KALENDARIUM HISTORII POLSKI: lipiec

Już mija siódmy miesiąc, jak dodaję posty z tej serii ;)

A co dzisiaj?

A dzisiaj wpis odnośnie wydarzenia, którego rocznica już była, i to na początku miesiąca. Jest jednak ono w historii Polski bardzo ważne, dlatego o nim przypominam.

UNIA LUBELSKA 1569, moi Państwo! ;)

Zapraszam :*

Unia lubelska z 1569 roku to punkt zwrotny w stosunkach polsko-litewskich. Jej geneza jest skomplikowana, a historycy przedstawiają ją w różny sposób. Przyczyny unii lubelskiej możemy pogrupować na zewnętrzne i wewnętrzne.

Do przyczyn zewnętrznych z pewnością należy zaliczyć wojnę inflancką[1], którą Wielkie Księstwo Litewskie prowadziło przeciwko Moskwie samodzielnie, w późniejszym czasie z wyraźną pomocą militarną i dyplomatyczną Korony[2]. Działania wojenne wyczerpały siły litewskie, obciążając znacznie tamtejszą szlachtę poprzez służbę wojskową i podatki oraz przynosząc Wielkiemu Księstwu duże straty, m. in. utratę Połocka[3]. Oprócz zagrożenia rosyjskiego zwracano też uwagę na zagrożenie ze strony Tatarów, co dotyczyło jednak tylko szlachty na Wołyniu. Odgrywała ona dominującą rolę na Ukrainie i dążyła do unii z Polską, licząc na zabezpieczenie Ukrainy przed najazdami tatarskimi[4]. 

Wśród przyczyn wewnętrznych należy wskazać dążenie szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego do uzyskania polskich przywilejów szlacheckich, szczególnie na Podlasiu. W literaturze zaznaczano, iż szlachta litewska chciała unii, podczas gdy magnateria Wielkiego Księstwa była jej przeciwna. Należy jednak zwrócić uwagę, iż szlachta litewska uzyskała zasadniczo przywileje szlachty polskiej w ramach II Statutu Litewskiego w 1566 roku, jednak reformy te nie w pełni zrównały szlachtę z Wielkiego Księstwa Litewskiego ze szlachtą koronną. Poza tym zwracano uwagę na ówczesną słabość szlachty litewskiej w stosunku do magnaterii, stąd szlachta zrozumiale dążyła do zbliżenia z Polakami w celu umocnienia swej pozycji w Wielkim Księstwie[5].

Zwracając uwagę na odrębność interesów szlachty i magnaterii Wielkiego Księstwa trzeba zauważyć, iż obie grupy dążyły do zachowania swojej państwowości w ramach unii z Koroną. Poza tym, przeciwna unii magnateria został osłabiona w latach 60. XVI wieku, głównie po śmierci jej przywódcy i przeciwnika unii z Polską, Mikołaja Czarnego Radziwiłła. Magnaterię jako grupę osłabiała rywalizacja Radziwiłłów z Chodkiewiczami, zakończona zbliżeniem drugiego rodu do domu królewskiego i ostatecznym poparciem idei unii z Koroną[6].

Mikołaj Czarny Radziwiłł. Sztych Hirsza Leybowicza według portretu z XVI wieku. 

Podział administracyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego około 1550 roku.

Również szlachta polska dążyła do zjednoczenia z Wielkim Księstwem Litewskim. Unia polsko-litewska była jednym z zasadniczych celów ruchu egzekucyjnego, mieściła się w zakresie programu modernizacji państwa i ustroju demokracji szlacheckiej. Badacze często podnoszą problem dążenia szlachty polskiej do ziemi i urzędów na Wschodzie, co było związane z przeludnieniem Korony[7]. Należy przy tym pamiętać o tym, że Polacy domagali się zrównania praw z Litwinami na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w dostępie do ziemi, godności i urzędów na zasadzie wzajemności.

Ważną rolę odegrał Zygmunt August, który od 1562 roku konsekwentnie dążył do zawarcia unii polsko-litewskiej[8]. Jego pozycja zmieniała się w zależności od rozwoju wydarzeń politycznych w Koronie i Wielkim Księstwie. Niewątpliwie ważną rolę odegrał brak potomstwa Zygmunta, co rodziło obawę szlachty przed wymarciem dynastii Jagiellonów po śmierci króla i rozpadem unii polsko-litewskiej. W tej sytuacji August czynił wszelkie starania, by zapobiec takiemu rozwojowi wypadków i złączyć oba państwa silniejszymi więzami. To wiązało się z potrzebą stworzenia nowych instytucji, wspólnych dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, istniejących obok jednego monarchy.

Portret Zygmunta II Augusta, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego, ok. 1555 r.

Przesłanką skłaniającą ku unii były także reformy wewnętrzne w Wielkim Księstwie Litewskim. Właśnie upodobnienie ustroju wewnętrznego Wielkiego Księstwa do Korony stało się decydującym czynnikiem, zapewniającym trwałość unii polsko-litewskiej. Dodatkowo, także rozwój gospodarczy i kulturalny Królestwa Polskiego w I połowie XVI wieku sprawiał, iż kraj ten był atrakcyjnym partnerem dla sąsiadów, szczególnie dla Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Zawarcie unii polsko-litewskiej nastąpiło na sejmie lubelskim w 1569 roku. Obradował on z przerwami ponad pół roku (od 10 stycznia[9] do 12 sierpnia[10]) w Lublinie, osobno sejm litewski i osobno koronny. Sejm lubelski można podzielić na trzy okresy: wstępny, okres obrad polskiego sejmu oraz końcowy okres wspólnych obrad.

Pierwszy okres trwał do ucieczki Litwinów, którzy bez pożegnania władcy wyjechali z Lublina w nocy z 28 lutego na 1 marca. Do tego czasu każda ze stron przedstawiła ogółowi własne stanowisko[11]. Unia według Litwinów miała być rozwiązaniem pośrednim między unią personalną i realną a przymierzem wojskowym. Plan litewski zakładał: brak wspólnej elekcji, istnienie odrębnych sejmów: polskiego i litewskiego obok sejmu wspólnego dla obu organizmów, odrębne urzędy, wspólne poselstwa zagraniczne oraz prawo nabywania ziem dla Polaków na terenie Wielkiego Księstwa. Polacy odrzucili propozycję strony litewskiej, po czym posunięcia mediacyjne przedsięwziął Zygmunt August, jednak nie przyniosły one skutku. Dalsze pertraktacje przerwała ucieczka Litwinów z Lublina, świadectwo determinacji, ale też braku wyczucia sytuacji oraz zdolności dyplomatycznych, co stanowiło podstawę do zerwania sejmu i mogło być spowodowane obawą przed narzuceniem Wielkiemu Księstwu Litewskiemu polskiej koncepcji unii[12].

Drugi okres działania sejmu lubelskiego trwał do powrotu przedstawicieli strony litewskiej na obrady oraz wznowienia rozmów 7 czerwca 1569 roku. W tym czasie rozegrały się najważniejsze wydarzenia sejmu, związane z kwestią inkorporacji do Korony Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny, czyli bezpośredniego oderwania tych ziem od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Postulat ten został wysunięty przez polską szlachtę. Zygmunt August zaaprobował to rozwiązanie, przeprowadził pertraktacje z pozostałymi w Lublinie posłami podlaskimi i wołyńskimi, po czym 5 marca 1569 roku ogłosił aneksję Podlasia do Korony. Równolegle rozmawiano z Wołynianami co do warunków inkorporacji do Korony[13]. Ostateczny akt włączenia Wołynia do Korony podpisano 27 maja 1569 roku i dotyczył on także Bracławszczyzny[14]. Postulat przyłączenia Kijowszczyzny wysunęli Wołynianie, do czego początkowo sceptycznie nastawieni byli Polacy. Zwracano uwagę na konieczność wzrostu wysiłku militarnego i finansowego Korony na wschodzie w walce z wrogiem: Tatarami[15] i Moskwą[16]. Ostatecznie akt inkorporacji Kijowszczyzny podpisano 6 czerwca, co zakończyło spór polsko-litewski na sejmie lubelskim.

Przywileje inkorporacyjne zawierały sformułowania strony polskiej, dotyczące przyłączenia Wołynia i Kijowian do Polaków jako „równi do równych, wolni do wolnych”[17], co wskazywało na wolnościowy i równościowy charakter unii lubelskiej. W uzasadnieniu inkorporacji Korona użyła historycznych argumentów, akcentując fakt, iż Podlasie, Wołyń i Kijowszczyzna stanowiły kiedyś własność polską i stąd potrzeba powrotu do Królestwa tych terenów. Były to jednak insynuacje, ponieważ te tereny nigdy nie należały do Korony Polskiej[18].

Zwracając uwagę na aspekt prawny inkorporacji Kijowszczyzny, Podlasia i Wołynia do Królestwa Polskiego, należy zauważyć, iż akty aneksyjne były złamaniem prawa przez wielkiego księcia litewskiego, Zygmunta Augusta w stosunku do zapisów, które on sam zatwierdził oraz zaprzysiągł. Chodzi tu głównie o zapis na temat integralności terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, potwierdzony w przywilejach ziemskich, m. in. z 1547 roku oraz w II Statucie Litewskim z 1566 roku[19].

Umiarkowane rozwiązania wzięły górę nad radykalizmem na zjeździe w Wilnie 20 marca 1569 roku, kiedy ułożono litewski kontrprojekt unii, przeciwstawiono później w uchwale z 24 marca, podjętej przez sejm koronny in contumaciam[20], czyli w nieobecności posłów i panów-rady litewskich[21]. W celu wznowienia rokowań w sprawie unii wysłano do Lublina delegację, jednak rozmowy niedługo po wznowieniu przerwano, a władca wyznaczył termin nowych sejmików przedsejmowych na dzień 10 maja 1569 roku.

W drugim okresie obrad sejmu lubelskiego, 30 marca (antydatacja na 24 marca[22]) 1569 roku opracowano nowy projekt unii polsko-litewskiej, jednak była to jednostronna deklaracja Zygmunta Augusta i strony polskiej, bez udziału delegacji litewskiej. Stanowił on jednak punkt wyjścia dla pertraktacji końcowego okresu obrad sejmu, miał umiarkowany charakter i w większości był powtórzeniem ustaleń sejmu warszawskiego z lat 1563-1564. Projekt ten zakładał: wspólne sejmy dla Korony i Wielkiego Księstwa, rezygnację z uroczystości podniesienia na wielkiego księcia litewskiego[23] oraz odrębność sądów, prawa i urzędów. Kolejne postanowienia dotyczyły zachowania tytułu Wielkiego Księstwa Litewskiego, przymierze wojskowe i wspólne poselstwa.

Od 7 czerwca 1569 roku datuje się ostatni okres obrad sejmu lubelskiego z udziałem zarówno Polaków, jak i Litwinów, którzy przestawili własne projekty unii. Strona litewska wyraziła zgodę na kondominium polsko-litewskie w Inflantach i na jedną, polską pieczęć do zatwierdzenia przywilejów dnia 28 marca 1569 roku, co było przełomem w pertraktacjach. Uroczyste posiedzenie sejmu, połączone z odczytem aktu unii polsko-litewskiej, jego podpisaniem oraz zaprzysiężeniem odbyło się 1 lipca 1569 roku. Sejm jednak obradował jeszcze do 12 sierpnia, wydając w tym czasie dokumenty uzupełniające: ustalenie porządku rady koronnej polskiej i litewskiej[24], „Potwierdzenie unii między narody polskimi i litewskimi na sejmie walnym lubelskim roku 1569 skończonej”[25] oraz konstytucje sejmowe „obojga narodu uniowanego: polskiego i litewskiego” z dnia 11 sierpnia 1569 roku[26].

Unia Lubelska – obraz Jana Matejki. O Matejce i jego twórczości pisałam TUTAJ.

 W akcie unii lubelskiej, wystawionym przez sejmy: koronny i litewski 1 lipca, a w tak samo brzmiącym egzemplarzu przez króla 4 lipca[27], uznano, iż już Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nieróżne i nierozdzielne ciało, a także nieróżna, ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się z dwóch państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła[28]. Oświadczenie to przejęto niemal bez zmian z aktu unii mielnickiej z 1501 roku[29].

Akt unii lubelskiej, tekst oryginalny TUTAJ.

Postanowiono wspólną elekcję króla, który zachował tytuł wielkiego księcia litewskiego. Koronacja w Krakowie[30] nie miała być uzupełniana wyniesieniem na tron litewski. Władca miał zatwierdzać wspólne prawa i przywileje obu narodów. Warto zaznaczyć, iż w ostatecznym kształcie dokumentu unii pominięto drażliwą kwestię pieczęci do zatwierdzania przywilejów. Przysięgi miały być składane królowi i Koronie Polskiej zarówno przez urzędników polskich, jak i przyszłych litewskich, przy czym nie istniało analogiczne zobowiązanie Polaków wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zatwierdzono postanowienia odnośnie wspólnej polityki zagranicznej, obejmujące konsultacje w celu wysłania posłów zagranicę, wspólne umowy czy międzynarodowe przymierza. Przewidziano likwidację umów szkodliwych dla jednej ze stron. Ustalono wzajemną pomoc w razie potrzeby oraz wspólny sejm[31] (odbywający się w Warszawie[32]), z jednoczesną likwidacją dawnych sejmów litewskich i polskich. Przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie posłów i senatorów litewskich weszli do polskiego parlamentu[33], przy czym wprowadzono zasadę przemieszania zarówno posłów, jak i senatorów. Ściśle wyznaczono określoną hierarchię posłów i senatorów poszczególnych województw i biskupstw. Wysoko w hierarchii uplasowali się reprezentanci województwa wileńskiego i trockiego oraz biskup wileński. Wojewoda wileński znajdował się na czwartym miejscu hierarchii świeckiego senatu, kasztelan wileński trzy miejsca niżej, a biskup wileński, na przemian z poznańskim, na trzecim miejscu. Do senatu włączono tylko częściowo radę panów litewskich, mająca swoich odpowiedników w polskim senacie: biskupów, wojewodów, kasztelanów i „ministrów” (należeli do nich: marszałek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy i podskarbi wielki). Wykluczono licznych urzędników dworskich i kniaziów, co w sumie dało 140 osób w senacie: 113 z Korony i 27 senatorów litewskich. Główną przyczyną dużej dysproporcji pomiędzy liczbą polskich a litewskich senatorów była zmiana liczby kasztelanów: 73 koronnych oraz 10 z Wielkiego Księstwa, co wiązało się z nowością tego urzędu w Wielkim Księstwie. Mniejsze różnice liczebnościowe pomiędzy reprezentantami Korony a Wielkiego Księstwa występowały w gronie wojewodów (22 polskich i 10 litewskich) i „ministrów”, których było po 5. Dysproporcje te jednak nie miały znaczenia, ponieważ decyzje w senacie podejmowano większością głosów. W izbie poselskiej obradowało 114 posłów polskich, w tym kilku pruskich, oraz 48 litewskich. Decyzje w tej izbie nie były zasadniczo objęte zasadą większości głosów, obowiązywała tu jednomyślność[34].

Kolejne postanowienie unii lubelskiej to zachowanie w mocy wszelkich przywilejów, praw i wolności, nabytych w Koronie i na Litwie od poczęcia uniej[35], czyli od roku 1385. W drodze wyjątku zniesiono myta oraz cła w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim zarówno dla duchowieństwa, jak i dla szlachty, obejmujące towary pochodzące z ich gospodarstw. Utrzymano odrębność litewskich urzędów centralnych i całej administracji: kanclerz i podkanclerzy kierowali osobną litewską kancelarią, hetman wielki i polny dowodzili wojskiem, natomiast podskarbi wielki zawiadywał skarbem litewskim. Zachowano też odrębność sądownictwa litewskiego, opartego na polskich wzorcach i prawa sądowego (II Statut Litewski). Ustanowiono wspólną monetę pod względem wagi i wartości[36], jednak bito ją osobno w Koronie i osobno w Wielkim Księstwie, pod stemplem każdego z państwa (zapis przejęty z unii z 1505 roku). Z ostatecznego tekstu unii usunięto zapis, mówiący o zakazie nabywania majątków na terenie Wielkiego Księstwa przez Polaków. Postanowiono, iż egzekucja dóbr nie obejmie terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego, co w praktyce oznaczało pozostawienie nadań dóbr wielkoksiążęcych na rzecz magnaterii.

Unia lubelska okazała się być kompromisem między inkorporacyjnym stanowiskiem strony polskiej a luźnym związkiem państw, forsowanym przez przedstawicieli Wielkiego Księstwa Litewskiego. Polacy zrezygnowali z planów inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony, a Litwini zgodzili się na wspólne państwo za cenę samodzielności wewnętrznej Wielkiego Księstwa w ramach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Nowo wypracowana koncepcja federalistyczna polegała na wspólnej władzy ustawodawczej (sejm walny), przy zachowaniu odrębności władzy wykonawczej (zatwierdzono jednak wspólnego władcę) i sądowniczej. Unia realna była od 1569 roku podstawą prawną federacji polsko-litewskiej, która przejmowała część suwerennych praw obu części składowych, Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego[37].

Rzeczpospolita Obojga Narodów po unii lubelskiej w 1569 roku.

Problemów nastręcza wzajemna relacja między Koroną a Wielkim Księstwem po unii lubelskiej. Nie można mówić tu o pełnej równości obu stron, chociaż późniejszy przebieg stosunków polsko-litewskich wskazuje na równość Polaków i Litwinów jako naczelną zasadę w ich relacjach. Honorowe pierwszeństwo polskich posłów i senatorów czy koronacje królewskie w Krakowie wskazują na niekwestionowaną przewagę tradycji polskiej. Źródłem nierówności stron: polskiej i litewskiej były różnice wynikające z administracji i ustroju, zwłaszcza jeśli chodzi o urzędy i ich zadania. Nierówność obu stron powodowała też bierność strony litewskiej, która nie przeforsowała zapisu kolejności zmiany miejsca obrad sejmowych, raz w Koronie, a innym razem w Wielkim Księstwie, choć wysuwano postulaty, by co trzeci sejm odbywał się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Grodnie[38].

Problemem jest także kwestia „dobrowolności” lub „przemocy” Polaków nad Litwinami. Dokument sprawia wrażenie dobrowolnego porozumienia obu stron przy mediacji Zygmunta Augusta, jednak inkorporacja Podlasia, Wołynia i Kijowszczyny przemawia za naciskiem Polaków na Litwinów, przy czym należy pamiętać, iż Podlasianie i mieszkańcy Wołynia sami dążyli do złączenia z Koroną. Akt unii podpisali zgodnie: król, strona polska i litewska, co świadczy o „dobrowolności” tego dokumentu, mimo pewnych zastrzeżeń[39].

Można pokusić się o stwierdzenie, iż utrata znacznej części terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego na rzecz Korony Polskiej była spowodowana postawą strony litewskiej (ucieczka z Lublina). Zarzutem skierowanym w stronę Wielkiego Księstwa może być też to, iż państwo litewskie nie potrafiło lub w małym stopniu przyciągało i zainteresowało sobą elity ruskie z południa Wielkiego Księstwa, który, wobec słabości Wielkiego Księstwa Litewskiego i zagrożenia ze strony absolutystycznej Moskwy[40], wybrały demokratyczny ustrój Korony. Fakt ten świadczy o atrakcyjności polskiego ustroju w XVI wieku[41].

Dowodem mocarstwowości nowo powstałego Rzeczpospolitej Obojga Narodów po 1569 roku mogą być zwycięskie wojny z Moskwą, dzięki którym Wielkie Księstwo Litewskie osiągnęło główne korzyści terytorialne: odzyskało Połock (1582), Smoleńsk (1618) i wiele ziem ruskich, utraconych w walkach od 1492 roku[42]. Unia zakończyła także sięgające połowy XIV wieku spory polsko-litewskie o Wołyń i Podole. Korona, po aneksji tych terenów, przejęła ciężar wojny z Tatarami. Zmieniła się też struktura społeczna i polityczna państwa: wzrosła rola i potęga litewsko-ruskiej oraz polskiej magnaterii, co doprowadziło do oligarchii magnackiej w okresie późniejszym. Zmiany zaszły także w szeroko rozumianej kulturze: osłabienie elit politycznych i kulturalnych w Wielkim Księstwie i szczególnie na Rusi w wyniku polonizacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz ekspansja kultury polskiej na tereny wschodnie, czyli okcydentalizacja kultury[43]. Ziemie ruskie wcielone do Korony zachowały autonomię: prawo ruskie, oparte o II Statut Litewski, język ruski oraz równouprawnienie katolików i prawosławnych[44].

Warto zaznaczyć też zdanie Litwinów, którzy uważają, iż unia lubelska wpłynęła na dalsze osłabianie Wielkiego Księstwa i umocniła polonizację terenów litewsko-ruskich. Również niepokoje społeczne i zaostrzone stosunki na Ukrainie w połowie XVII wieku swoją genezą sięgają unii z 1569 roku, która doprowadziła do ekspansji magnatów i polskiej szlachty na tereny wschodnie, gdzie w wyniku najazdów tatarskich powstało wiele dogodnych do kolonizacji terenów[45].

---

[1] A. Januškevič, Unia lubelska a wojna inflancka: wzajemna współzależność na tle polityki wewnętrznej Litwy, w: Unia lubelska z 1569 roku. Z tradycji unifikacyjnych I Rzeczpospolitej, red. T. Kempa, K. Mikulski, Toruń 2011, s. 45.

[2] J. Bardach, O Rzeczpospolitą. Dzieje związku Polski z Litwą do schyłku XVIII wieku, Warszawa 1998, s. 46. Politykę króla wobec unii scharakteryzował w swojej relacji do Rzymu nuncjusz papieski Juliusz Ruggieri: Ma Jego Królewska Mość inny zamiar, który go niemało zajmuje, to jest zjednoczenie Litwy z Koroną w sposób niżej opisany, a to tym końcem, aby połączone siły mogły łatwiej opierać się wspólnym nieprzyjaciołom, a mianowicie Moskwie, której, jak się okazało z doświadczenia, Litwini nie są w stanie podołać, a Polacy, nie będąc z nimi złączeni, nie chcieli wojować w tamtych stronach bez żołdu.

[3] A. Januškevič, Początek przełomu: sejm wileński 1563 r. na tle wojny inflanckiej i reform ustrojowych w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań, red. T. Ciesielski i A. Filipczak-Kocur, Warszawa-Opole 2008, s. 81.

[4] G. Błaszczyk, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności: 1492-1569, Poznań 2002, s. 144.

[5] H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, wyd. 2, Poznań 2006, s. 619.

[6] G. Błaszczyk, op. cit., s. 145.

[7] Ibidem, s. 145. Wydaje się, iż w tych twierdzeniach jest sporo przesady, choć takie działania występowały w późniejszym okresie historii.

[8] A. Januškevič, op. cit., s. 46.

[9] J. Bardach, op. cit., s. 24. J. Bardach pisze o 19 stycznia 1569 roku.

[10] Idem, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVII w., Warszawa 1970, s. 54. Sejm lubelski był złożony już na 23 grudnia 1568 roku.

[11] H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy: stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588, Warszawa 2002, s. 21; H. Wisner, Unia. Sceny z przeszłości Polski i Litwy, Warszawa 1988, s. 114. Polacy przełożyli dwa projekty unii: jeden autorstwa biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, idący  na spore ustępstwa wobec Litwinów oraz drugi, późniejszy plan, datowany na 12 lutego. Ten ostatni przewidywał: jeden wspólny sejm, likwidację podniesienia książąt litewskich (odpowiednik koronacji na króla polskiego) oraz prawo posiadania urzędów i majątków ziemskich dla Polaków w Wielkim Księstwie Litewskim i Litwinów w Koronie. Padniewski chciał zastąpienia nazwy „Wielkie Księstwo Litewskie” określeniem „Nowa Polska”, co zrównałoby Litwę z koronnymi prowincjami: Małopolską i Wielkopolską.

[12] A. Rachuba i in., Historia Litwy: dwugłos polsko-litewski, tł. Jolita Karczewska-Rus, Warszawa 2009, s. 84.

[13] G. Blaszczyk, op. cit., s. 148. Nie pertraktowano w sprawie samej inkorporacji, ponieważ mieszkańcy Wołynia byli jej przychylni. Na postawę propolską szlachty wolińskiej wpłynęły: atrakcyjność przywilejów szlachty polskiej (także po 1566 roku) oraz słabość Wielkiego Księstwa Litewskiego na południowym-wschodzie, nie będącego w stanie zabezpieczyć przygranicznych terenów przez najazdami tatarskimi. Chęć zbliżenia z Koroną Wołynianie postulowali już w 1568 roku, domagając się wspólnego z Koroną sejmu.

[14] G. Błaszczyk, op. cit., s. 159; H. Lulewicz, op. cit., s. 26. Jeszcze w XV wieku istniał tradycja odrębności Rusi. Symboliczną rolę w tym względzie odegrała likwidacja księstwa kijowskiego przez Kazimierza Jagiellończyka w latach 1470-1471, gdy po śmierci kniazia Semena Olelkowicza król powołał w Kijowie na stanowisko swojego urzędnika Marcina Gasztołda, litewskiego katolika, który został pierwszym wojewoda kijowskim. W ten sposób ostatnie wielkie księstwo dzielnicowe Rusi, posiadające odrębną tradycję, spadło do rangi województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Późniejsze  próby wyodrębnienia się Kijowa nie powiodły się. Idea Rusi jako samodzielnej jednostki politycznej upadła w latach 90. XV wieku w wyniku opozycji panów litewskich wobec podziału państwa na Litwę i Ruś przez przekazanie terytorium danego księstwa kijowskiego Zygmuntowi Jagiellończykowi.

[15] J. Bardach, O Rzeczpospolitą, s. 24.

[16] Idem, Studia z ustroju…, s. 55.

[17] Ibidem, s. 148.

[18] G. Błaszczyk, op. cit., s. 149.

[19] Ibidem, s. 149.

[20] J. Bardach, O Rzeczpospolitą, s. 25.

[21] H. Wisner, op. cit., s. 121.

[22] G. Błaszczyk, op. cit., s. 150.

[23] E. Dubas-Urwanowicz, Możnowładztwo koronne i Wielkiego Księstwa Litewskiego latach 1492-1569. Próba porównania, w: Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań, red. T. Ciesielski i A. Filipczak-Kocur, Warszawa-Opole 2008, s. 179-196. Do 1563 roku stolec wielkoksiążęcy miał charakter dziedziczny, chociaż istniało tzw. podnoszenie na stolec gospodarski, wybór realizujący się przez zgodę elit możnowładczych na przejęcie władzy wielkiego księcia litewskiego przez kolejnego reprezentanta dynastii Jagiellonów. 

[24] H. Łowmiański, op. cit., s. 627.

[25] H. Wisner, op. cit., s. 122.

[26] G. Błaszczyk, op. cit., s. 150.

[27] J. Bardach, Studia z ustroju…, s. 56.

[28] S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506-1648), w: Wielka Historia Polski, t. 4, Kraków 2000, s. 146.

[29] J. Bardach, Studia z ustroju…., s. 56.

[30] S. Grzybowski, op. cit., s. 145-146.

[31] J. Bardach, O Rzeczpospolitą, s. 27. W praktyce aż po przełom XVII i XVIII wieku obok wspólnych sejmów polsko-litewskich odbywały się osobne zgromadzenie litewskie, zwane zjazdami głównymi Wielkiego Księstwa Litewskiego lub konwokacjami wileńskimi.

[32] Idem, Studia z ustroju…, op. cit., s. 56.

[33] S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, t. 2: Litwa, Lwów 1921, s. 142. Do wspólnego senatu włączono tylko tych z członków poprzedniej litewskiej rady wielkoksiążęcej, którzy godnościami odpowiadali członkom polskiej rady: 2 biskupów litewskich, 9 wojewodów oraz starostę żmudzkiego (stojącego na równi z wojewodami), 10 kasztelanów oraz ministrów: kanclerza i podkanclerzego, marszałka wielkiego i nadwornego oraz podskarbiego ziemskiego.

[34] G. Błaszczyk, op. cit., s. 152.

[35] S. Grzybowski, op. cit., s. 146. W odniesieniu do Wielkiego Księstwa były to przywileje ziemskie, dzielnicowe oraz II Statut Litewski.

[36] Z. Kiaupa i in., Historia Litwy: od czasów najdawniejszych do 1795 roku, tł. na jęz. pol. Piotr Grablunas i in., Warszawa 2008, s. 229.

[37] G. Błaszczyk, op. cit., s. 153-154. W nauce polskiej można wyróżnić trzy odrębne stanowiska, dotyczące charakteru unii lubelskiej:

1. Unia realna (Stanisław Kutrzeba): koncepcja podkreślająca powstanie nowych instytucji wspólnych dla Wielkiego Księstwa i Polski: władca, sejm, elekcja króla i polityka zagraniczna.

2. Unia federalna (federacja, związek państwowy; Oskar Halecki): związek dwóch państw, które utworzyły wspólne państwo, Rzeczpospolitą Obojga Narodów (litewskiego i polskiego).

3. Państwo unitarne (Oswald Balzer): powstanie jednego państwa przy jednoczesnej likwidacji państwowości litewskiej po 1569 roku. Jednak stanowisko to jest nie do przyjęcia, ponieważ Wielkie Księstwo Litewskie istniało także po unii lubelskiej aż do rozbiorów w końcu XVIII wieku. Jedyne co można przyjąć z tej koncepcji, to utrata części suwerenności Wielkiego Księstwa po unii lubelskiej, co jest regułą w związkach państw, będących częścią federacji (tak stało się też z Koroną). Z biegiem czasu pogłębiała się integracja obu państw, jednak nigdy nie została ona zakończona.

[38] J. Bardach, Studia z ustroju…, op. cit., s. 60.

[39] G. Błaszczyk, op. cit., s. 155-156. Rokowania przedunijne na sejmie lubelskim przemawiają za tezą o „przemocy” Polaków, ponieważ znane są przykłady nacisku zarówno Polaków, jak i Zygmunta Augusta na stronę litewską.

[40] A. Rachuba i in., op. cit., s. 84. Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie wykorzystać osłabienia państwa moskiewskiego, związanego z wewnętrznymi walkami z opozycją, ponieważ, jak wykazał popis litewskich sił zbrojnych z 1567 roku, były one w większości zupełnie nieprzystosowane do nowoczesnych wymogów wojennych, źle uzbrojone i wyposażone, choć stosunkowo liczne (około 27 200 koni i prawie 5 700 drabów, czyli piechoty), daleko odbiegały od możliwości Moskwy.

[41] J. Bardach, Studia z ustroju…, op. cit., s. 61.

[42] S. Kutrzeba, op. cit., s. 146.

[43] G. Błaszczyk, op. cit., s. 158. Przejawiało się to w przejmowaniu zdobyczy cywilizacji Zachodu przez mieszkańców ziem ruskich i litewskich za pośrednictwem Korony.

[44] Ibidem, s. 158.

[45] Ibidem, s. 157.

See ya!