MAŁA OJCZYZNA: Ulatowo-Dąbrówka, Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogóra

Zawsze zastanawiałam się, czemu chłopcy z Jednorożca i Ulatowa-Pogorzeli tak się nie lubią. Zrozumiałam to dopiero, gdy poznałam historię tych wsi. Jeśli interesuje Was opowieść o tym, jak powstały i rozwijały się miejscowości o pierwszym członie nazwy "Ulatowo", które należą do gminy Jednorożec (o pozostałych nie piszę), zapraszam na dzisiejszy wpis. W 2021 r. bardzo go rozbudowałam, poprawiając i uzupełniając to, co napisałam w 2013 r.

Podczas ostatniego zlodowacenia, tzw. północnopolskiego, na terenie dzisiejszej gminy Jednorożec stało czoło lądolodu. Kiedy ziemia była skuta lodem, z południa dzisiejszej Polski wiatry nanosiły różne pyły i piaski, które osiadały na lodowcu. Przez 80 tys. lat, bo tyle stał w tym miejscu lądolód, nagromadziła się ogromna ilość materiału akumulacyjnego. Naciskany przez kilka metrów pyłu i piasku lód o grubości 4 km na dole stawał się plastyczny, ale nie topniał. Lodowiec przesuwał się i rozrastał, jednocześnie trąc po podłożu. Wszystko to, co pchał przed sobą, zostało później wypłukane. W którymś z interstadiałów spod lodowca wylewały się ogromne rzeki. Utwory z wcześniejszego stadiału, na zachód od Orzyca, a także na wschód od Zagajnicy, to utwory peryglacjalne z glinami, „przerobione” przez lodowiec. W ostatnim stadium, w którym lodowiec topniał, wiatr wywiewał utwory peryglacjalne i formował z nich wydmy. W szerokich dolinach rzek (Orzyc, Omulew, Płodownica) akumulowały się drobne, żyzne gleby. Gleby, które wytworzyły się na utworach młodoglacjalnych nie są żyzne, stąd w Zagajnicy do XVII w. nie ma stałego osadnictwa, nie rozwija się rolnictwo.

Najstarsze ślady pobytu człowieka na obszarze gminy Jednorożec pochodzą z epoki kamiennej, z ok. 8 tys. lat p.n.e. Osadnictwo polodowcowe koncentrowało się głównie w dolinie rzeki Orzyc, także na terenie dzisiejszego Ulatowa-Pogorzeli. Po ostatecznym wycofaniu się lodowca miejsce zimnej tundry i lasostepu zajęły lasy z przewagą sosny, z bogatym runem i zwierzyną (jelenie, dziki, zające, łosie), rzeki ze zwierzyną (wydry i bobry) oraz rybami. Między 6 a 3,5 tys. lat p.n.e. ludność zamieszkiwała większe osady (zimowe i letnie) w dolinach rzek. Częściej jednak znaleźć można ślady krótkotrwałych obozowisk funkcjonujących przez okres polowań lub zbierania np. surowca krzemiennego do wytwarzania różnego rodzaju narzędzi (kultura amfor kulistych). W okolicy funkcjonowały obozowiska, gdzie znaleziono okruchy krzemienne. Z południa Europy wkroczyła na teren dzisiejszej Polski ludność rolnicza, uprawiająca ziemię, hodująca zwierzęta, prowadząca osiadły tryb życia, zamieszkała w trwałych domostwach. Klimat się zmienił – przeschło. Ludność rolnicza przeniosła się na południe. Ok. połowy 3 tys. lat p.n.e. pojawiła się na tych terenach ludność indoeuropejska. Przybysze ze wschodu opanowali całą północno-wschodnią Polskę. Prowadzili pasterski, ruchliwy tryb życia, często przemieszczali się w poszukiwaniu terenów odpowiednich do wypasu bydła. Hodowali też owce i kozy. Zakładali krótkotrwałe obozowiska na piaszczystych, suchych wzniesieniach. Wytwarzali naczynia z gliny (kultura ceramiki sznurowej), a narzędzia i broń z krzemienia. Zmarłych chowali w kurhanach. Kolejna zmiana klimatu doprowadziła do tego, że miejsce koczowników zajęli rolnicy. Ok. 1700–700 lat p.n.e. na obecne tereny gminy Jednorożec trafili osadnicy kultury łużyckiej, stosujący narzędzia z brązu i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Co najmniej teren prawobrzeżnego Orzyca był zasiedlony. W VI w. p.n.e. do regionu dotarły zabytki kultury celtyckiej, a następnie – w tzw. okresie wpływów rzymskich – przedstawiciele kultury przeworskiej, utożsamianej z germańskimi Wandalami, wydobywali rudę darniową na obszarach nad Orzycem. Od 700 r. p.n.e. nastąpiły gwałtowne i duże zmiany klimatyczne. Znaczne ochłodzenie i duże zwilgocenie klimatu doprowadziło do odpływu ludności na południe i w konsekwencji do opustoszenia terenów gminy na wiele setek lat.

W XIII w. rozpoczęto tu akcję kolonizacyjną, aby zagospodarować tereny lesiste i wzmocnić ich obronność. Upadek gospodarczy oraz brak silnej władzy, wykorzystywany przez lokalne rycerstwo i plemiona pruskie wielokrotnie najeżdżające tereny pograniczne, spowodowały odpływ ludności znad Ulatówki. Na prawym brzegu Orzyca kolonizacja na początku i w połowie XV w. objęła 90% nowych osad – często zakładano je na surowym korzeniu. Ulatowo powstałe w XIV w. mogło być włością książęcą, początkowo niezagospodarowaną rolniczo, przekazaną odbiorcy zasłużonemu w służbie książęcej, może dworzaninowi. W kolejnym wieku tereny te były gęściej zasiedlone.

W 1388 r. książę mazowiecki Janusz I wystawił Adamowi, Świętosławowi i Dobiesławowi, braciom z Ulatowa, przywilej na Boguszyce koło Łomży, potwierdzając nadanie ojca, Siemowita III, bez barci książęcych, z prawem niemieckim i czynszem książęcym na 8 groszy praskich z włóki osiadłej. Ojciec tych braci mógł być posiadaczem Ulatowa już w połowie XIV w., a włość mogła powstać wcześniej. Mogła to być włość książęca, początkowo niezagospodarowana rolniczo, przekazana odbiorcy zasłużonemu w służbie książęcej, może dworzaninowi. Wiemy też, że w styczniu 1416 r. Bartłomiej kmieć z Ulatowa z nadania księcia Janusza I otrzymał sołectwo w Duczyminie. Ulatowo notowane jest też w 1425 r. jako Wlothowo (gdy pisano po łacinie, często zamieniana „u” na „w”). W 1437 r. książę mazowiecki nadał lub sprzedał 10 włók inter granicies Ulatowo, Świniary. W 1439 r. nadano 4 włóki położone inter Świaniary et Ulatowo. Z 1485 r. pochodzi opis parafii Krzynowłoga Wielka, w której wymienia się okolicę Ulatowo jeszcze przed podziałem na przysiółki. W 1504 r. Jan z Węgrzynowa otrzymał od książąt mazowieckich ziemię w Ulatowie za zrzeczenie się roszczeń do klucza sąchockiego. Od 1551 r., kiedy powstała parafia Chorzele, Ulatowo należało do niej. 

W II poł. XV w. miała powstać wieś Sławogóra (Ulatowo-Słabogóra) i też należała do parafii Chorzele. Nie wymieniają jej spisy podatkowe z 1567 r., ale wspomina o niej dwa lata wcześniejsza lustracja dóbr królewskich. Słabogórę określono jako wieś ziemiańską. Była to osada drobnoszlachecka, mieszkali tu zapewne Ulatowscy herbu Jastrzębiec, którzy początkowo mieszkali w Ulatowie, lecz z czasem przenieśli się do Wielkopolski. Miejscowy ród szlachecki przyjął nazwisko Słabogórski, lecz nie wiadomo, jakiego herbu używali.

Jak organizowano wsie szlacheckie? Najpierw powstawało gospodarstwo pierwszego osadnika (początkowo bez chłopów, tylko rycerz ze służbą). Przygotowanie ziemi (m.in. wykarczowanie lasu) często trwało wiele lat. Przez podział ziemi między synów powstawały kolejne gospodarstwa. Każdy otrzymywał część gruntów. Zagroda drobnoszlachecka była większych rozmiarów niż chłopska, posadowiona w większej odległości od drogi, szerszą stroną, miała rozplanowanie dwutraktowe, symetryczne. W skład szlacheckiej zagrody wchodził sad owocowy i warzywnik, do siedlisk przylegały rozległe ogrody i ogrodzone pastwiska. W odróżnieniu od ludności chłopskiej, szlachta nie bieliła swych domów z zewnątrz, w dużo mniejszym stopniu stosowała też elementy dekoracyjne domów. W wielu wypadkach zagroda szlachecka otoczona była ogrodzeniem z kamieni polnych. Budownictwo szlacheckie było głównie drewniane, poszyte słomą, jednak obszernością i wyposażeniem starano się wyróżniać od chat chłopskich. W środku zazwyczaj była sień, a po bokach dwie izby, z których jedna była alkierzem. Wyposażenie w sprzęty było ubogie. Całość grodzono płotem z chrustu lub żerdzi. W pobliżu takiego dworu były czasami chałupy o czterech izbach zwane czworakami. Mieszkali tam poddani chłopi i służba. Zagród takich nie było we wsi dużo – od ok. 10 do ok. 25. Tworzyły one jeden przysiółek. Z czasem pogłębiało się rozdrobnienie ziemi. Właściciele poszczególnych działów budowali w pewnym oddaleniu od pierwotnej siedziby dworek, co dawało namiastkę bogactwa. Wokół niego stało kilka chat chłopskich. W ten sposób wsie drobnej szlachty tworzyły „okolicę szlachecką”.

Z czasem powstały przysiółki, czyli wieś podzielono na części. Tworzenie przysiółków to charakterystyczna cecha osadnictwa (drobno)szlacheckiego na północnym Mazowszu. Wśród okolic szlacheckich można wskazać znajdujące się na terenie dzisiejszej gminy Jednorożec Kobylaki i Ulatowo. Poszczególne części wsi należały do konkretnych rodzin. Wśród właścicieli wsi z okolicy Ulatowo pojawiają się: Czapliccy, Gadomscy, Gołębiewscy, Kobylińscy, Krajewscy, Łojewscy, Muchowieccy, Romanowie, Ruccy (Rudzcy), Słabogórscy, Ulatowscy, Żbikowscy. Nierzadko była to szlachta herbowa, ale na tyle uboga, że najczęściej sama uprawiała niewielkie działy ziemi. 

Niewielu przedstawicieli rodzin z tej okolicy zaliczyć można do warstwy średniozamożnej/magnackiej. Nie wiadomo, z którego dokładnie Ulatowa pochodził, ale wielką karierę zrobił Wawrzyniec Międzyleski (ur. przed 1480, zm. 1529). To pisarz wielki litewski, biskup kamieniecki, dyplomata, sekretarz króla Zygmunta I Starego.

Na drugim biegunie była szlachta nieposesjonaci. Chodzi o zastawników (użytkownicy zastawionej ziemi) oraz dzierżawców części szlacheckich i gołotę. Ostatni mieszkali w dworach i domach zarówno bogatszej szlachty, jak i biedniejszej. Pracowali jako oficjaliści, ekonomi, służący albo wyrobnicy. Czasami „goły” szlachcic utrzymywał się z jałmużny, żebrząc przed kościołem. Tak było z Antonim Gadomskim z Ulatowa-Pogorzeli, który zmarł w wieku 70 lat w 1850 r.

Herb Jastrzębiec. Źródło.

Wieś Ulatowo założyli Ulatowscy herbu Jastrzębiec. Według K. Zierhoffera nazwa Ulatowo pochodzi od nazwy osobowej Ulot, a to dawniej oznaczało ulatnianie, ulatywanie, lot. Józef Ostaszewski z kolei pisał, że nazwa pochodzi od odlotu ptactwa: żurawi, gęsi, bocianów. Drugi człon nazwy związany jest ze słowem gorzeć, palić się – oznacza miejsce wypalone w lesie, przygotowane do założenia wsi. Nic dziwnego – tuż obok zaczynała się tzw. Puszcza Zielona (Zagajnica), ciągnąca się aż do Kolna i Łomży. Interesujący nas fragment nazywano Puszczą Chorzelską albo Puszczą Mazuch. Zaczęto ją powoli zasiedlać na początku XVI w., co należy łączyć z rozpoczętym za czasów królowej Bony zagospodarowywaniem królewszczyzn, do których należała również puszcza. Pierwszymi osadnikami w puszczy byli bartnicy, rudnicy wytapiający żelazo z rudy darniowej, smolarze, rybacy i myśliwi. Mieszkali w puszczy okresowo, w określonych porach roku, po czym wracali do stałych siedzib położonych na skraju puszczy – w miastach, wsiach szlacheckich, prywatnych albo królewskich. W czasie prac w puszczy żyli w prymitywnych szałasach skleconych z gałęzi, przykrytych liśćmi i darniną, ale też w budach – siedliskach wytrzymalszych od szałasów, zagłębionych w ziemi, pokrytych drylami i darniną, z kominkiem wewnątrz do podtrzymywania ognia. Z czasem część z nich osiedliła się w puszczy na stałe.

Lustracja dóbr królewskich z 1565 r. informuje o istnieniu w Puszczy Mazuch wsi Pogorzel: Od Miloulidza wsi królewskiej począł się las ziemiański pp. Ulatowskich Czerniczich, którzy wielką część królewskiego lasu ujmują, mieniąc się mieć od książąt 20 włók tego lasu; ale p. Kobylniczki chorąży zakroczymski, sprawca tamtego imienia, powiedział, iż ci ziemianie posiedli i wykopali [wykarczowali] więcej niż 20 włók, co się mienią od książąt mieć. Albowiem za tym lasem ci to ziemianie mają wieś, którą zową Pogorzel, której wsi dziedzina ściąga się przez wielkie pola do Slawogori wsi ziemiańskiej, a potym ku inszemi imieniu; jest więcej niż 20 włók, ni mają nic do lasu królewskiego (...). Mieszkali tu również chłopi, zagrodnicy i kołodzieje. Ulatowo-Pogorzel było zatem sporą wsią z folwarkiem. Mogła stać się ośrodkiem większych dóbr, jednak Czerniakowie, którzy tu dziedziczyli, nie zdołali uczynić tu wsi włościańskiej z dworem i folwarkiem.

W dwa lata wcześniejszej rewizji dóbr królewskich czytamy, że Puszcza Mazuch została wyrabowana przez Ulatowskich, Romanów, Rakowskich, Ostrowskich, Bębińskich, Bobińskich. Krótko później zapisano, że w Puszczy Mazuch sliachta prziliegła barzo wielkie skody czyni, nie reagując na pozwy ekonoma królewskiego Kobylińskiego.

Źródło: AGAD, Lustracje, dz. XVIII, 7 Rewizje dóbr królewszczyzn z terenu całej Rzeczypospolitej 1563–1564, k. 221v.

Niektórzy mieszkańcy Ulatowa byli bartnikami. W lustracji z 1565 r. czytamy, że w okolicy były 4 uroczyska, w których były barcie. Były to: Sitwa (na północ od Ulatowa-Słabogóry, w zakolu rzeki Ulatówki), Lesnisko (okolice Jednorożca?), Pięć Gai (okolice Kobylaków) i Płodownica. Na uroczysku Sitwa barcie posiadali m.in.: Stanisława z Ulatowa, Wojciech z Ulatowa, Piotr z Ulatowy Golanki i Prokop z Ulatowa. Każdy z nich płacił rączkę miodu lub kunicę, za którą zdawali 12 groszy. Jedynie Piotr z Ulatowy Golanki płacił podwójnie. W uroczysku Lesnisko barcie mieli: Stanisław Pawłów z Ulatowa i Jan Mikołajów z Ulatowa. Każdy płacił rączkę miodu lub kunicę, za którą oddawał 15 groszy. W uroczysku o nazwie Pięć Gai miód wybierali, oddając jedną jego rączkę (bez kunicy): Jan Wawrzyńców z Ulatowa, Rafał z Ulatowa i Jurek z Ulatowa. W uroczysku Płodownica bartnicy z Ulatowa nie mieli barci. Poza tym w uroczysku Sitwa znajdowały się puste parcie, w których bartnicy puścili barć, przeto że im pustoszała. Jarosz z Vlatowa płacił za tę barć rączkę miodu lub kunicę, za którą oddawał 12 groszy. Poza tym każdy bartnik miał przynaleźne do barci łąki, z których nic nie płacił. Miód oddawano w Przasnyszu na św. Michała (29 września), a dań miodową płacono na św. Wojciecha (24 kwietnia).

Nazwiska urzędników bartnych z Ulatowa-Pogorzeli (Pogorzelski, Kosakowski, Ulatowski) można znaleźć w księdze bartnej zachodniej Kurpiowszczyzny z lat 1710–1760. Chociaż generalnie według prawa bartnego, spisanego w II poł. XVI w. przez starostę przasnyskiego Krzysztofa Niszczyckiego, starostą bartnym miał być szlachcic, a więc np. mieszkaniec Ulatowa-Pogorzeli, w I poł. XVIII w. następuje dewaluacja prawa bartnego i starostą bywał mieszkaniec Jednorożca. W jego domu dokonywano zapisów w księdze. Siedziba sądu bartnego dla Puszczy Mazuch (Chorzelskiej) i Płodownickiej została przeniesiona do Jednorożca, choć pierwotnie był to Przasnysz.

 Tereny dzisiejszej gminy Jednorożec i okolice w II poł. XVI w. Źródło: Corona Regni Poloniae, 1:250 000, [w:] Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, 2014, nr 1 (dostęp 24 VIII 2020).

Spis podatkowy z 1567 r. umieszcza wieś Ulatowo-Pogorzel w parafii chorzelskiej. Wioska podzielona była na kilka części. Mieszkali tu ubodzy szlachcice. Był też spory dział należący do rodziny Czerniaków; do nich należał też folwark. Był ogrodnik i 3 kołodziejów. 

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w. w Ulatowie-Pogorzeli mieszkali Czapliccy, Jaźwińscy, Gadomscy i Romanowie. W Ulatowie-Słabogórze spotkać można było Słabogórskich. W ramach pospolitego ruszenia ziemia ciechanowskiej z 21 X 1621 r., powołanego przed bitwą pod Chocimiem, z Ulatowa-Pogorzeli (parafia Krzynowłoga Wielka) spisali się Wojciech Roman, syn Stanisława, Maciej Gadomski, syn Adama oraz Jan Czaplicki, syn Adama.

Źródło: AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, Rejestry pogłównego generalnego woj. mazowieckiego [1662–1674], sygn. 66, k. 528v.

W XVII w. szlachta polska czyniła wiele zapisów na rzecz Kościoła. Były to jednorazowe wpłaty, ale też zapisy testamentowe. Również w Ulatowie-Pogorzeli szlachcice zapisali pewne dobra ziemskie na rzecz Kościoła. Weszły one początkowo do uposażenia parafii chorzelskiej, co wynika zapisu z wizytacji kościelnej z 1781 r.: W tej parafii nie masz żadnej kaplicy. Miała być kiedyś w Pogorzeli, do której i łąka należała kościołowi parafialnemu zapisana. W 1783 r. wspomniana ziemia w Ulatowie-Pogorzeli należała już do bernardynów i bernardynek z Przasnysza. Według miejscowych klasztor miał być „zbudowany podczas najazdu szwedzkiego”. Najstarsi twierdzą, że w tym miejscu stał niegdyś „słup z pasyjką” (krzyż przydrożny?), a do dóbr klasztornych należały 3 stawy. Istniała tu kaplica, którą w 1725 r. opiekowali się członkowie III Zakonu św. Franciszka z Chorzel. Kwitł tu kult św. Stanisława BM. W 1864 r. na mocy zarządzeń carskich nastąpiła kasata zakonów. Majątek zakonny i wszelkie zapisy w bankach przeszły na skarb państwa. Później ziemia, która kiedyś należała do klasztoru, przeszła na własność kilku gospodarzy. Na początku lat siedemdziesiątych XX w. Józef Wiszowaty (1937–2007) kupił ziemię od rodziny Lubowieckich, a ok. 1972–1973 r. połączył poszklasztorne stawki w jeden zbiornik wodny. Miejsce to zwane było „Na Klasztorku”.

Do parafii w Chorzelach należał kapitał o wysokości 1 000 zł, w 1802 r. zapisany na wsi Ulatowo-Słabogóra. 

Źródło: AGAD, Mapa województwa mazowieckiego Karola Pertheesa, 1783, 1:72 000.

W latach 1697–1702, wedle aktów metrykalnych, w Ulatowie-Pogorzeli mieszkały rodziny o nazwiskach: Czaplicki, Chotkowski, Gadomski (5 rodzin), Kobyliński, Krajewski, Krępski, Niziołek, Roman, a także pracownicy najemni. W Ulatowie-Słabogórze mieszkali Słabogórscy.  W 1781 r. Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogórę notowano w wizytacji parafii chorzelskiej. W 1783 r. wieś Ulatowo-Pogorzel była podzielona między Czaplickiego, Gadomskiego, Gołębiewskiego, Kobylińskich, Krajewskiego, Łojewskich, Muchowieckiego, Olszewskiego, Romana, Ruckiego i Żbikowskiego, natomiast Ulatowo-Słabogóra między Czaplickiego, Muchowieckiego, Słabogórskiego i Żorawskiego. W aktach grodzkich ciechanowskich zachowały się zapisy na temat zmian własnościowych wsi. W 1784 r. i 1788 r. część ziemi w tej wsi kupili od Kobylińskich Gadomscy herbu Rola. W XVIII w. posesorem Ulatowa-Pogorzeli i Ulatowa-Słabogóry był Szymon Bońkowski. Na przełomie 1799 i 1800 r. W Ulatowie-Słabogórze istniało 8, a w Ulatowie-Pogorzeli 27 domów.

Herb Rola. Źródło.

W parafii Chorzele działało Bractwo Różańca Świętego. Konfratrzy udzielali pożyczek bez wcześniejszej kontroli wiarygodności finansowej klien­tów. W XIX w. plebani chorzelscy, którzy przejęli finanse bractwa, toczyli spory ze szlachtą. W 1824 r. zapisano, że od lat czterdziestych XVIII w. takich pożyczek uzbierało się siedem, a opiewały na kwotę 1 136 zł (bez procentu). Pożyczki brali właściciele Ulatowa-Pogorzeli i Ulatowa-Czerniaków. W źródłach czytamy: 120 złp. dane na Ulatowo-Pogorzel, a potem transfundowane na Bagienice, takowych zaprzecza tak possessor Pogorzeli, iako też i Bagienic (...).

Oprócz szlachty i chłopów w okolicy mieszkali tu Żydzi. W 1781 r. wieś Ulatowo-Pogorzel należała do kahału makowskiego  Łącznie na początku lat osiemdziesiątych XVIII w. na terenie, który w 1916 r. objęła parafia Jednorożec (Jednorożec, Stegna, Budziska, Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra, Ulatowo-Czerniaki, Kobylaki-Wólka, Nakieł, Budy Rządowe) mieszkało 36 osób wyznania mojżeszowego, ale nie wiadomo, ilu z nich zamieszkiwało omawiane wsie. 

W 1795 r. upadła I Rzeczypospolita. Z krótkiego okresu rządów pruskich pochodzą dwie mapy, które podglądowo przedstawiają Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogórę.

Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogóra w 1801 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 330-21.

Podglądowy plan Ulatowa-Pogorzeli w 1806 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 313-28.

Podglądowy plan Ulatowa-Słabogóry w 1806 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 313-28.

W 1808 r. Izba Edukacyjna Księstwa Warszawskiego pozwoliła na powwstanie w parafii Chorzele trzech szkół parafialnych: w Chorzelach, Jednorożcu i Olszewce. Dzieci z Ulatowa-Pogorzeli i Ulatowa-Słabogóry uczyły się w Jednorożcu.

Po powstaniu Królestwa Polskiego (1815) powrócono do tradycyjnego podziału na województwa, a powiaty zastąpiono obwodami. Wedle podziału wprowadzonego w drugiej połowie 1816 r. okolice Jednorożca włączono do woj. płockiego, obwodu przasnyskiego i pow. przasnyskiego. Kontynuowano rozwiązania wprowadzone w okresie Księstwa Warszawskiego – każda większa wieś była osobną gminą. Wieś Ulatowo-Pogorzel była siedzibą gminy. W 1823 r. zaginęła pieczęć urzędu gminnego, a informację o tym fakcie podał w prasie Rajmund Rembieliński.

Źródło: "Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego", 1824, 410, s. 12.

W 1817 r., jak informuje protokół wizytacji parafii Chorzele, w Ulatowie-Pogorzeli w 27 dymach mieszkało 114 mieszkańców. Wieś płaciła 30 zł dziesięciny, a taka suma jest notowana w protokołach wizytacji biskupich od 1724 r. do 1840 r. Wieś Ulatowo-Słabogóra natomiast liczyła 7 dymów oraz 34 mieszkańców. W latach 1724–1763 płacono 10 zł dziesięcy, potem do 1840 r. kwotę obniżono do 6 zł. 

Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogóra w 1817 r. Źródło: Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta Visitationes, sygn. 407, k. 35v.

W 1827 r. wioska Ulatowo-Pogorzel miała 30 domów i 222 mieszkańców. W Ulatowie-Słabogórze było 10 domów i 60 mieszkańców. Około roku 1848 w Ulatowie-Pogorzeli mieszkało 217 osób, a w Ulatowie-Słabogórze 65 osób. 

Pomiędzy mieszkańcami wiosek szlacheckich a rządowych (Lipa, Jednorożec, Małowidz, Połoń) wciąż pojawiały się konflikty o granice. Śladem tych działań są mapy.

Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między wsiami Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Olszewka i Jednorożec [1849], sygn. 318-61.

Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granic między wsiami Ulatowo Pogorzel, Ulatowo Słabogóra a lasami i dobrami rządowymi [1813], sygn. 346-1.

Podpisy części posiadaczy gruntów w Ulatowie-Słabogórze w 1849 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między wsiami Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Olszewka i Jednorożec, sygn. 318-61.

Podpisy części posiadaczy gruntów w Ulatowie-Pogorzeli w 1849 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między wsiami Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Olszewka i Jednorożec, sygn. 318-61.

Podpisy części posiadaczy gruntów w Ulatowie-Pogorzeli w 1849 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między wsiami Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Olszewka i Jednorożec, sygn. 318-61.

Podpisy części posiadaczy gruntów w Ulatowie-Pogorzeli w 1849 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między wsiami Ulatowo Słabogóra, Ulatowo Pogorzel, Małowidz, Olszewka i Jednorożec, sygn. 318-61.

W 1867 r. zreorganizowano podział na gubernie. Pozostawiono istniejącą gubernię płocką. W jej granicach w powiecie przasnyskim wyznaczono gminę Jednorożec. Granice gmin nie odpowiadały współczesnym podziałom. Tereny dzisiejszej gmina Jednorożec należały do kilku gmin: Jednorożec w pow. przasnyskim, Krasnosielc w pow. makowskim, Baranowo w pow. przasnyskim, Karwacz w pow. przasnyskim i wreszcie Krzynowłoga Wielka w pow. przasnyskim. Do tej ostatniej gminy należała wieś Ulatowo-Pogorzel, podobnie jak Ulatowo-Słabogóra i Ulatowo-Dąbrówka. Wydany w 1892 r. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich notuje wieś Ulatowo­-Pogorzel w parafii Krzynowłoga Wielka, choć z 1888 r. pochodzą pierwsze wzmianki o tworzeniu filii parafii Chorzele w Jednorożcu, gdzie jedną z wiosek inicjujących jej powstanie była wieś Ulatowo-Pogorzel. Nie mogła więc należeć do parafii Krzyno­włoga Wielka. Dane ze słownika mówią o 40 domach, 277 mieszkańcach i 624 morgach ziemi w Ulatowie-Pogorzeli. Wówczas wieś należała już do gminy Jednorożec. W jej obrębie notowano Ulatowo Pogorzel tartak, Ulatowo Pogorzel wieś i Ulatowo Pogorzel Żydowo wieś. W 1892 r. wieś Ulatowo-Słabogóra liczyła 13 domów i 101 mieszkańców, zajmowała obszar 233 mórg. 

Omawiana okolica, jako teren pograniczny między Puszczą Zieloną a obszarami drobnoszlacheckimi, już od czasów nowożytnych była areną lokalnych antagonizmów. W I poł. XIX w. Józef Ostaszewski pisał: „Na pograniczu z ludnością kurpiowską w powiecie przasnyskim, etnograficznie i językowo mocno różniącą się od Mazurów, istnieje w pełni rozdział, wyrażający się wtem, że nikt w Bogdańcu, Ulatowie, Kobylakach, Bobinie, Chodkowie i podobnych nie ożeni się z kurpianką ani żadna szlachcianka nie wyjdzie za mąż za Kurpia z Jednorożca, Parciaków, Żelaznej itp. Tu jako osobliwość rozróżnia się mazura w przeciwstawieniu do kurpia, mianowicie Mazurem nazywa Kurp mieszkańca wsi szlacheckiej, a Kurpiem (od obuwia łykowego) nazywa szlachcic byłego mieszkańca puszcz”. Jeszcze do okresu po II wojnie światowej mieszkańcy Ulatowa-Słabogóry szukali żon za Krasnosielcem, np. w Chodkowie-Biernatach czy Bobinie Wielkim.

Ciekawe historie małżeńskie znajdziemy w aktach metrykalnych. Trafić można m.in. na wyjątek od przedstawionej wyżej zasady o niezawieraniu małżeństw mieszanych etnograficznie, tj. pomiędzy osobą ze stanu szlacheckiego a osobą z kurpiowskiej wsi. Chodzi o małżeństwo Joachima Romana z Ulatowa-Pogorzeli, robotnika rolnego (ale szlachcica), syna Antoniego i Tekli z Majewskich, zawarte w 1821 r. z Teklą Berk z Jednorożca, córką Jana i Jadwigi z Mąków. Z kolei inny przedstawiciel rodziny Romanów, Antoni (1810–1885), dziedzic części wsi Ulatowo-Pogorzel, wybrał szlachciankę, ale... żenił się aż 4 razy: z Anną Żbikowską, Teklą Kobylińską, Wiktorią Niską, wreszcie z Rozalią Czaplicką. Z kolei w 1813 r., jak pisał A.A. Pszczółkowski, „stawili się w kościele chorzelskim Franciszek Chodkowski, lat 21, dziedzic części Ulatowa-Pogorzeli i Marianna Gadomska, lat 15, celem zawarcia małżeństwa. Franciszek Chodkowski dla niedostatku rodziców i bliższych krewnych, którzy już powymierali, został na czas ślubu adoptowany jako... wnuk (!) przez dwóch swych sąsiadów — Jana Żbikowskiego, lat 70 i Felicjana Żbikowskiego, lat 47, obydwóch dziedziców części Ulatowa-Pogorzeli. Nowi dziadkowie uroczyście wyrazili przed księdzem zgodę na małżeństwo ich wnuka”. 

W II poł. XIX stulecia przeciwstawiano sobie mieszkańców Jednorożca – Kurpiów – i szlachtę z Ulatowa-Pogorzeli. Ci drudzy nie potrafili się porozumieć w sprawie użytkowania wspólnego lasu. Osobno byli oceniani jako porządni ludzie, ale razem nie umieli działać. 

Źródło: "Gazeta Świąteczna", 3 (1883), 26 (130), s. 1-2.

Źródło: "Kurjer Poranny", 1883, 177, s. 3.

Inaczej jednorożacy – wspólnie zbudowali kościół, uposażyli księdza i innych pracowników przy kaplicy w Jednorożcu. Z czasem okolica Ulatowo (oprócz Ulatowa-Dąbrówki, które do dziś jest częścią parafii Krzynowłoga Wielka) ciążyła ku nowej jednostce administracji kościelnej w Jednorożcu. W 1903 r. wierni m.in. z Ulatowa-Słabogóry prosili o przyłączenie do filii w Jednorożcu. Jako powód podają ogromną odległość (…) od parafialnego kościoła w Chorzelach. Wieś została oficjal­nie włączona do jednorożeckiej filii rozporządzeniem biskupim z 14 II 1907 r. W 1916 r. Ulatowo-Słabogóra i Ulatowo-Pogorzel stały się częścią parafii Jednorożec i tak jest do dziś.

Do tej pory mowa była tylko o Ulatowie-Pogorzeli i Ulatowie-Słabogórze. To dlatego, że Ulatowo-Dąbrówka należy do młodszych części okolicy Ulatowo. Pierwsze wzmianki o tej wsi można znaleźć na mapie ukazującej stan sprzed powstania listopadowego, a wydanej z rokiem 1839. Wioskę założyli szlachcice z okolicznych wsi. Powstała zapewne na dawnych gruntach leśnych i stąd nazwa Dąbrówka. Na wspominanej mapie (poniżej) miejscowość została jednak źle umiejscowiona. Powinna się znajdować w miejscu oznaczonym jako Osieczyzna (dzisiaj to część Ulatowa-Dąbrówki). Osieczyzna w I poł. XIX w. leżała pośród lasów, miała zalewdwie jeden dom mieszkalny. Była maleńką osadą. W 1892 r. były tutaj 4 domy i 20 mieszkańców, a wieś liczyła 131 mórg ziemi. Należała do gminy Krzynowłoga Wielka. 

Mapa kwatermistrzostwa, 1839 [1843]. Źródło.

W 1889 r. w Ulatowie-Pogorzeli mieszkało 6 Żydów. W 1911 r. w filii sui iuris w Jednorożcu było blisko 250 mieszkańców wyznania mojżeszowego, co stanowiło ponad siedmiokrotny wzrost liczebności w ciągu nieco ponad 20 lat. Był to prawdopodobnie skutek napływu tzw. litwaków.

Źródło: Mapa Gubernji Płockiej z podziałem na gminy: podług najnowszych źródeł (fragment), wyk. Konrad Obuchowski, Płock 1908.

Mieszkańcy i mieszkanki omawianych wsi jeździli do pracy za Przasnysz, udawali się też na emigrację zarobkową do Prus albo za ocean. Czasem skutkowało to trudnymi historiami, jak poniższa. Relacje prasowe przypisują ją zarówno do Ulatowa-Pogorzeli, jak i Ulatowa-Słabogóry.

Źródło: "Mazur", 4 (1909), 30, s. 271–272.

Źródło: "Gazeta Świąteczna", 29 (1909), 1494, s. 4.

Przed I wojną światową w Ulatowie-Pogorzeli działał tajna szkoła polska. Prywatne nauczanie, zakazane przez władze, odbywało się w wielu domach, ale było ograniczone do nauki czytania, pisania i podstawowych rachunków. O tajnym nauczaniu w Ulatowie-Pogorzeli wspominał Stanisław Maćkowski: Lekcje odbywały się w prywatnych mieszkaniach. Uczyliśmy się koleją, to znaczy co dzień w innym domu jednego z uczniów. Nauka taka była zabroniona i surowo karana przez władze carskie. Podczas lekcji jeden z domowników stał na warcie i jeśli zbliżał się strażnik, to dzieci wybiegały i grały w kręga lub świnkę. W szkole tej nie było żadnych ławek ani stołów. Dzieci, a było nas około 15-cioro, przynosiły z domu stołeczki do siadania. Opłata za naukę wynosiła pół rubla od ucznia miesięcznie. Do takiej to nieistniejącej szkoły uczęszczałem do wybuchu pierwszej wojny światowej. Na naszym terenie stworzył się front; nauczyciel gdzieś zniknął, szkoła się rozpadła.

W czasie Wielkiej Wojny w okolicy prowadzono działania zbrojne. W lutym 1915 r. walczył tu 61. Rezerwowy Regiment Piechoty. W kolejnym miesiącu, po wyczerpujących walkach, żołnierze armii niemieckiej przez kilka dni odpoczywali w Ulatowie-Pogorzeli. W czerwcu 1915 r. walczył tu m.in. 34. Pułk Fizylierów Królowej Szwedzkiej Wiktorii.

Szlak bojowy 34. Pułku Fizylierów Królowej Szwedzkiej Wiktorii. Źródło.

Walki pod Jednorożcem z udziałem 34. Pułku Fizylierów Królowej Szwedzkiej Wiktorii. Źródło.

Budowa mostu na rzecze Ulatówce, I wojna światowa. Zbiory Mirosława Krejpowicza. Źródło: Z. Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

W Ulatowie-Słabogórze w maju 1915 r. mieściła się kwatera sztabu 4 rezerwowego pułku piechoty. Dowództwo zajęło prywatny dom na czas oczekiwania na zakończenie budowy leśnego miasteczka w lesie koło Jednorożca.

Dom w Ulatowie-Słabogórze czasowo (11–15 maja 1915 r.) zajętego na kwaterę sztabu 4 rezerwowego pułku piechoty. Sztab kwaterował tu przed ukończeniem budowy „leśnego miasteczka” dla armii niemieckiej w pobliżu Jednorożca. Zbiory Muzeum Ziemi Makowskiej i Garnizonu Różan. Źródło: R.C. Gallera, W. Łaskarzewski, J. Furmańczyk, Kalendarium wydarzeń Wielkiej Wojny 1914–1915 na Mazowszu Północnym ze szczególnym uwzględnieniem powiatu makowskiego, Maków Mazowiecki 2021.

Kiedy w 1915 r. w Jednorożcu spłonął kościół zbudowany w 1862 r., w domu Franciszka Piotraka (1860–1937) w Ulatowie-Pogorzeli zamieszkał ks. Józef Ciesielski, który w dużej izbie odprawiał msze. Pomysł, by posta­wić nową świątynię w innym miejscu niż dotychczasowa – w miejscu „Na Klasztorku” – zaproponowali mieszkańcy wsi Ulatowo-Pogorzel. Chodziło o to, że wieś dużo mniej doświadczyła zniszczeń w wyniku działań wojennych. W Ulatowie-Słabogórze zniszczono 58% zabudowań, w Ulatowie-Pogorzeli – 72% zabudowań, zaś w Jednorożcu straty dochodziły do 100%. Ostatecznie podjęto decyzję, że kościół stanie w miejscu poprzedniego, czyli na niewielkim pagórku na końcu wsi Jednorożec, w pobliżu cieku wodnego oddzielającego wieś od Stegny.

Dom Franciszka Piotraka (1860–1937) w Ulatowie-Pogorzeli. Fot. MWKmoch, 2 VIII 2020 r.

Na terenie gminy Jednorożec w 1916 r. powołano Miejscową Radę Opiekuńczą, która miała zajmować się pomocą poszkodowanym w czasie działań wojennych. Opiekunem był ks. Walenty Mroczkowski, proboszcz z Parciak, ponieważ w listopadzie 1915 r. ks. J. Ciesielski został przeniesionny do Lubiela. Dużo uwagi poświęconom dzieciom. W Ulatowie-Pogorzeli w 1916 r. powstała ochronka. W kwietniu uczęszczało do niej 30 dzieci, w kolejnym miesiącu 60. Niemniej w kwietniu 1916 r. zapisano, że skasowano ją (a może planowano?) z powodu lokalnych trudności prowadzenia jej.

Oprac. M.W. Kmoch na podstawie mapy pow. przasnyskiego z atlasu J. Bazewicza.

W 1917 r. notujemy sąd pokoju w Ulatowie-Pogorzeli. To sąd najniższej instancji, orzekający zazwyczaj w drobnych sprawach cywilnych, choć sądy takie łączyły jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych. Sądy pokoju powstały w 1876 r. na mocy reformy systemu sądownictwa podstawowego. Wówczas sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi sądowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. W latach 1916–1917 dokonano reorganizacji sądownictwa, zastępując dotychczasowe sądy gminne sądami pokoju, utworzonymi dla terenu miast i gmin wiejskich. 

Jan Grzymkowski, zdjęcie poradowane rodzinie Romanów z Ulatowa-Pogorzeli 8 V 1917 r. Zbiory Janiny Wiszowatej z Ulatowa-Pogorzeli.

Urzędnikami byli: Jan Grzymkowski (1917–1918, sekretarz), Franciszek Redo (1918, sekretarz) i Antoni Pachoł (1920–1921, sędzia). Redo był współorganizatorem Straży Ogniowej w Jednorożcu. W 1920 r., w celu wyznaczenia szkód powstałych w czasie najazdu bolszewickiego, powołano gminne komisje szacunkowe. W Jednorożcu działali: jako przewodniczący sędzia sądu pokoju w Ulatowie-Pogorzeli Antoni Pachoł, jednorożecki proboszcz ks. Konstanty Lewandowski oraz ławnik sądu pokoju J. Berg. Komisja obejmowała gm. Jednorożec, Baranowo i Zaręby. Sąd pokoju w Ulatowie-Pogorzeli został zniesiony rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 8 VI 1921 r. Wraz z likwidacją sądu miejscowych urzędników przeniesiono na stanowiska w innych sądach. Odtąd gmina Jednorożec podlegała sądowi w Przasnyszu.

Antoni Pachoł w czasie pracy w Różanie po 1921 r. Źródło zdjęcia: Ocalić od zapomnienia. Powiat makowski, t. 2, red. J.M. Rzepka, Maków Mazowiecki 2012.

W listopadzie 1918 r. przez Ulatowo-Pogorzel przechodzili żołnierze armii niemieckiej, wycofujący się w stronę Prus Wschodnich, do granicy za Chorzelami. Był to skutek działań m.in. Polskiej Organizacji Wojskowej. Wieczorem 11 listopada lub 12 listopada przez Jednorożec przemaszerował znaczny oddział żandarmów, liczący ok. 3 tys. żołnierzy. Oddziałem dowodził pułkownik. Żołnierze byli dobrze uzbrojeni, dysponowali karabinami maszynowymi. Na czele oddziału szła orkiestra wojskowa. Stefan Wilga z Jednorożca (1911–1994) wspominał: Byli to żandarmy z Pułtuska, z Makowa, z tych okolic podwarszawskych. (...) Niemcy przejechali przez wieś Jednorożec, zajechali do wiosky Ulatowa-Pogorzeli i tam się zakwaterowali na noc. We wieczór grała jem orkiestra.

Od 1919 r. okolica Ulatowo pozostawała w granicach powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. Do gminy Jednorożec należały: Ulatowo Pogorzel tartak, Ulatowo Pogorzel wieś, Ulatowo Pogorzel Żydowo wieś, a do gminy Krzynowłoga Wielka wieś Ulatowo-Słabogóra i Ulatowo-Dąbrówka. W 1933 r. gminy wiejskie podzielono dodatkowo na gromady, w których skład wcho­dziła jedna lub więcej miejscowości. Gromada Ulatowo-Pogorzel obejmowała wieś Ulatowo-Pogorzel i tzw. Żydowo. Wieś Ulatowo-Słabogóra znalazła się w gromadzie Ulatowo-Dąbrówka w gminie Krzynowłoga Wielka.

Źródło: Niekomercyjne Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939, Przasnysz, 1921, 1:100 000 (dostęp 24 VIII 2020).

W 1921 r. w Ulatowie-Pogorzeli notowano 62 domy i 360 mieszkańców (174 mężczyzn i 186 kobiet), miejscowość należała do gminy Jednorożec. W pobliżu notowano osadę Ulatowo Pogorzel tartak z 2 domami i 24 mieszkańcami (11 mężczyzn i 14 kobiet). Wśród nich było 4 Żydów. Spis wyróżnia też miejscowość Ulatowo Pogorzel Żydowo z 16 domami i 69 mieszkańcami (39 mężczyzn i 30 kobiet). Wśród nich notowano 20 osób wyznania mojżeszowego, jednak wszyscy podali narodowość polską. Wioska Ulatowo-Dąbrówka w gminie Krzynowłoga Wielka składała się z 4 domów, mieszkało tu 38 osób wyznania rzymskokatolickiego (22 mężczyzn i 16 kobiet). W 1921 r. notowano Osieczyznę (dziś część Ulatowa-Dąbrówki) z 5 domami i 21 mieszkańcami. W Ulatowie-Zaroślu (tak samo część Ulatowa-Dąbrówki) były 4 domy i 34 mieszkańców. W 1921 r. w Ulatowie-Słabogórze, które należało do gminy Krzynowłoga Wielka, notowano 18 domów i 115 mieszkańców (49 mężczyzn i 66 kobiet). Wszyscy podali wyznanie rzymskokatolickie. WIemy też, że od ok. 1905 r. Icek Kozik prowadził w Ulatowie-Pogorzeli sklep spożywczy. 

Źródło: "Goniec Mazowiecki", 1 (1923), 4, s. 3.

Źródło: "Goniec Mazowiecki", 2 (1924), 14–15, s. 8.

W 1922 r. powstało OSP Ulatowo-Pogorzel. Jest drugą najstarszą jednostką OSP w gminie Jednorożec. Pierwszym prezesem został Bronisław Czaplicki, zaś naczelnikiem Stanisław Rudzki. Jednostka w 1926 r. należała do Związku Straży Pożarnych Powiatu Przasnyskiego. Strażacy z Ulatowa-Pogorzeli uczestniczyli w uroczystości sprowadzenia relikwii św. Stanisława Kostki do Rostkowa w 1928 r. W dniu 26 V 1930 r. podczas wizyty prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Jednorożcu ubezpieczali trasę przejazdu. W dniu 6 VII 1930 r. ulatowska OSP wzięła udział w uroczystościach z okazji 10-lecia OSP Jednorożec. Pierwsza remiza strażacka była niska, drewniana i kryta papą. Więcej o OSP Ulatowo-Pogorzel przeczytasz tutaj: KLIK.

1933 r. Przed domem Benedykta Kobylińskiego w Ulatowie-Pogorzeli. Na koniach: Bolesław Borkowski i Aleksander Tworkowski. Od prawe stoją: Połomski syn, Marceli Połomski, z rowerem Antoni Roman, Szymański, Marceli Kobyliński, Franciszek Bobiński, Józef Rudzki, Witold Kobyliński, Władysława Rudzka, Bolesław Kossakowski, Wincenty Przybyłek, Stanisław Piotrak. Z tyłu na drabinie: Stanisław Borkowski i Leonard Kossakowski. Zbiory rodziny Wiszowatych z Ulatowa-Pogorzeli. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. W. Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012.

W okresie międzywojennym ważnym zagadnieniem stała się komasacja gruntów i regulacja rzeki Orzyc. Komasację w Ulatowie-Pogorzeli przeprowadzono na 825,6721 ha. Pracę na gruntach rozpoczęto 4 sierpnia 1933 r. Klasyfikacji gruntów dokonano w dniach 31 X8XI 1933 r. Po scaleniu wyznaczono 287 działek, które były nadmiernie wydłużone ze względu na miejscowe warunki. Mierzono się z błotnistym, a nawet bagnistym terenem, obszarami zarośniętymi, krętymi nurtami rzeki Orzyc i Ulatówki. W podziale uczestniczyło 125 osób, wydzielono też szosę i 5 terenów wspólnych. Mierniczym był A. Chudzicki. W Ulatowie-Słabogórze prace przeprowadzono w latach 1929–1931. Po uregulowaniu Ulatówki pojawiły się wątpliwości, czy działki zostały wyznaczone, biorąc pod uwagę nowy nurt rzeki. Poza tym pierwszy projekt scaleniowy został odrzuconny, trzeba było wykonać nowy, co nastąpiło w roku 1931. W scaleniu brało udziało 25 gospodarzy.

Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku, Powiatowy Urząd Ziemski w Przasnyszu, sygn. 213, k. 41.

We wsi Ulatowo-Pogorzel działała szkoła jednoklasowa. Wedle danych z roku szkolnego 1925/1926 uczyło się tu 34 dzieci, pracował 1 nauczyciel. Tygodniowo odbywały się 34 h zajęć. Prowadzono je w 1 wynajętym pomieszczeniu o powierzchni 33 m kw.

Ze wsi Ulatowo-Pogorzel pochodził Stanisław Piotrak (1894–1975) – syn Kazimierza i Marianny ze Szlagów, sługa kościelny w parafii Jednorożec w latach 1931–1935, zastąpiony przez brata Jakuba (1896–1965), a także Jan Piotrak (1921–1990) – syn wspomnianego Stanisława i Teodory z Tworkowskich, kościelny w latach 1965–1966. Z Ulatowa-Pogorzeli pochodził również ks. Kazimierz Żbikowski (1907–1985), który został wyświęcony w 1949 r.

Źródło: Mapa dróg i ich szerokość na dz. 1-IV-1938 r. pow. przasnyskiego woj. warszawskiego, 1939.

W 1939 r. w Ulatowie-Pogorzeli notowano karny ruchomy ośrodek pracy. Czy była to pozostałość junackich hufców pracy, które działały tu w czasie regulacji Orzyca?

Źródło: "Codzienna Gazeta Handlowa", 14 (1939), 79, s. 6.

Na front w 1939 r. ruszyli także żołnierze powołani z Ulatowa-Pogorzeli, Ulatowa-Słabogóry i, jak na przykładzie niżej, z Ulatowa-Dąbrówki.

Zaświadczenie mobilizacyjne Mariana Radomskiego z Ulatowa-Dąbrówki, 1939 r. Udostępniła Małgorzata Radomska.

W czasie II wojny światowej w Ulatowie-Pogorzeli działali członkowie ruchu oporu. W 1940 r. założono Związek Walki Zbrojnej. Kwatermistrzem i zaopatrzeniowcem Ośrodka nr III w Jednorożcu był pszczelarz Aleksander Maćkowski „Jowisz” z Ulatowa-Pogorzeli. Sprawami wojskowymi zajmował się Marceli Kobyliński „Orlicz”. Na początku 1943 r. w ramach przygotowań do Akcji „Burza” zlikwidowano ośrodki AK, a powołano w ich miejsce placówki. W Obwodzie Przasnyskim pozostały tylko 2 ośrodki: Przasnysz i Jednorożec z siedzibą w Małowidzu i kryptonimem „(O II ) Liwiec”. Zastępcą komendanta ośrodka został Marceli Kobyliński. Latem 1944 r. w Ulatowie-Pogorzeli u Maćkowskiego odbyła się odprawa sztabu Obwodu AK, którą prowadził inspektor AK na obwody przasnyski i makowski, Wacław Jarzewski „Maj”. W odprawie brało udział ok. 30 osób. Maćkowski był jedną z osób, która dostarczała żywność ukrywającym się partyzantom z oddziału „Łowcy”, którzy ukrywali się m.in. w lesie koło Kobylaków-Wólki, a po bitwie pod Szlą 17 X 1944 r. nad Orzycem. 

Gmina Jednorożec w czasie II wojny światowej. Źródło: R. Juszkiewicz, Czas cierpień, walki i bohaterstwa. Powiat przasnyski w latach 1939–1945, Przasnysz 1993.

Okolica Ulatowo w 1944 r.

Dysponujemy wykazem mieszkańców Ulatowa-Pogorzeli i Ulatowa-Słabogóry. Proboszcz parafii Jednorożec ks. Stefan Bernatowicz spisał wszystkich parafian w 1944 r. Dowiedzieć się można, jak liczne były rodziny oraz ile ziemi posiadali poszczególni gospodarze.

Archiwum parafialne w Jednorożcu [nazwa nieoficjalna], Alfabetyczny wykaz domów i rodzin całej parafii w Jednorożcu za rok 1944 (włącznie z wysiedlonymi) [1944] [anup].

Po wojnie przywrócono podział administracyjny z 1939 r. Na początku 1945 r., już po wyzwoleniu ziem północnego Mazowsza, reaktywowano powiat przasnyski jako jeden z powiatów woje­wództwa warszawskiego. Gromada Ulatowo-Pogorzel znajdowała się w gminie Jednorożec. Gromada Ulatowo-Słabogóra wchodziła w skład gminy Krzynowłoga Wielka.

W styczniu 1945 r. nastąpiło „wyzwolenie” z okupacji niemieckiej. W Ulatowie-Pogorzeli notowano 3 groby żołnierzy radzieckich. Pierwszy z jednym ciałem był 13 m od domu Antoniego Tworkowskiego (pod figurą), dwa kolejne z 3 ciałami – 30 m od domu Burchackiego (pod krzyżem). Nie znano nazwisk zmarłych. Planowano przenieść ciała na cmentarz parafialny w Jednorożcu.

Tymczasowy zaświadczenie tożsamości Franciszka Eryka Kobylińskiego z Ulatowa-Pogorzeli. Zbiory Teresy Kobylińskiej.

W 1954 r. zlikwidowano gminy, uważane za przeżytek sanacyjny. Zastąpiono je mniejszymi gromadami. Powstały na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Wieś Ulatowo-Pogorzel należała o gromady Jednorożec. W 1959 r. włączono do niej Ulatowo-Słabogórę ze zniesionej gromady Połoń.

Podział terenów obecnej gminy Jednorożec na gromady w 1957 r. Źródło: L. Zugaj, Historia administracji w gminie Jednorożec, Lublin 2013 [maszynopis], s. 49.

W 1947 r. zawiązała się Gminna Spółdziel­nia „Samopomoc Chłopska”, która z biegiem lat rozwijała się. Otwierano nowe sklepy (m.in. Ulatowo-Pogorzel, Ulatowo-Słabogóra). W 1957 r. przeprowadzono elektryfikację wsi Ulatowo-Pogorzel.

W latach sześćdziesiątych XX w. wszedł nakaz prowadzenia religii w punktach katechetycznych zamiast jak dotychczas w szkołach. W Ulatowie-Pogorzeli działał jeden z 3 punktów katechetycznych w parafii Jednorożec. Katechizacja prowadzona była m.in. u Gadomskich (na pewno w 1969 r.), Stanisławy z Bieńkowskich (*1942) i Benedykta (*1931) Kobylińskich (przez 2 lata), Teresy z Bakułów (*1934) i Władysława (1935–1995) Kossakowskich (2 lata), Zofii z Gołębiewskich (*1941) i Stanisława (1939–2005) Pietrzaków (w latach 1966–1967), Roczniów i Tworkowskich. Wedle danych z 1969 r. w Ulatowie-Pogorzeli na religię chodziło 48 dzieci. W 1968 r. powstało Katechetyczne Koło Opiekuńcze Rodziców. Do koła zostali wybrani: Teresa Kossakowska z Bakułów (*1934), Marceli Kossakowski (1905–?), Wiesław Maćkowski (1930–2002), Jadwiga Pniewska (1927–2008), Wanda Radomska, Marianna Szewczak i Janina Wiszowata z Romanów (1926–2020). Przewodniczącą wybrano Wandę Radomską.

Młocka na terenie Ulatowa-Pogorzeli, sierpień 1974 r. W 2019 r. udostepniła Janian Wiszowata z Romanów (1926–2020) z Ulatowa-Pogorzeli.

W latach 1966–1968 przeprowadzono meliorację Ulatówki. W 1965 r. w Ulatowie-Pogorzeli powstało Kółko Rolnicze, działało też Koło Gospodyń Wiejskich. W 1966 r. powstała zlewnia mleka w Ulatowie-Pogorzeli. Wiele in­westycji prowadzono dzięki czynowi społecznemu mieszkańców. Tak powstały lokalne drogi, np. w Ulatowie-Pogorzeli. W domu Marcelego Kobylińskiego (1905–1971) w latach 1974–1989 działał Klub Prasy i Książki „Ruch”. W 1967 r. powstał budynek szkoły podstawowej w Ulatowie-Pogorzeli. Dwa lata później wystawiono nową strażnicę. W 1978 r. we wsi było 12 zuchów, rok później doszła jedna osoba. W latach 1984–1986 do PZPR w Ulatowie-Pogorzeli należało 14 osób, w Ulatowie-Dąbrówce 6 osób, potem 4, zaś w Ulatowie-Słabogórze było to 5 osób.

Na terenie Ulatowa-Pogorzeli zachowały się obiekty zabytkowe, czyli drewniane budynki mieszkalne z pierwszej połowy XX w. – przykłady architektury ludowej typowej dla regionu północnego Mazowsza. Teren gminy Jednorożec – jako pograniczny między Kurpiowską Puszczą Zieloną a obszarem o tradycjach drobnoszlacheckich – jest miejscem mieszania się kultur, stąd np. na domach w Ulatowie-Pogorzeli zdobienia charakterystyczne dla budownictwa kurpiowskiego, choć sama wieś ma przeszłość szlachecką.

Ulatowo-Słabogóra, chata w kurpiowskim stylu. Źródło. 

Dom z początku XX w. w Ulatowie-Słabogórze. Źródło: folder informacyjny gminy Jednorożec.

Ta sama chata co wyżej, na pierwszym zdjęciu. Fot. MWKmoch, 25 VII 2019 r.

Ta sama chata co wyżej, na drugim zdjęciu. Fot. MWKmoch, 25 VII 2019 r.

Zniszczone chaty w Ulatowie-Słabogórze. Fot. MWKmoch, 25 VII 2019 r.

Ulatowo-Pogorzel 5, dom z 1916 r. Fot. MWKmoch, 20 VIII 2020 r.

Ulatowo-Pogorzel 5, dom z 1916 r. Fot. MWKmoch, 20 VIII 2020 r.

W okolicy Ulatowa-Pogorzeli, Ulatowa-Słabogóry i Ulatowa-Dąbrówki, które dziś należą do gminy Jednorożec, historycznie mieszkały rodziny: Bobińskich, Bojarskich, Burchackich, Dzielińskich, Kossakowskich, Niestępskich, Pietrzaków, Pogorzelskich, Pszczółkowskich, Szewczaków, Tworkowskich, Wojciechowskich i Wujkowskich. Większość z nazwisk występuje tu do dziś. 

We wsi Ulatowo-Pogorzel i Ulatowo-Słabogóra zwraca się uwagę na zachowanie tradycji. W Ulatowie-Słabogórze na majowe i czerwcowe gromadzono się przy kapliczce w centrum wsi, natomiast w Ulatowie-Pogorzeli przy krzyżu z 1902 r. w centrum miejscowości, najstarszym we wsi. Dawniej za nabożeństwa we wioskach oddalonych od kościoła parafialnego w Jednorożcu odpowiedzialne były konkretne osoby. W 1989 r. były to: w Ulatowie-Pogorzeli – Zofia Pietrzak z Piotraków (1939–2012), w Ulatowie-Sła­bogórze – Marianna Niestępska (1933–2013). Współcześnie w Ulatowie-Słabogórze, jeśli dzień jest deszczowy lub wietrzny, kobiety modlą się w budynku sklepu przy kapliczce w centrum wsi. 

Po II wojnie światowej, w okresie wzmożonej walki o rząd dusz pomiędzy władzami partyjno-państwowymi a Kościołem katolickim, przydrożne kapliczki, figury i krzyże podlegały szczególnej obserwacji ze strony MO i SB. Mieszkańcy kryli się z religijnością, bojąc się represji. W Ulatowie-Pogorzeli strażacy po kryjomu, w ukryciu przed władzą komunistyczną, w 1984 r. wystawili przy wjeździe do wsi murowaną kapliczkę z białej cegły z figurą Matki Bożej z Lourdes. W przejawach religijności upatrywano niebezpieczeństwa dla władz partyjno-państwowych, więc zarządzono, że wszelkie zgromadzenia i przemarsze o charakterze religijnym mają się odbywać za zgodą władz powiatowych w uzgodnieniu z władzami partyjnymi i szefem Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Zdarzały się jednak okazje, gdy władze surowo zabraniały zgromadzeń. W kwietniu 1956 r. Prezydium PRN Wydział ds. Wyznań w Przasnyszu nie udzieliło zgody na publiczne zebranie 1 maja, połączone z poświęceniem figury przydrożnej w Ulatowie-Słabogórze. Chodziło zapewne o kapliczkę wystawioną przez Tadeusza (1925–2013) i Krystynę z Pszczółkowskich (1926–?) Łojewskich. Dzień 1 maja zarezerwowany była dla pochodów z okazji Święta Pracy i władza nie wyobrażała sobie, by obywatele spędzili go inaczej, tym bardziej na zgromadzeniu o charakterze religijnym. 

Współcześnie w Ulatowie-Dąbrówce mamy 4 krzyże, w Ulatowie-Pogorzeli 7 krzyży, 1 kapliczkę i 1 figurą, zaś w Ulatowie-Słabogórze są 3 krzyże i 1 kapliczka. Jeszcze do czerwca 2015 r. w Ulatowie-Pogorzeli stał drewniany krzyż nawet z początku XIX w., jednak został usunięty z powodu starości. Charakteryzował się daszkiem nad Pasyjką w kształcie ślimacznic oraz gwiazdami heksapentalnymi na ramionach. Obecnie najstarszym świątkiem na omawianym terenie jest krzyż z 1898 r. w Ulatowie-Dąbrówce, a najmłodszym figura Matki Bożej w Ulatowie-Pogorzeli z 2006 r. Były też przebudowy – w Ulatowie-Słabogórze zastąpiono wcześniej wspomnianą kapliczkę Łojewskich nową fundacją, a w Ulatowie-Pogorzeli przebudowano wspomnianą kapliczkę strażacką. Obie realizacje to rok 2014.

Dawniej na poświęcenie pól na koniach krzyżem i chorągwiami jeździli m.in. Benedykt Kobyliński (*1931) z krzyżem, Roman Kossakowski, Władysław Kossakowski (1935–1995), Zenon Pietrzak z Ulatowa-Pogorzeli. W 2016 r. podczas poświęcenia pól odwołano się do dawnego przebiegu uroczystości. Głównym organizatorem uroczystości był sołtys Kazimierz Marek Gołota z żoną Urszulą. W niedzielę 5 czerwca po ks. Zbigniewa Kierzkowskiego i organistę Bogdana Jakubowskiego wyjechała banderia konna: Zenon Pietrzak z krzyżem oraz Ariel Pietrzak i Roman Kossakowski. Za nimi podą­żała delegacja mieszkańców wsi na wozie udekorowanym gałązkami brzóz. Obrzęd rozpoczął się przy kapliczce z figurą Matki Bożej (pierwotna z 1984 r., przebudowana w 2014 r.), skąd zgromadzeni przeszli do dwóch krzyży i kapliczki. Modlitwę o urodzaj i zdrowie mieszkańców połączoną z zakopaniem fragmentów Ewangelii w pobliżu stacji zakończyła msza odprawiona w budynku remizy OSP Ulatowo-Pogorzel.

Fot. R. Szewczak. Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

Fot. R. Szewczak. Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

Na koniec 2014 r. w Ulatowie-Pogorzeli zameldowanych było: 133 osoby w wieku przedprodukcyjnym, 299 w wieku produkcyjnym i 63 osoby w wieku poprodukcyjnym. W Ulatowie-Słabogórze było to odpowiednio 22, 42 i 11 osób. Na koniec roku 2018 w Ulatowie-Pogorzeli mieszkało 481 osób, do końca 2019 r. ubyła jedna osoba. W Ulatowie-Słabogórze było to odpowiednio 76 i 64 osoby. Każda z omawianych wsi tworzy osobne sołectwo.

W Ulatowie-Pogorzeli działają: Koło Gospodyń Wiejskich, Stowarzyszenie „Nasza Wieś Ulatowo-Pogorzel”, Ochotnicza Straż Pożarna oraz kółko różańcowe pw. MB Miłosierdzia. Kółko różańcowe fukcjonowało też w Ulatowie-Słabogórze.

Ulatowo-Dąbrówka na współczesnej mapie z Wydziału Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami Starostwa Powiatowego w Przasnyszu.

Ulatowo-Pogorzel na współczesnej mapie z Wydziału Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami Starostwa Powiatowego w Przasnyszu.

Ulatowo-Słabogóra na współczesnej mapie z Wydziału Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami Starostwa Powiatowego w Przasnyszu.

W dolinie Ulatówki, czerwiec 2016 r. Fot. R. Szewczak

W dolinie Ulatówki, czerwiec 2016 r. Fot. R. Szewczak

Okolice Ulatowa-Pogorzeli, listopad 2016 r. Fot. H. Kaszczyj

Okolice Ulatowa-Pogorzeli, listopad 2016 r. Fot. H. Kaszczyj

I. Źródła

A. Archiwalia

Archiwum Główna Akt Dawnych w Warszawie, Lustracje, dz. XVIII, 7 Rewizje dóbr królewszczyzn z terenu całej Rzeczypospolitej 1563–1564, k. 221v;

Archiwum Główna Akt Dawnych w Warszawie, Lustracje, dz. XVIII, 9 1564–1567 Acta Revision. 18; dawny No 18; nowy No 9 Sprawdzanie przywilejów na dobra w woj. mazowieckim, k. 84v;

Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór Zygmunta Glogera, Księga urzędu bartnego (zachodnia Kurpiowszczyzna), sygn. 720;

Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Milanówku, Komitet Gminny PZPR w Jednorożcu 1972–1989, sygn. 3, k. 112; sygn. 5, k. 92;

Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku, Powiatowy Urząd Ziemski w Przasnyszu, sygn. 67, k. 3, 6; sygn. 213, k. 33–34v, 39v;

Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku, Starostwo Powiatowe w Przasnyszu [1945–1950], sygn. 477, k. 24;

Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Pułtusku, Urząd Gminy w Jednorożcu [1973–1990], sygn. 21, k. 107; sygn. 43, k. 126, 127, 128;

Archiwum parafialne w Jednorożcu [nazwa nieoficjalna], Alfabetyczny wykaz domów i rodzin całej parafii w Jednorożcu za rok 1944 (włącznie z wysiedlonymi) [1944] [anup].

B. Źródła wydane

Krache, Das Fusilier-Regiment Königin Victoria von Schweden (Pommerches) Mr. 34 im Weltteriege mit Überblick über die Gait 1720–1914. Nach amtlichen Unterlagen und Berichten von Mitkämpfern bearbeitet von Angehörigen des regiments, Stettin 1931;

Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1968;

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 5: Mazowsze, [w:] Źródła dziejowe, t. 16, Warszawa 1895, s. 334–338;

„Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie w 1783 r., do druku podał S. Górzyński, przypisami i wstępem opatrzyli K. Chłapowski, S. Górzyński, wyd. 2 popr., Warszawa 2009;

Regesty zapisek najstarszego rejestru kancelarii ks. Janusza I (1414–1426) [AGAD, Metryka Koronna, sygn. MK3], oprac. K. Chłapowski i in. (dostęp 5 VIII 2018);

Rejestr pospolitego ruszenia ziemi ciechanowskiej z dnia 21 października 1621 r., oprac. A.A. Pszczółkowski, Warszawa 2021;

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1: województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130, 132;

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 4, Warszawa 1883, s. 797; t. 12, Warszawa 1892, s. 782;

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2 M-Z, Warszawa 1827, s. 249.

C. Relacje

Relacja Danuty Krajewskiej z USA (2019);

Relacja Sławomira Wiszowatego z Ulatowa-Pogorzeli (2017).

D. Prasa

"Codzienna Gazeta Handlowa", 14 (1939), 79, s. 6;

"Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego", 1824, 410, s. 12;

"Gazeta Świąteczna", 3 (1883), 26 (130), s. 1–2;

"Kurjer Poranny", 1883, 177, s. 3;

"Obwieszczenia Publiczne", dodatek № 15 do "Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości", 1918, s. 905.

II. Opracowania

Czaplicki J., Lewa flanka, cz. 5: Rozkaz: "Miasto ma być dziś zdobyte" (dostęp 8 VII 2021 r.);

Dworniczak M., Ulatowo-Dąbrówka, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. taż i in., Jednorożec 2011, s. 55–56;

Taż, Ulatowo-Słabogóra, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej..., s. 61–62;

Gadomski W., Gadomscy z Gadomca i okolicy. Zarys przeszłości rodu, Warszawa 2017;

Graczyk W., Stosunki wyznaniowe na Mazowszu nowożytnym. Duchowieństwo mazowieckiego w działalności Kościoła polskiego, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1526–1795, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 362, 393;

Kmoch M.W., Między ideą a rzeczywistością. Rady Opiekuńcze w czasie I wojny światowej na przykładzie powiatu przasnyskiego (1916–1918), "Bieżuńskie Zeszyty Historyczne", 32 (2018), s. 64–116;

Taż, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020;

Taż, Polska Organizacja Wojskowa w nadgranicznym powiecie przasnyskim i jej rola w wydarzeniach listopadowych 1918 r., [w:] Wybrane aspekty z dziejów Polski w XX wieku, red. M. Śliwa, A. Surma, Lublin 2019, s. 194–242;

Maćkowiak H., Szkolnictwo na Kurpiach 1905–1939, Ostrołęka 1980;

Matuszkiewicz J.M. i in., Historyczne zmiany pokrywy leśnej na pograniczu mazursko-kurpiowskim w aspekcie rozwoju zróżnicowanego krajobrazu, Warszawa 2017;

Ostaszewski J., Dzieje pierwotne szczepu mazurskiego. Studium historyczno-językoznawcze, Warszawa 1935;

Pszczółkowski A.A., Szlachta przasnyska w połowie XIX w. Szkice, Warszawa 2000;

Sędzia pokoju (dostęp 8 VII 2021 r.);

Waleszczak R., Chorzele. Zarys dziejów, Chorzele 1992;

Wojciechowska T., Ulatowo-Pogorzel, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej..., s. 56–61;

Zierhoffer K., Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Warszawa 1957.

Do następnego!