MAŁA OJCZYZNA: Lipa i Obórki

Mam troszkę czasu wolnego i chcę się z Wami podzielić moimi wynaleziskami, stąd te posty i ich duża częstotliwość ukazywania się na blogu. Ale nie bójcie się, pracuję też nad postami o innej tematyce, więc listopad nie będzie tylko miesiącem regionalizmu na moim blogu :D

Tymczasem zapraszam na historię Lipy i Obórek :) Lipa jest mi szczególnie bliska, ponieważ stąd pochodzi moja mama.

Miłej lektury ;)




LIPA

Lipa stanowiła w przeszłości dobra królewskie, często trudno ustalić jej początki. Lustracje obejmują czas po 1564 r., dodatkowo tego typu osady nie podlegały sprzedaży, spadkom itp., czyli transakcjom częstym wśród dóbr rycerskich. Jednak historycy ustalili, że pierwszy zapis na temat wsi Lypa pojawia się w 1475 r. Kolejne zapisy pochodzą z lat 1481, 1486, 1517 i 1526 (Lyppa, Lippa, Lypa).

Mapa pokazująca położenie miejscowości na Mazowszu w XVI w., zaznaczono Kobyli Ostrów. Źródło.

W 1564 r. przygotowano lustracje dóbr królewskich z powodu utworzenia wojska kwarcianego. W lustracji czytamy: Wieś Lipa, Ku Prząszniowi należy, od Przasnisza półtorej mile na północy. Ma pola trojne, grunt dobry, ma włók wszystkich 30, między któremi są wójtowskich włók 3. Włók osiadłych kmiecych 27, na których siedzi kmieci 48, płacą z każdej włóki każdy z nich po dwudziestu gr o po czterzy, uczyni to florenów 21. 
Ogrodnicy [zagrodnicy, ubodzy chłopi]. Są w tej wsi ogrodnicy, a oba zduni. Jeden jest który ma trochę rolej z folwarkiem wymierzoniej, płaci z niej florenów 1. Drugi ma też trochę rolej, z której dawa kopę garncy na każdy rok pro gr 10. Jest też tam i kowal 1, ni ma rolej ani ogroda, nic nie płaci. 
Karczmarze – Są w tej wsi dwa karczmarze, siedzą na kmiecych rolach, piwo szynkują przywoźne, każdy z nich płaci miastu stawnego po złotemu, uczyni to do roku florenów 2. 

Trzeci począł piwo warzyć na ten rok i wozić, który także będzie czynsz płacił, kiedy go postanowią. 
Dań [daniny] Owsa dannego ani gęsi z tej wsi nie dawają, tylko po 4 kapłuny z włóki, będzie kapłunów 108. każdy po dwu groszy (..). Jajec po 30 [oddają kmiecie]. (...) 
Roboty: Kmiecie robią w tydzień 2 dni z włóki, 3 tłoki do roku winni wyrabiać, ale o pańskiej strawie, przewodów żadnych nie winni, stróżej żadnej nie powinni, jedno w jarmark. Lasów żadnych ani chrostów nie mają, łąk barzo mało. 
Najem Dni – Czterzej kmiecie ze czterech półwłóczków najmują dni do roku, płacą z każdego półwłóczka florenów 3. 

Bartnicy – W tej wsi bartników 2, ale najmują barci w chorzelskiej puszczej, tamże są napisani i tam czynsz płacą. 

Bednarze – W tej wsi bednarzów 8, którzy dawają po 4 kłody na rok piwne, leżące albo pieniądze za nie (...). 

Jest tam i kołodziej, który płaci na każdy rok 12 groszy. (...). 
Winy – Z tej wsi dostawia się win czasem mniej, czasem więcej (...).

Wójtostwo – Jest w tej wsi wójt dziedziczny, ma włók 2 wójtostwa wolne, posługi żadnej nie winien, tylko wojnę służy (...). 

Z lustracji wynika, iż wieś była zorganizowana na prawie niemieckim. Chłopi mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając czynsz. Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys-wójt miał prawo zakładania karczem, jatek. Przysługiwało mu prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych. Bardzo ważnym uprawnieniem było przewodniczenie sołtysa w ławie wiejskiej, czyli w sądzie wiejskim. Była to duża wieś, oprócz chłopów mieszkali tu również liczni rzemieślnicy, bartnicy, notuje się karczmy. Była to zatem dosyć bogata wioska. Dziesięcinę oddawano plebanowi przasnyskiemu.

W 1567 roku wieś dzierżawił Stanisław Kobylnicki chorąży zakroczymski i starosta przasnyski (27 włók), a wójtem był Adam Osowski, który dysponował 3 włókami ziemi.

Mazowsze w II poł. XVI wieku, fragment mapy. Atlas historyczny Polski - Polska Akademia Nauk. Instytut Historii. Mapy szczegółowe XVI wieku; 7, cz. 1, Warszawa 1973. Źródło.

Wiek XVI był złotym okresem rozwoju Rzeczpospolitej. Potem było już tylko gorzej: miasta upadały, na wsi szlachta intensyfikowała uprawy, żeby uzyskać większe zbiory zboża na export. Wiązało się to z przejmowaniem gruntów na folwarki i ograniczaniem czynszów na rzecz pracy w folwarkach (pańszczyzna). Chłopi zmuszani do pracy byli mniej wydajni, zmuszano ich do pracy swoim narzędziami (brony, pługi) i zwierzętami,  nie mieli interesu aby ulepszać maszyny (pracowało się na dniówki). Zatem żelazne pługi poszły w zapomnienie i w XVII i XVIII w. używano znowu drewnianych. Zanik obrotu pieniądza przyczynił się do kryzysu gospodarczego, upadało rzemiosło, do tego doszły liczne wojny XVII w. Wszystko to spowodowało upadek polskiej wsi. Królewska wieś Lipa jest doskonałym przykładem szybkiego ubożenia, zapoczątkowanego już na początku XVII w. Lustracja z połowy XVI w. wspomina ludną wieś liczącą 30 włók, z liczbą około 50 rodzin kmiecych, mieszkali tu: dwaj zduni, kowal, dwaj karczmarze. Na przełomie XVI i XVII w. wieś stała się jeszcze siedzibą ośmiu bednarzy i kołodzieja, korzystali oni z lasów królewskich, oddając odpowiedni czynsz.

Mapa pokazująca Puszczę Zieloną w XVII wieku. Zaznaczono Lipę.

Niestety lustracja z 1617 r. wspomina, że ośrodek rzemieślniczy upadł, mieszkało tu już tylko 2 rzemieślników, jeden bednarz i jeden kołodziej, o zdunach, kowalach i karczmach nie było już śladu. Wioska nadal miała 30 włók ziemi, z czego 3 nadal uprawianych było przez wójta, jednak kmiecie w 1617 roku uprawiali już nie 27 włók, a tylko 9 i pół włóki, 3 następne były nie zasiedlone, a 14 i pół zajmował folwark. Poprzednia lustracja wspominała o 48 rodzinach kmiecych (bogaci chłopi), kolejna lustracja nie podaje ich liczby, jednak była ona dużo mniejsza. Uprawiali oni tylko 9 i pół włóki i między nimi mieszkało 12 ogrodników (zagrodnicy, ubodzy chłopi), zatem było tu nie więcej niż kilka rodzin kmiecych. Mieszkańcy wsi płacili czynszu po 24 grosze z włóki, po 10 groszy „gajowego” czyli podatku od korzystania z lasów królewskich, oddawali staroście po 30 jaj rocznie z włóki i po 4 kapłony z włóki. W miejscowym folwarku uprawiano owies (urodzi się kop nro 30) jarkę (urodzi się kop nro 25. To zboże zwoża do gumna w Śli). Były tu również łąki, z których zbierano pod 4 brogi siana rocznie. 

Kryzys gospodarczy Rzeczpospolitej w XVII w. wpłynął na zubożenie Lipy. Ośrodek rzemieślniczy upadł, pozostało 2 rzemieślników, jeden bednarz i jeden kołodziej, nie było zdunów, kowalów i karczmarzy. Po 1617 r. ustalono, że będzie tutaj pewien dział ziemi zasiedlony przez chłopów, którzy nie będą odpracowywać pańszczyzny i płacić czynszów oraz danin, w zamian będą zobowiązani do służenia w królewskiej piechocie, w razie wezwania królewskiego. Lustracja z 1661 r. wspomina o jednej takiej włóce. Z 24 włók ornych istniejących we wsi przed potopem szwedzkim w 1657 roku pozostało jedynie 3 i pół włóki. Nadal notowano tutaj wójtowskie nadziały, z tym, że 3 włóki użytkował niejaki Maciej Kicki, natomiast kolejne 3 włóki (6 półwłóczków) zostały nadane w dzierżawę Wojciechowi Baranowskiemu i jego żonie Annie. Były to działy ziemi należące niegdyś do chłopów, ale zostały one „spustoszałe” w czasie wojny. Nazwy tych „półwłóczków”, które pochodziły od nazwisk lub przydomków kmieci, to: Kiejkowski, Nawrotowski, Koprowski, Kasperkowski, Urbankowski i Ianowski.

Niestety lustracje dóbr królewskich Mazowsza z XVIII w. nie były dotąd publikowane, więc brakuje szczegółowych danych. Wioska nadal była zarządzana przez starostę przasnyskiego. W XVIII w. wsie: Lipa, Połonia, Małowidz oraz Jednorożec, Parciaki i Olszewka były wsiami królewskimi, ale te trzy pierwsze  miały zupełnie inne obowiązki wobec dworu. Odrabiano tutaj pańszczyznę, płacono daniny złożone z jaj i kapłonów (kurczaski). Zobowiązania te płacił każdy chłop z osobna, inaczej niż w Jednorożcu.

W 1768 r. król Stanisław August Poniatowski nadał przywilej na wójtostwo w Lipie oboźnemu koronnemu Kazimierzowi Krasińskiemu.

Od 1795 r. Lipa stała się wsią rządową. W 1815 roku znajdowało się tu 36 domów, w których mieszkało 249 osób: 114 mężczyzn i 135 kobiet. W 1827 r. wieś liczyła 38 domów i 252 mieszkańców. Lipa stanowiła własność rządową do roku 1864, następnie została uwłaszczona. 

Bardzo dokładna rosyjska mapa z 1839 r. Źródło.

Opis z końca XIX w. wspomina, iż była to znowu duża i rozwinięta wieś. Składała się z wsi i folwarku (rządowego). Notowano tu 2 wiatraki i karczmę, 71 domów oraz 618 mieszkańców. Mieszkańcy uprawiali 1 587 mórg ziemi, we wsi było 427 mórg nieużytków. Straż leśnictwa rządowego obejmowała 8 324 morgi lasów.

Pierwszą szkołę w Lipie otwarto w 1904 r. we dworze oficera rosyjskiego. Pierwszym nauczycielem był Pniewski. Po roku 1905 rozpoczęto budowę szkoły, w tym budynku mieściło się później przedszkole. Podczas II wojny światowej szkoła była nieczynna, a w budynku szkolnym zamieszkali wyzwoleńcy ze Zdziwoja Starego i Starej Wsi.

Budynek pierwszej szkoły w Lipie. Źródło: Anna Goliaszewska, Lipa, "Głos Gminy Jednorożec" 3 (11)/2008, s. 16.

Podczas I wojny światowej, w 1915 r., miejscowość zniszczono w 90%. Mieszkańcy wsi włączyli się w czyn niepodległościowy. Powstała tutaj sekcja Polskiej Organizacji Wojskowej. Sekcja POW w Lipie składała się z następujących osób: Aleksander Gwiazda, Gwiazda (brat Aleksandra), Ignacy Pokorski, Wacław Połomski, Aleksander Przybyłek i Wacław Szmytkowski.

W 1921 r. w tej wsi notowano 101 domów i 606 mieszkańców, Lipa należała do gminy Jednorożec.

W okresie międzywojennym Lipa była dosyć dużą rozwiniętą gospodarczo wsią. Bednarzem we wsi był J. Szmytkowski, cieślą K. Banacki i A. Wawer. Wyrobem koszyków trudnił się M. Roczeń. Kowalskie zakłady należały do: K. Wywigacza i W. Zarjewskiego. Murarzami byli: A. Goździewski, F. Olbryś i S. Wiśniewski. Sklep spożywczy prowadził S. Brodziński. Stolarzami byli: R. Kaszubowski i W. Pawłowski, szewcami zaś J. Orłowski i W. Połomski. Od 1 I 1926 r. sklep spożywczy prowadził Wincenty Stanisław Wiśniewski.

Podczas okupacji hitlerowskiej w Lipie prężnie działały Narodowe Siły Zbrojne. O działalności oddziału przeczytasz tutaj: KLIK.

W Lipie w dniu 15 VII 1945 r. zginęli żołnierze Ruchu Oporu Armii Krajowej (ROAK) z patrolu Kazimierza Artyfikiewicza ps. Trzynastka. Można o tym przeczytać w osobnym poście: KLIK.

W 1945 r. Lipa rozciągała się na powierzchni 908,81 ha. W chwili wybuchu II wojny światowej we wsi mieszkało 792 ludzi, zaś 1 stycznia 1945 roku w Lipie zameldowanych było 862 osób. 

W 1948 r. funkcję sołtysa pełnił członek Samopomocy Chłopskiej, Franciszek Koziatek. Do koła SCh w Lipie, którego przewodniczącym był Ignacy Pokorski, należało około 80 % mieszkańców. W tym okresie około 30 % mieszkańców Lipy należało do Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Naukę w szkole w Lipie wznowiono 5 marca 1945 r., jednak z powodu zniszczenia szkoły w roku szkolnym 1945/46 dzieci uczyły się w baraku. Przywieziono go dzięki staraniom kierownika szkoły, Stanisława Nalewajko oraz rodziców: W. Goliasza. Sobieraja, I. Pokorskiego. W 1948 r. w szkole pracowało 4 nauczycieli, a kierownikiem szkoły był Ludwik Cieszkowski.

Ludwik Cieszkowski. Źródło: Anna Goliaszewska, Lipa, "Głos Gminy Jednorożec" 3 (11)/2008, s. 17.

Obecny budynek szkoły oddano do użytku 22 lipca 1960 r. W budowie brali udział: kierownik szkoły Wiktor Snastin, Adam Wawer, Henryk Popsuj, Stanisław Ojrzyński, Ignacy Dominik, Franciszek Krawczyk. 

Budowa nowej szkoły w Lipie. Arch. Szkoły Podstawowej w Lipie. Źródło:  Anna Goliaszewska, Lipa, "Głos Gminy Jednorożec" 3 (11)/2008.

Uczniowie szkoły podstawowej w Lipie w 1956 lub 1957 roku. Od lewej na dole: Krystyna Kamzelska, Jadwiga Nowotka, Henryka Popsuj, Jadwiga Wacławska, nauczyciel Stanisław Goś, Maria Cieślicka, ?, ?. W drugim rzędzie od lewej: Henryka Gołota, Alina Wywigacz z Obórk, Jadwiga Krawczyk z Obórek, Barbara Mikulska, Teresa Sosińska, Halina Płocharz, Krystyna Pasymowska z Klinu, Halina Mikulska. Na samej górze od lewej w jasnym sweterku nieżyjący Tadeusz Borkowski, dalej ?, ?, ?. Zbiory Ewy Świlczewskiej-Fel z domu Sosińskiej, pochodzącej z Lipy. Źródło.

Początek roku szkolnego w szkole w Lipie. Pierwsza z lewej w stroju regionalnym Henryka Kaszczyj (Kołakowska), 1959 r. Źródło: Anna Goliaszewska, Lipa, "Głos gminy Jednorożec" 3 (11)/2008.

Szkoła podstawowa w Lipie, klasa VII, rok szkolny 1959/1960. Pierwszy rząd od góry od lewej: Henryka Gołota, ?, Zofia Bojarska, Ewa Teresa Sosińska, Maria Biedrzycka z domu Cieślicka. Drugi rząd: druga od lewej Henryka Popsuj. Na dole Jadwiga Nowotko i maleńka córeczka Pana Stanisława Gosia. Ostatni rząd w środku Jadwiga Skorupska. Pierwsza dziewczyna od lewej na samym dole to Wywigaczówna. Źródło.

Grupa uczniów z klasy VIII szkoły podstawowej w Lipie porządkuje drogę w Lipie w czynie społecznym. Prawdopodobnie rok szkolny 1967/1968. Od prawej: Więcek, ?, Roman Dominik, ?, Kliszewski, Halina Pąśko (z domu Krawczyk - moja ciocia), ?, Leszczyński, ?, ?, ?, ?, Goździewska. Arch. prywatne.

Przedstawienie w szkole podstawowej w Lipie, rok szkolny 1966/1967 lub 1967/1968. Od lewej w pierwszym rzędzie: Zdunek, Goździewska, Halina Pąśko (z domu Krawczyk - moja ciocia), Roman Dominik, ?, Leszczyński, Alina Konopka, z drugim rzędzie Kliszewski, Król, ?. Zbiory prywatne.

Klasa VIII, Szkoła Podstawowa w Lipie, rok szkolny 1974/75. Uczniowie z wychowawcą i dyrektorem szkoły, panem Snastynem. Od lewej strony górny rząd: Janusz Gwiazda, Kazimierz Waszkiewicz, Janusz Obrębski, Mirosław Załeski; drugi rząd od lewej: Irena Klimczak, Renata Dominik, Teresa Piętkowska, Grabowska; trzeci rząd od lewej: Elżbieta Zduńczyk, Zuzanna Szymczak, Bogdan Gejda, Danuta Klama, Teresa Kmoch (z domu Krawczyk - moja mama). Archiwum prywatne.

Budynek szkoły w Lipie z lotu ptaka. Źródło.

W latach 70. XX w. istniało Koło Gospodyń Wiejskich, organizujące kursy pieczenia i gotowania. Działał też Klub Rolnika.

Z powodu znacznego oddalenia miejscowości od kościoła parafialnego w Świętym Miejscu, parafianie wraz z ks. proboszczem Janem Pakiełą rozpoczęli 13 września 1982 r. budowę kościoła filialnego w Lipie na działce podarowanej przez Władysława Koziatka. Konsekrację kaplicy pw. św. Maksymiliana Kolbego przeprowadził 9 sierpnia 1987 r. ks. bp Jan Wosiński. Więcej na ten temat tutaj: KLIK. 

Kościół filialny w Lipie. Źródło.

Na terenie wsi Lipa znajdują się domy drewniane z końca XIX i początku XX w., obiekty stanowiące według Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dziedzictwo kulturalne.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Fot. własna.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Widok od strony głównej ulicy. Fot. własna.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Z tyłu widoczny budynek gospodarczy i buda dla psa. Fot. własna.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Szczegóły zdobienia okiennic. Fot. własna.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Fot. własna.

Najstarszy dom w Lipie, po prawej stronie drogi, jadąc od Jednorożca, między posesją p. Skowrońskich a Wylotów. Fot. własna.

Fot. Sergiusz Lelewski.

Fot. Sergiusz Lelewski.

Fot. Sergiusz Lelewski.

Bibliografia

I. Źródła

A. Archiwalia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Akta generalia betreffend die Pachtungen der Starosteien, Tafelgüter, Königlichen Domänenämter in der neuen Provinz [1795], sygn. 3, k. 104–105;

B. Źródła opublikowane

Księga Adresowa Polski (wraz z w.m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 1991;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. Alina Wawrzyńczyk, Warszawa 1968, s. 67;

Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. Irena Gieysztorowa, Anna Żaboklicka, Warszawa 1968, s. 17–18;

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991;

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 5, Mazowsze, w: Źródła dziejowe, t. 16, Warszawa 1895, s. 334;

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 5, s. 247;

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130;

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Komissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 1, A-Ł, Warszawa 1827, s. 266.

C. Prasa

"Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości", 11 (1927), № 32 A (20 IV 1927), s. 17.

II. Opracowania

Goliaszewska Anna, Lipa, "Głos Gminy Jednorożec" 3 (11)/2008, s. 16–17;

Eadem, Lipa, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. Monika Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 36–38;

Kazimierski J., Dzieje północno-wschodniego Mazowsza 1526–1864, w: Dzieje ziem województwa ostrołęckiego, red. K. Braun, Warszawa 1984, s. 91;

Krzywicki Ludwik, Kurpie, Ostrołęka 2004;

Lypa. Kartoteka powiatu przasnyskiego w średniowieczu;

Nazwy miejscowe Polski, red. K. Rymut, t. 6, Kraków 2005, s. 123;

Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 1, Warszawa 1964, s. 409.

OBÓRKI

Ta miejscowość powstała na początku lat 30. XIX w., dokładnie w tym samym czasie co Nakieł. Nie notuje jej jeszcze spis miejscowości z 1827 r., zaznaczono ją natomiast na mapach z lat 30. XIX wieku jako Oborki.  Z mapy wynika, że znajdowały się tutaj 2 domy.

Bardzo dokładna rosyjska mapa z 1839 r. Źródło.

Początkowo były tu zapewne tylko zabudowania gospodarcze wsi Lipa. Miejscowość powstała na gruntach rządowych.

Opis z 1888 r. informuje o wsi Oborki, liczącej  8 domów i 46 mieszkańców, miała 76 mórg obszaru.

Wojska niemieckie w lesie pod Obórkami, 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

W 1921 r. było tu 9 domów i 46 mieszkańców, miejscowość należała do gminy Jednorożec. 

Obórki należą do parafii Święte Miejsce.

Źródła:

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 7, s. 336.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

W tej okolicy można spotkać, jak w każdej miejscowości gminy Jednorożec, wiele krzyży i kapliczek przydrożnych. Zapraszam na fanpage KAPLICZKI I KRZYŻE PRZYDROŻNE W GMINIE JEDNOROŻEC: KLIK, gdzie prezentuję je wszystkie.

Do zobaczenia! :)