wszystkich innych miejscach zasługują na upamiętnienie i opiekę. Są bowiem świadectwem ogromnych zniszczeń tego terenu i stanowią swego rodzaju przestrogę na przyszłość – nigdy więcej takiej wojny…

Przypisy:

[1] Z. Lorenc, Społeczeństwo Ziemi Przasnyskiej w okresie I wojny światowej, „Rocznik Przasnyski”, 1 (2014), s. 38. 

[2] S. Wilga, Smutna Dola Wiosky Jednorożec, oprac. M.W. Kmoch, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny”, 27 (2016), s. 32. 

[3] Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Ostrołęce [dalej: AWUOZ], Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu gmina Jednorożec, Białystok 1987, sygn. 26, s. 8. 

[4] Symbolika małego krzyża typu „niemieckiego” nawiązuje wprost do odznaczenia Krzyża Żelaznego (Eisernen Kreuz). To krzyż o równych ramionach (podobny, ale nie tożsamy z maltańskim) okolony gałązką z liści dębowych, symbolizującą męstwo i nieśmiertelność. Na górnym ramieniu krzyża widniała korona cesarska, a pośrodku litera „W” (od imienia cesarza Wilhelma). U podstawy krzyża występowała data 1914 lub 1915. Spotkać można też było wzory bez daty. Krzyże nagrobne (dostęp 11 IX 2016 r.). 

[5] Por. 3 Division (Alte Armee) (dostęp 11 IX 2016 r.). 

[6] Rok 1916 r. jako moment uporządkowania cmentarza można też wywnioskować ze zdjęć odbudowanego Jednorożca. Posesje ogradzano w ten sam sposób jak cmentarz – brzozowymi płotkami. Por. zdjęcia dostępne na Facebooku: KLIK oraz KLIK.

[7] Polegli pod Jednorożcem leżą nie tylko na miejscowym cmentarzu wojennym, ale i na innych nekropoliach. Np. Mikołaj Kwasznin-Samarin, który służył w Pułku Litewskim Lejbgwardii, pochowany jest obok żołnierzy polskich z 1920 r. w kwaterze C35 na Powązkach. Na nagrobku znajduje się napis Poległ 8 marca 1915 r. pod wsią Jednorożec. Jego grób jest jednym ze starszych i często jest pokazywany przez przewodników wycieczek. Relacja Mariusza Maciaszczyka z Przasnysza (2016 r.). 

[8] Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu [dalej: AUG], Dokumentacja prac konserwatorskich na cmentarzu wojennym w Jednorożcu, [b.m.w.] 1997, s. 2. 

[9] W. Łukaszewski, Łyk historii (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[10] Archiwum Państwowe w Olsztynie, Akten des Königlichen Ober-Präsidium von Ostpreussen betreffend, IV/525, sygn. 104. 

[11] Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. (dostęp 24 VIII 2016 r.); Komunikat drugoplanowy: związek narodowy Niemiecka Opieka Nad Grobami Wojennymi (Kriegsgräberfürsorge) (dostęp 24 VIII 2016 r.). 

[12] Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo ostrołęckie, na podstawie kart cmentarzy oprac. W. Mosakowska, Warszawa 1992, s. 26. 

[13] AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu…, s. 10. 

[14] Relacja Stanisławy Ferenc z Ulatowa-Pogorzeli (2016 r.). 

[15] AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich…, s. 2. 

[16] Relacja Edwarda Majewskiego z Olszewki (2015 r.). 

[17] Relacja Mariusza Maciaszczyka z Przasnysza (2016 r.). 

[18] AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich…, s. 1. 

[19] Tamże, s. 2. 

[20] Pełną listę poległych, znanych z nazwiska i pochowanych na cmentarzu w Jednorożcu, opracował Mariusz Maciaszczyk. Możliwe, że na stelach jest więcej polskich nazwisk, ale niektóre są już prawie nieczytelne. 

[21] AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu…, s. 11. 

[22] Tamże, s. 15. 

[23] Tamże, s. 11–12. 

[24] Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 marca 2016 r., woj. mazowieckie (dostęp 3 IX 2016 r.).

[25] AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza wojennego w Jednorożcu…, s. 14. 

[26] AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich…, s. 2. 

[27] W. Łukaszewski, Łyk historii (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[28] AUG, Dokumentacja prac konserwatorskich…, s. 4–8. 

[29] O projekcie (dostęp 3 IX 2016 r.).

[30] AWUOZ, Karta cmentarza wojennego w Budach Rządowych, nr 5, s. 1. 

[31] Tamże, s. 4. 

[32] Tamże, s. 2. 

[33] Tamże, s. 4. 

[34] Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo ostrołęckie…, s. 18. 

[35] Por. przyp. 10. 

[36] AWUOZ, Karta cmentarza wojennego w Budach Rządowych, nr 5, s. 1. 

[37] Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 marca 2016 r., woj. mazowieckie (dostęp 3 IX 2016 r.).

[38] AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza rzymsko-katolickiego w Parciakach gm. Jednorożec, Białystok 1986, sygn. 60, s. 9–10.

[39] Por. Z. Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec…, s. 84.

[40] M.W. Kmoch, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015, s. 264.

[41] Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 marca 2016 r., woj. mazowieckie (dostęp 3 IX 2016 r.).

[42] W. Łukaszewski, Łyk historii (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[43] AWUOZ, Z. Cybulko i in., Dokumentacja historyczno-przestrzenna cmentarza rzymsko-katolickiego w Parciakach…, s. 14–15. 

[44] M. Maciaszczyk, Parciaki – cmentarz I Wojna Światowa (dostęp 4 IX 2016 r.).

[45] M.W. Kmoch, Nieśmiertelni(k), „Głos Gminy Jednorożec”, 2021, 2 (62), s. 34.

[46] Tenże, Cmentarz wojskowy z okresu I wojny światowej (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[47] Nadleśnictwo Przasnysz. Monitoring miejsc dziedzictwa historycznego i kulturowego (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[48] Tamże.

[49] Tamże (dostęp 17 VII 2023 r.).

[50] Tamże (dostęp 22 VIII 2016 r.).

[51] Tamże (dostęp 17 VII 2023 r.).

[52] W. Łukaszewski, Pamięć o poległych, „Głos Gminy Jednorożec”, 2008, 1 (9), s. 8.

[53] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dostęp 17 VII 2023 r.).

[54] M.W. Kmoch, Zaopiekuj się pamięcią, „Głos Gminy Jednorożec”, 2020, 3 (59), s. 12–13.

[55] K. Maluchnik, Na harcerskim szlaku, „Głos Gminy Jednorożec”, 2021, 2 (62), s. 12–13.

[56] D. Rzosiński, Pamiętamy o przeszłości, „Głos Gminy Jednorożec”, 2020, 4 (60), s. 5.

[57] M.W. Kmoch, Niemiecki cmentarzyk, „Głos Gminy Jednorożec”, 2020, 4 (60), s. 14–16.

[58] J. Czaplicki, [Zdawałoby się] (dostęp 17 VII 2023 r.).

[59] M.W. Kmoch, Nieśmiertelni(k), „Głos Gminy Jednorożec”, 2021, 2 (62), s. 33–34.

Wszystkie zdjęcia, które nie zostały podpisane, są mojego autorstwa i zostały wykonane w latach 2014–2017. Fotografie nie wykonane przeze mnie podpisałam, podając źródło.

Polecam też wpis na temat cmentarzy już nie istniejących, a powstałych w okresie Wielkiej Wojny. Ich lokalizację ustaliłam dzięki... przydrożnym krzyżom: KLIK.

Do następnego!