Piaski, Wądołowo, Buchty, Kociołek, Kocie Nery... Nazwy miejscowe w Jednorożcu i Stegnie

Zachęcam Was do zapoznania się z nazwami miejscowymi, występującymi w Jednorożcu (pow. przasnyski). Wpis przygotowałam na podstawie literatury oraz własnej wiedzy o mojej miejscowości - uzupełniłam listę o miejsca, które na niej nie figurowały, a je znam i wiem, że takich nazw miejscowych się używa. Pod skanami z artykułu znajdziecie zdjęcia przedstawiające te miejsca. W niektórych przypadkach nazwy pochodzą z dialektu kurpiowskiego, więc wytłumaczyłam, co oznaczają, i zapisałam je w dialekcie. W innych przypadkach przedstawiam krótką historię danego miejsca.

Planuję uzupełnić wpis i skompletować zdjęcia wszystkich miejsc wspomnianych w artykule. Jeśli aktualnie nie mam zdjęcia, zilustrowałam opowieść screenami z Google Street View. Jeśli Wy macie fotografie miejsc, o których piszę, to zapraszam do podzielenia się nimi.


1. Agronomówka
To budynek na pierwszym planie na poniższym zdjęciu. Znajduje się na rogu ulic: Odrodzenia i Piastowskiej. W latach sześćdziesiątych XX w. mieszkał i pracował agronom, zatrudniony przez Gromadzką Radę Narodową. Był to specjalista z zakresu doradztwa rolnego[1]. Dzisiaj to własność p. Kieczmerskich.

Dawna Agronomówka. Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

2. Areszt

Obecnie posesja jest zamieszkała. Natomiast w czasie II wojny światowej tutaj mieścił się areszt gminny, zaś po wojnie były tu pomieszczenia Gminnej / Gromadzkiej Biblioteki Publicznej[1], która mieściła się też w budynku starej gminy (zob. niżej).

Fot. własna. 2014 r.

3. Bór Kociołek

To las znajdujący się za Jednorożcem w stronę Ulatowa-Pogorzeli[1] i Ulatowa-Słabogóry. Tu urządzane były biwaki szkolne i harcerskie, tu znajduje się cmentarz z okresu I wojny światowej (zob. niżej).

Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło.

Mapa, na której zaznaczono Bór Kociołek. Źródło. 

4. Buchty / na buchtach

Buchta (r. żeński) to w dialekcie kurpiowskim punkt skupu zwierząt rzeźnych[2]. W takim znaczeniu nazwa ta występuje w Jednorożcu i odnosi się do historii tej części wsi.

5. Działki / domy na działkach

W kwietniu 1978 r. rozpoczęto w Jednorożcu budowę nowego osiedla przy ul. Witosa[3]. To właśnie obecne ulice Gwiaździstą i Słoneczną określano mianem działek[1]. 

Na górze: Fot. z 1978 r. z Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu, Kronika Urzędu Gminy. Na dole: fot. MWKmoch, 3 XI 2017 r.

6. Głucha Ścianka

To miedze, które ciągną się przez pola. Oddzielają pola położone przy Gościńcu (zob. niżej) od pól, do których dojeżdża się drogą z Żydowa (zob. niżej) od strony lasu. Droga ma swój początek na Zastodolach (zob. niżej) w pobliżu zlewni mleka. Chodziło się nią skrótem na pola[1].

7. Gościniec 

Droga z Jednorożca do Przasnysza, dawniej piaszczysta i szeroka, by dwie furmanki np. z sianem mogły się wyminąć[1]. W dialekcie kurpiowskim gośćëńec to szeroka droga wiejska, trakt[2].

8. Górka na Graczyku

To pagórek pod lasem za Żydowem (zob. niżej), idealne miejsce do zimowych zjazdów na sankach[1].

9. Grąd / Grądy 

To część wsi Jednorożec - pierwsza od strony Orzyca. Jest położona ok. 1 km od centrum ostatnich zwartych zabudowań. Znajduje się tu kilka gospodarstw, łąki, pastwiska oraz to, co dało nazwę temu miejscu. Grąd bowiem to określenie lasu liściastego lub mieszanego z przewagą dębu i grabu oraz różną domieszką innych gatunków drzew. Dziś grąd na Grądzie występuje w miejscach, gdzie trudno było wykarczować drzewa, gdzie nie zajęto miejsca pod uprawę rolną[1][4]. Miejsce to jest też nazywane Czerwoną Górą i takie określenie znajdziemy na mapach oraz we wspomnieniach mieszkańców[16].

10. Grobla

W dialekcie kurpiowskim groblå to "nasyp, wał ziemny na terenie podmokłym, zalewowym, służący za przeprawę dla zwierząt domowych, pojazdów"[2]. Znaczenie to odpowiada temu jednorożeckiemu - to droga z Jednorożca w stronę Budzisk i Parciak, prowadząca przez nisko położone łąki i pastwiska[1].

Na tym zdjęciu widać różnicę wysokości między doliną Orzyca, paśnikami i łąkami, a Groblą i mostem na rzece. Fot. MWKmoch, 7 VII 2019 r.

11. Gródki

To ogrodzone podmokłe pastwiska w pobliżu Jednorożca po obu stronach Grobli (zob. wyżej)[1]. Zajmowały powierzchnię od 0,5 do 2 ha, otaczane były drutem kolczastym. Można je też nazwać Paśnikami[6].

12. ulica Kacza

To określenie, którego używałam całe moje życie, a w dzieciństwie byłam przekonana, że to nazwa urzędowa. Jest to określenie wąskiej i piaszczystej, choć czasem i grząskiej ścieżki z tyłu ulic: Strażackiej i Mazowieckiej[1]. M.in. tą drogą przeprowadzano bydło ze Stegny na łąki nad Orzycem. Tutaj pasłam w dzieciństwie moje kozy, tu bawiłam się z bratem i znajomymi mieszkającymi jak ja przy ul. Strażackiej. Tu przychodziłam zbierać żołędzie spod wielkiego dębu, rosnącego na tyłach jednej z posesji przy ul. Mazowieckiej.

Początek ul. Kaczej - wjazd od ul. Warszawskiej.

Wylot ul. Kaczej na ul. Mazowiecką.

13. Kamienna Górka

Jest to określenie piaszczysto-kamienistego wzniesienia za Jednorożcem, przy drodze do Przasnysza. Kiedy się przejeżdżało przez to miejsce, wóz podskakiwał co i rusz na wyboistej drodze[1]. W tym miejscu funkcjonuje żwirownia. Z górki rozciąga się ładny widok na Jednorożec, robiący wrażenie szczególnie wieczorem, kiedy jedzie się od strony Przasnysza.

14. Kanałek strażacki

To zbiornik wodny położony przy ul. Warszawskiej, niedaleko od remizy strażackiej, wykopany na jej potrzeby. Stąd pobierano wodę do gaszenia pożarów. Jak powstał? W 1941 r. Niemcy zarządzili wykopanie kanałku do hodowli ryb w strudze pomiędzy Jednorożcem a Stegną. Znajdował się niedaleko remizy strażackiej, dzięki temu można było sprowadzać i wyprowadzać wodę. Obok stawu wybudowali wysoki budynek w rygiel obity deskami. Miał wieżę obserwacyjną. Po wojnie budynek przeznaczono na sprzęt strażacki. Kanałek ogrodzono. Na działce, która należała do Lucyny z Grabowskich Bieńkowskiej, gromadziła się w noc świętojańską młodzież. Na stawku puszczano wianki. W odniesieniu do lat pięćdziesiątych XX w. Marian Deptuła (*1947) z Jednorożca wspominał: nawet w niedzielę przychodzący z sąsiednich wsi, np. z Bud Rządowych, Budzisk czy Słabogóry, szli do kościoła na bosaka. Następnie w kanałku strażackim lub źródełku, myli nogi i do kościoła przychodzili już w butach [1][5][6].

Fot. Maria Weronika Kmoch, 7 VI 2015 r.

15. Kocie Nerki/Kocie Nyry

To określenie dzisiejszej ul. Zielonej i okolic siedziby Kółka Rolniczego[1] (dziś Gminny Zespół Usług Komunalnych). Można powiedzieć, że to taka jednorożecka wersja nazwy kocie łby[7]. Tędy jeżdżono na łąki i paśniki[8].

16. Korowót

Droga przecinająca ul. Długą tuż przy przedwojennym budynku urzędu gminy, tzw. starej gminie (zob. niżej). Tędy przeganiano bydło i jeżdżono na pola i ogrody[1]. Współcześnie część Korowótu między ul. Długą a Jasną to ul. Klubowa (nawiązanie do klubu "Ruch", jaki mieścił się w budynku aresztu - zob. wyżej), choć funkcjonuje też określenie ul. Gnojna.

Znak informuje o bliskim Korowócie, znajduje się on za drewnianym domem w głębi zdjęcia i przecina ulicę Długą prostopadle. Z lewej: Ul. Długa w Jednorożcu w 2001 r. Źródło. Z prawej: fot. MWKmoch, 3 XI 2019 r. 

17. Księdzowe pole

Grunta parafialne położone w pobliżu dzisiejszych ulic: Słonecznej i Gwiaździstej, po prawej stronie ul. Odrodzenia (jadąc od centrum wsi). Okolicę nazywano też Okęciem, bowiem w latach dziewięćdziesiątych XX w. lądował tu samolot, z którego można było podziwiać region z lotu ptaka[1]. Znam też określenie Lotnisko. 

Tutaj co roku na 1-2 listopada urządzany jest parking dla samochodów, a w latach 2015 miejsce to było placem rekonstrukcyjnym dla przedstawienia walk pod Przasnyszem i Jednorożcem w lipcu 1915 r.[23].

Księdzowe pole. VIII 2014 r. Fot. własna.

Fot. MWKmoch, 14 X 2018 r.

18. Las u Ciężara

Las między Lipą a Drążdżewem Nowym. Określenie odnosi się głównie do okolic gajówki, gdzie mieszkał przez wiele lat gajowy Ciężar. To raj dla grzybiarzy i zbieraczy jagód[1]. Tutaj znajdują się pozostałości kolejki wąskorotowej oraz okopów z okresu I wojny światowej. Pisałam o tym tutaj: KLIK. Dawniej las ten nazywano Borem[16].

19. Laski na Wygonkach

To młode lasy położone w okolicach cmentarza (Wygonki - zob. niżej)[1]. Tu wielokrotnie zbierałam bazie do palemki na Niedzielę Palmową - nigdzie nie znalazłam ładniejszych. W tym miejscu w okresie I wojny światowej przebiegała linia kolejki wąskotorowej. Tutaj chłopi z Jednorożca w listopadzie 1918 r. rozkręcili tory, wykolejając transport z drzewem, jakie wywozili z Puszczy Zielonej Niemcy[16], o czym pisałam tutaj: KLIK.

20. Łysa Górka

To najwyższe wzniesienie w okolicy Jednorożca, położone tuż za stadionem przy ul. Piastowskiej. Stąd rozciąga się piękny widok na Jednorożec i Stegnę, a miejsce jest idealne do zjazdów na sankach[1]. Pagórek wykorzystywano też do jazdy na nartach wypożyczonych ze szkoły[6].

Widok na Stegnę z Łysej Góry, lato 1967 r. Zbiory Muzeum Historycznego w Przasnyszu. 

Fot. MWKmoch, 16 IV 2017 r.

Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło.

21. Nabywce

Położona najbliżej Jednorożca część wsi Drążdżewo Nowe[1]. Nazwa pochodzi od nabywania gruntów (historia wsi: KLIK). W ostatnich latach na tę okolicę zaczęto mówić Szczygły lub Szczygłowo, bowiem mieszka tu kilka rodzin o tym nazwisku.

22. Na Jednorożcu

Tak mówiło się o ul. Długiej przed nadaniem nazw ulicom w Jednorożcu i Stegnie[1], co nastąpiło w 1985 r.[8]. Kiedyś bowiem wieś była ulicówką, zajmującą posesje po obu stronach drogi na trasie Chorzele-Krasnosielc.

Ulica główna (dzis. Długa) w Jednorożcu. Źródło: A. Zakrzewski, Z Puszczy Zielonej, "Wisła", 1887, 3, s. 106. Drzeworyt wykonał Masłowski, a fotogram zakład Orgielbranda na podstawie fototypów A. Zakrzewskiego.

23. Nowe Osiedle

Osiedle tzw. Piastowskie przy ul. Piastowskiej w Jednorożcu - ul. Dąbrówki, Mieszka I i Bolesława Chrobrego[1]. Zwane jest też Osiedlem Piastowskim.

Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło.

24. Ogrody

Określenie poletek uprawnych zlokalizowanych za stodołami gospodarstw rozciągających się wzdłuż ul. Długiej od strony północnej. Dawniej każde gospodarstwa posiadało swój ogród, gdzie uprawiano głównie warzywa (ziemniaki, buraki, marchew, cebula, koper, buraki pastewne, brukiew, kapusta). Poletka miały ok. 600 m długości i 15 m szerokości. Uprawiano tu także rośliny pastewne, przeznaczone dla zwierząt[6]. Współcześnie w tych miejscach zasiewane są trawy[1]. Dawniej to tutaj młocono len i konopie[18].

25. Opłotki / opłótki

Droga przecinająca ul. Długą, którą jeździło się na ogrody oraz przeganiało bydło. Dawniej można było się tu poruszać tylko w gumiakach. To dzisiejsze ul. Ogrodowa[1] oraz Leśna.

Ulica Ogrodowa. Fot. własna. 2014 r.

Ulica Leśna - odcinek między ul. Długą a Polną. Fot. własna. 2014 r.

26. Osiedle przy Poczcie

Ul. Słoneczna i Gwiaździsta, jak można było wyżej przeczytać, mają kilka określeń - to jedno z nich[1]. W pobliżu, przy ul. Witosa, znajduje się budynek Poczty Polskiej.

27. Orzyc

Najbliższa Jednorożcowi i Stegnie - płynąca ok. 2 km od wsi - rzeka. W niej dzieci uczyły się pływać, tu łowiono ryby[1], dawniej i raki[9]! Nad Orzycem urządzno pikniki, tu zatrzymywały się wycieczki[10]. 

Nazwa rzeki wiązana jest z czasami przesłowiańskimi. Pruski człon -or- miał określać konia, a przyrostek -yc- to wskazanie na młode źrebię. Jednak pamiętać należy, że na dawnych mapach możemy znaleźć formę żeńską - Orzyca - do wyklucza nazwę określającą młodego konia. Etymologię nazwy rzeki wywodzi się też od praindoeuropejskiego rdzenia or-, co oznaczało "poruszać się". Z kolei starolitewskie ar- to "płynąć, ciec"[11].

Orzyc na terenie gm. Jednorożec. Źródło.

Fot. MWKmoch, 7 VII 2019 r.

28. Odłogi

To grunta przez wiele lat nieuprawiane, położone między Jednorożcem a Szlą. Z czasem zarastały samosiewami - drzewami i krzewami[1].

Fot. Zbigniew Tyrka, 2009 r.

29. Piaski
To określenie dzisiejszej ul. Mazowieckiej sprzed nazwenictwa ulic[1]. Pśåsky były częścią Jednorożca, gdzie droga była bardzo piaszczysta. Tędy jechało się do Parciak. Dawniej nazwa ta dotyczyła terenu od dzisiejszej okolicy przystanku autobusowego.

30. Poświętne
Jako określenie terenu przeznaczonego na zabudowania kościelne pojawia się w całej Polsce. Nazwa oznacza miejsce kościelne, święte. Jest to nazwa kulturowa i odnosi się także do nadania gruntu i funduszu kościelnego[11]. W Jednorożcu to określenie dawnej ul. Kościelnej, dzisiejszego Placu św. Floriana[1]. Tu znajduje się kościół parafialny i zabudowania plebańskie, obok przystanek autobusowy. Dawniej w centrum wsi, na terenie Poświętnego, mieszkał lekarz, tu znajdował się szpital, siedziba władz gminnych oraz szkoła elementarna. Tu też mieszkali nauczyciele (w mieszkaniach nauczycielskich w szkole, inni u gospodarzy)[13][14].

Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło.

31. Przy kapliczce / mieszkać przy kapliczce

To określenie środkowej części ul. Długiej - tu znajduje się największa we wsi kapliczka[1]. Usytuowana jest na miedzy między posesjami Jachimowskich i Janiszewskich. Kapliczkę wybudowano na miejscu starej, pochodzącej prawdopodobnie z 1908 r. (według innych źródeł z 1902 r.), czterobocznej kapliczki. W swej trójkondygnacyjnej konstrukcji i kształcie „pięter” obecna kapliczka nawiązuje do poprzedniej – tamta również miała trzy kondygnacje: dwie w formie czworoboku, zaś środkową okrągłą. W najwyższej kondygnacji znajdowały się przeszklone wnęki z figurami Maryi, zaś w najniższej – napis fundacyjny w lekkim wgłębieniu. Kapliczka stała bliżej ulicy niż obecny świątek – aby przejść obok niej, należało ją okrążyć, wychodząc na ulicę lub iść bardzo wąskim chodnikiem tuż obok niej. Była otoczona metalowym ogrodzeniem, wykonanym przez kowala z kutego żelaza. 

Mieszkańcy wspominają, że w jej pobliżu miało miejsce starcie wojsk rosyjskich zgromadzonych w Stegnie i niemieckich, stacjonujących na Żydowie podczas I wojny światowej w 1915 r. 

W latach sześćdziesiątych-siedemdziesiątych XX w. kapliczka była bardzo przechylona, odpadły tynki ją pokrywające, stanowiła zagrożenie dla przechodniów. O pozwolenie na przesunięcie świątka podczas budowy nowej kapliczki mieszkańcy starali się u biskupa płockiego oraz w Przasnyszu. Nową kapliczkę wybudował murarz Władysław Nizielski ze Stegny, zaś pomagali mu: Marian Jachimowski, Józef Sobolewski, Czesław Mordwa, ówczesny sołtys Jednorożca Józef Piotrak, poza tym rodziny: Kardasiów, Opalachów czy Siedleckich. Środki na budowę kapliczki gromadzone były wśród mieszkańców.

Kapliczka jest bardzo wysoka, trójkondygnacyjna: najwyższa i najniższa kondygnacja są czworoboczne, a środkowa okrągła. W górnej kondygnacji w trzech ścianach - frontowej i bocznych – za przeszklonymi drzwiczkami znajdują się figury Matki Bożej z Lourdes (frontalna i lewa wnęka) oraz Matki Bożej Niepokalanej (prawa wnęka). We frontalnej wnęce figurze Maryi towarzyszy małe wyobrażenie Anioła. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. w lewej wnęce stała figura Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wnęki ozdobione są łukami ze sztucznych kwiatów. Kapliczka jest oświetlana od wewnątrz za pomocą lampek elektrycznych. Ściany górnej kondygnacji, jak również tympanony poniżej daszku oraz piętrowy gzyms oddzielający najwyższą kondygnację od środkowej, są bogato wyłożone różnej wielkości i kształtów kolorowymi szkiełkami. Mozaikę układał Franciszek (?) Obrębski. W tympanonie na frontalnej ścianie, poniżej „słoneczka” zakończonego krzyżem, ułożono datę wystawienia kapliczki: „1975”. Na tylnej ścianie najwyższej kondygnacji, gdzie nie ma wnęki, ułożono kształt krzyża z białej i zielonej mozaiki. Środkowa kondygnacja nie ma zdobień, jest koloru szarego. W miejscu przejścia środkowej, okrągłej kondygnacji w najniższą, czteroboczną, znajduje się obłożony mozaiką gzyms. Najniższa kondygnacja na ścianie frontowej posiada tablicę z napisem: „MATKO WEŹ W OPIEKĘ / NARÓD CAŁY / KTÓRY ŻYJE / DLA TWEJ CHWAŁY / 1975 R.”. Kapliczkę nakrywa blaszany wielospadowy dach. Na jego środku, na gałce, umocowano ażurowy krzyżyk kowalskiej roboty z koruną – małym krzyżykiem na szczycie pionowego ramienia. W miejscu połączenia małego krucyfiksu z koruną przymocowana jest poruszająca się na wietrze blaszana chorągiewka z ażurowo wyciętą datą „1975” i malutkim krzyżykiem nad nią. Szczyt daszku nad frontalną ścianą zdobi niewielki wykonany z brązowej blachy kielich z Hostią. Na ścianie lewej znajduje się podobnej wielkości krzyżyk z tarczą na przecięciu ramion, na ścianie prawej był niegdyś podobny, obecnie go nie ma, już na początku lat 90. XX w. był przechylony. Szczyt daszku nad ścianą tylną zdobi krzyżyk z brązowej blachy z tarczą i promieniami (3x4).
Kapliczka została poświęcona w 1976 r. podczas objazdu pól. Ówczesny proboszcz parafii Jednorożec, ks. Józef Wójcik, odprawił tu uroczystą mszę świętą. Kapliczką opiekują się państwo Janiszewscy i to oni zdobią ją corocznie kolorowymi wstążkami[15].

Fot. MWKmoch, 10 X 2015 r.

32. Przy św. Janie / u św. Jana

Okolice figury przydrożnej przedstawiającej św. Jana Chrzciciela, zlokalizowanej współcześnie na posesji nr 28c przy ul. Mazowieckiej w Jednorożcu. Figurę postawiono w 1902 r. Informuje o tym tablica z datą u podstawy słupa, na którym stoi figura. To fundacja mieszkańców, a jej wystawienie koordynował Marcin Piotrak. Figura pomalowana jest na srebrno. Święty przedstawiony jest jako mężczyzną z brodą, z uniesioną w geście błogosławieństwa prawą ręką. W lewej trzyma muszlę i podtrzymuje ręką laskę w kształcie wysokiego krzyża. Przez ramię przewieszoną ma torbę, a u jego prawej stopy siedzi baranek. Postument, na którym stoi figura, składa się z 6 części, przedzielonych gzymsami.

Identyczna figura, wystawiona w tym samym roku, znajduje się w Baranowie (pow. ostrołęcki) przy moście na Płodownicy. Tamtejszy Jan nie ma krzyża. Pierwotnie ten jednorożecki też nie miał, a dorobił go dziadek obecnego właściciela posesji, na której stoi figura. Kolejna identyczna figura stoi w Łukowie (gm. Karniewo, pow. makowski)[15]. 

Tuż za św. Janem w Jednorożcu zaczynały się nisko położone paśniki[16]. Tu przychodziły dzieci na szkolne wycieczki, tu zbierano kaczeńce[1]. Ja pamiętam wycieczki szkolnego koła przyrodniczego - podziwialiśmy tu bociany i ich gniazda.

Marcin Piotrak (*1844, zm.?) z Jednorożca, w tle figura św. Jana Chrzciciela. Fot. A. Maciesza, 1914 r. Zbiory Towarzystwa Naukowego Płockiego.

Źródło.

33. Niemiecki cmentarzyk

To określenie cmentarza z okresu I wojny światowej, zlokalizowanego w Kociołku (zob. wyżej), przy współczesnej ul. Grzybowej. Tu przychodziły wycieczki szkolne, tu urządzano zabawy[1] (także alkoholowe) i mecze piłki nożnej... Po więcej zdjęć i wiadomości na temat cmentarza zapraszam tutaj: KLIK.

34. Rogatki

W Jednorożcu to nie określenie miejsca u wjazdu do wsi czy budynków ustawionych na granicy miejscowości[17], a centrum wsi. Tu znajduje się skrzyżowanie dróg Chorzele-Krasnosielc i Myszyniec-Przasnysz (współcześnie rondo z pomnikiem jednorożca), krzyż z 1892 r., figura św. Floriana z 1947 r.[1]. Może jednak nazwa ta to pozostałość po czasach, kiedy Jednorożec był tylko ulicówką (współczesna ul. Długa).

2001 r. Źródło.

Fot. Mirosław Krejpowicz, 2013 r.

Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło.

35. Rzędowy Bór

Państwowy las między Jednorożcem a Szlą[1], dawniej zwany też Szleńskim Borem od miejscowości Szla[14][16].

36. Stara Gmina

Budynek przy ul. Długiej, obok Korowótu (zob. wyżej) z początku lat trzydziestych XX w., postawiony jako siedziba władz gminych. Długo służył temu celowi[1] (czasowo jako siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej w Jednorożcu). W październiku 1979 r. przeprowadzono remont byłego budynku Urzędu Gminy przy ul. Długiej w Jednorożcu, do którego przeniesiono klub i kiosk "Ruch" i Gminną Bibliotekę Publiczną[3]. Po tym, jak urząd gminy przeniesiono do nowego budynku przy ul. Odrodzenia, znajdowały się tu mieszkania socjalne. Obecnie budynek jest niezamieszkały i w ruinie.

Widok od strony ul. Długiej. Fot. MWKmoch, 2014 r.

Widok od strony ul. Klubowej. Fot. MWKmoch, 2014 r.

37. Wądołowo

W dialekcie kurpiowskim wądół to dół do przechowywania np. kartofli lub suszenia lnu. Dawniej w Jednorożcu za zabudowaniami gospodarskimi przy ul. Długiej kobiety suszyły len[18] - wydaje się, że stąd to określenie. Obecnie to okolice hydroforni - ul. Polna[1].

Skrzyżowanie ulic: Leśnej i Polnej, okolice hydroforni. Fot. własna. 2014 r.

38. Wygonki

To okolice cmentarza w Jednorożcu[1]. W dialekcie kurpiowskim wygón albo przegón to boczna droga do pędzenia (przegnania) bydła na pastwisko[2].

39. Zastodole / zastodola
To pas nieużytków za stodołami gospodarstw leżących przy ul. Długiej w Jednorożcu, głównie po południowej stronie. Dawniej za posesjami gospodarze kopali doły na ziemniaki (stąd też pobliskie Wądołowo, zob. wyżej), które okrywano słomą i przykrywano ziemią. W pozostałościach po rejkach wrzucano śmieci. Tu również bawiły się dzieci, wypasano gęsi, ganiano krowy. Później obszar ten uporządkowano i założono tzw. park, którego pozostałości można jeszcze znaleźć[1]. Zastdole były pasem ziemi o długości ok. 35 m. Na wolnych miejscach czasami leżały sterty wymłóconej słomy. Tu również pasione były owce. Z Zastodola brano jasny piasek, którym wysypywano wzory na ul. Długiej, by udekorować trasę na procesję eucharystyczną w Boże Ciało[6].

Fot. MWKmoch, 2014 r.

Fot. MWKmoch, 21 VIII 2019 r.

40. Zgorzelec

Pastwiska i łąkiw lasach olszynowych za Grądami (zob. wyżej) w kierunku Drążdżewa Nowego. Dawniej były tu również pola uprawne. Miejsce to nazywano też paśnikami za Wojciechem[1]. Dojechać tu można było ul. Zieloną (Kocie Nery - zob. wyżej)[6].

41. Żydowo

Zachodnia część ul. Długiej oraz część wsi Ulatowo-Pogorzel bezpośrednio granicząca z Jednorożcem. Nazwa pochodzi od ludności żydowskiej, jaka mieszkała na tym obszarze[1] od co najmniej XVIII w. 

Fot. MWKmoch, 2014 r.

42. Kardasiowa dróżka 
Polna droga prowadząca przez Księdzowe pole (zob. wyżej) na skróty z Wygonek (zob. wyżej) do ul. Jasnej. Tędy jeżdżono na skróty na pola[1].

43. Rzędówka

Szeroki rów poprowadzony równolegle do Orzyca przez pola i łąki w celu zbierania nadmiaru wody z okolicy albo jej zatrzymywania przez stawianie tamy. Wypływa z Ulatówki, wpływa do Orzyca[1].

Inne miejsca:

44. Góra Byk, Góra Orzoł, Orzełek, Wilk, Włóka
To określenia wzniesień w dolinie Orzyca, piaszczystych pagórków, które wystawały znad lustra wody jako wyspy, kiedy rzeka była nieuregulowana. Nie wszystkie znajdują się w pobliżu Jednorożca, ale to nie przeszkadza w tym, by o nich wspomnieć.

Orzoł to jeden z większych pagórków, gdzie widać grodzisko z niewielkim podgrodziem oraz wałem wokół. Widocznie już w prehistorycznych czasach chronoli się tu ludzie. W okolicy dokonywano odkryć archeologicznych[21].

Z. Polakowski, Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach, sołectach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997.

Byk to wzgórze w widłach dawnego Orzyca, dziś w dolinie rzeki, niedaleko jej koryta. Na pewno w okresie międzywojennym było zamieszkane - w czasie okupacji w zabudowaniach należących dawniej do Żyda Grynberga chronili się członkowie oddziału AK "Łowcy". Dostawali się tu łódką. Podobno w czasie powstania styczniowego to wzgórze wykorzystywali Polacy, by skryć się przed Moskalami. Byk znajduje się na północ od wsi Połoń, na wysokości jej wschodniego krańca.

Góra Byk. Fot. M. Masalski

Góra Byk na mapie z Geoportalu.

45. Granica

Prawdopodobnie droga prowadząca dawniej z Jednorożca do Karolewa przez Las u Cieżara / Bór (zob. wyżej)[16].

46. Księża Górka

To jeden z pagórków w dolinie Orzyca na terenie gm. Jednorożec, konkretnie między Stegną, Drążdżewem Nowym a Budami Rządowymi. Najłatwiej do niej dojechać Rzędówką, czyli dróżką nad kanałkiem irygacyjnym tuż przed Orzycem - jadąc od Jednorożca, należy skręcić w prawo.

Nazwa tego miejsca pochodzi podobno od tego, że ukrywała się tutaj grupa księży. Niestety nic więcej nie wiadomo. Może to byli zakonnicy z Przasnysza, a historia dotyczy powstania styczniowego? Czynnie włączyli się do walk m.in. gwardian klasztoru Paschalis Błażejewski, księża Szymon Cebula (dosłużył się stopnia pułkownika), Narcyz Rozbachowski oraz klerycy Cyryl Skalski (wywieziony na Syberię) i Anzelm Czaplicki. Represje popowstaniowe ciężko dotknęły właśnie tę grupę, bowiem przy Komitecie Urządzającym ustanowiono Komisję do spraw klasztorów rzymsko-katolickich, która stwierdziła jawny udział konwentu z Przasnysza w powstaniu, co doprowadziło do natychmiastowego jego zamknięcia (29 XI 1864 r.). Spośród 16 zakonników przebywających wówczas w klasztorze część trafiła do więzień, część wyjechała zagranicę bez prawa powrotu, resztę skierowano do jednego z 12 zachowanych konwentów. Przasnyski klasztor bernardynów przekazano w administrację Walerianowi Wojciechowskiemu, jedynemu zatrzymanemu w Przasnyszu bernardynowi, a po jego śmierci przeszedł on w ręce księży świeckich. Część biblioteki klasztornej wywieziono do seminarium diecezjalnego w Płocku, część uległa rozproszeniu[19].

Kazimierz Lesiński (1918-2019), którego rodzice Stanisław i Leokadia z Bergów wyemigrowali do Ameryki na początku XX w. i w 1922 r. wrócili do Jednorożca, wspominał, że teren z Księżą Górką należał do jego rodziny. Zapisał: Legenda głosi, że pod wzniesieniem został zakopany przez Rosjan skarb. Nikt do tej pory go nie znalazł[20].

Od kilku osób słyszałam też, że na Księżej Górce straszy. Dlaczego, od kiedy - nie wiadomo... Od Czytelników i Czytelniczek dowiedziałam się, że podobno na tej górce rozstrzelano księdza i dlatego tam straszy. Mówi się, że tylko na samym środku górki bardzo dobrze słychać dzwony kościelne. Mówiono, że był tam kiedyś kościół/klasztor, w którym ukrywali się księża/zakonnicy, którzy brali udział w jakichś walkach, a sam kościół/klasztor zapadł się pod ziemię. Podobno raz na sto lat słychać stamtąd bicie dzwonów.

Fot. MWKmoch, 6 VIII 2019 r.

47. Pieczyska
To określenie gruntu, na którym stoi dzisiaj m.in. zespół budynków oświatowych i sportowych w Jednorożcu. Ciągnęły się aż do cmentarza, do Księdzowego Pola (zob. wyżej)[22].

48. Stegna
Wieś zrośnięta w całość z Jednorożcem ma nazwę w formie liczby pojedynczej. O jej historii pisałam tutaj: KLIK. Możliwe, że pierwotnie nazwa miała formę liczbę mnogiej, a znaczyła tyle, co ścieżki, wygony (w dialekcie kurpiowskim stegna to wydeptane ścieżki lub wydeptane miejsca na łąkach i pastwiskach). Może pozostałością po formie w liczbie mnogiej jest używane do dziś określenie w dopełniaczu (na) „Stegnach”.

 

Fot. MWKmoch, 2017 r.

 

48. Studziany Dół

Prawdopodobnie miejsce przy drodze zwanej Granicą (zob. niżej), za Wygonkami, przy drodze z Jednorożca do Drążdżewa[16].

A oto plany zbierające oznaczenia liczbowe - możecie sprawdzić, gdzie znajduje się dane miejsce.

Oprac. T. Wojciechowska. 

Przypisy:

[1] T. Wojciechowska, Jednorożec. Historia wsi, Jednorożec 2015 (treści dotyczące nazw miejscowych można znaleźć w artykule w "Głosie Gminy Jednorożec", 2010, 4 (20), s. 18-19).

[2] H. Gadomski, M. Grzyb, T. Żebrowski, Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich, Ostrołęka 2013. 

[3] Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu, Kronika Urzędu Gminy [b.n.s.].

[4] KLIK.

[5] Relacja Stanisławy Ferenc z Ulatowa-Pogorzeli (2019).

[6] M. Deptuła, Jednorożec. Powrót do przeszłości, Żywiec 2017.

[7] KLIK.

[8] "Dziennik Urzędowy Województwa Ostrołęckiego", 1985, 11, s. 1.

[9] D. Staszewski, Moralność i umoralnienie Kurpiów. Studium obyczajowe (Odbitka z „Ech płockich i łomżyńskich”), Płock 1903.

[10] Muzeum Historyczne w Przasnyszu, M. Wardakowa Wspomnienia z lat 1927–1939 dotyczące pracy w Jednorożcu – w szkole i w środowisku, Kraków 1979, sygn. Mźr 118.

[11] M. Wiśnicki, Z. Miecznikowski, Gmina Chorzele. Przewodnik turystyczny, Chorzele 2008.

[12] KLIK.

[13] Archiwum społeczne w gm. Jednorożec prowadzone przez Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", Mieszkańcy Jednorożca przed II wojną światową, oprac. J. Popiołek [mps] 2014–2017.

[14] Towarzystwo Naukowe Płockie, Rękopisy Marii Macieszyny, sygn. R.457.

[15] M.W. Kmoch, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

[16] S. Wilga, Smutna Dola Wiosky Jednorożec, oprac. M.W. Kmoch, "Krasnosielcki Zeszyt Historyczny", 27 (2016), s. 3-44.

[17] KLIK.
[18] Archiwum społeczne w gm. Jednorożec prowadzone przez Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", Wspomnienia Marianny Piotrak z Mordwów (spisała J. Popiołek), [mps] 2011–2013.

[19] R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866-1939, Przasnysz 1999.

[20] Wspomnienia Kazimierza Lesińskiego z USA o Jednorożcu, tłum. M. Duda, zebrała, oprac. i przyg. do druku T. Wojciechowska, "Głos Gminy Jednorożec", 2018, 2 (50), s. 12-13.

[21] Z. Polakowski, Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach, sołectach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997.

[22] M.W. Kmoch, Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020 [w druku].

[23] KLIK.

Do następnego!