MAŁA OJCZYZNA: Małowidz i Połoń

Dziś kolejna porcja historii regionalnej z terenu gminy Jednorożec. Zajmiemy się Małowidzem i Połonią. Wsie mają podobną proweniencję, położone są po sąsiedzku przy drodze Chorzele-Jednorożec. Zapraszam do lektury! 

MAŁOWIDZ

Według językoznawców nazwa pochodzi od dawnego imienia Miłowit. W dokumentach wieś występuje pod nazwami: Małowidz, Miłowicz, Małowidze, Mołowidz, Milowycz (Królewska). Według legendy nazwa pochodzi od sformułowania mało widzę. Zbigniew Polakowski twierdził zaś, że nazwa pochodzi od gęstych borów, przez które nie można było niczego zobaczyć, ewentualnie od braku ciekawych miejsc w okolicy. Pisał też o niewystarczającej ilości pożywienia, ale czy stąd wzięła się nazwa Małowidz, tego nie wiemy.

Zanim pojawiło się tu zorganizowano osadnictwo, ludzie przebywali tu czasowo. Wiemy o tym z wykopalisk archeologicznych. Mamy ślady osady neolitycznej kultury ceramiki sznurowej, ślad osadnictwa z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka), osady z wczesnego średniowiecza i z XVI–XV w., jak również osadę z XVI–XVII w. Część wymienionych datacji pokrywa się z archirycznymi informacjami o wsi.

Małowidz został założony około 1540 r. w starostwie ciechanowskim (przasnyskie starostwo niegrodowe powstało dopiero w 1567 r.). Była to wioska książęca, która, jak czytamy w lustracji z 1565 r., Ku Przaszniszowy należy, nowo osadzona, ale już wolą wysiedziała [minął czas wolnizny]. Ma grunt piaszczysty, borowizna, pola trojne. Ma włók wszystkich 20, między któremi włók wójtowskich 4, włók kmiecych 16, którzy iż dopiero wolę wysiedzieli. KJM [Król Jegomość] rozkazać raczył p. Kobyliniczkiemu starostwa ciechanowskiego ekonomowi, aby postanowił z nimi, co by mieli czynszu płacić, dani dawać i co by robić mieli. Postanowiliśmy tedy z ludźmi, mając zły grunt i nieurodziwy, aby płacili czynszu na każdy ś. Marcin per groszy 30 (...). 

Owsa nie będą winni nic płacić, bo się tam nie rodzi. Gęsi nie będą winni płacić, bo tam wody niemasz. Kapłunów po 1 (...). 

Jajec per 30 (...). 

Roboty – Będą winni robić od ś. Wojciecha do ś. Michała po dwu dni z włóki sobą, abo jeśli sprzężajem, tedy dzień 1 w tydzień; a od ś. Michała od ś. Wociecha dzień w tydzień sobą abo sprzężajem. Tłok, przewodów ani stróżej nie winni. (...)

Wójtostwo – Jest w tej wsi wójt dziedziczny, ślachetny Grzegorz Gorziszewski [z nadania Zygmunta Augusta], szafarz królowej JM. do którego wójtostwo KJM raczył przyłączyć pewne kąty ról na folwark na tych kąciech uczyniony, iż na złym gruncie, na piaszczystym, mogą uczynić ledwie florenów 12 [w rękopisach kwotę poprawiono później na 0]. 

Granice – Ma te wieś wszędy między wsiami królewskimi, dziesięciny po tej [wsi] nie dawają. Zatem wioska była zorganizowana na prawie niemieckim, które było korzystniejsze gospodarczo od prawa polskiego. Według danych z 1567 r. we wsi pracował 1 kowal i 4 kołodziejów.

Małowidz jako wieś królewska w połowie XVI w. Źródło: Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, cz. 1, Warszawa 1973.

Do 1605 r. Małowidz zarządzany był przez starostów przasnyskich. W tamtych czasach polscy królowie cały czas borykali się z brakiem pieniędzy i zdarzało się, że wyłączali pewne wsie, tworząc z nich tzw. dzierżawy. Oddawali je w zarząd szlachcie i dzięki temu mieli dodatkowe środki finansowe. W 1605 r. właśnie to spotkało Małowidz, który wraz z Połonią tworzył dzierżawę Małowidz. W latach 1605–1608 dzierżawcą był Szymon Dzikowski, który później odstąpił dzierżawę Jakubowi Goraszewskiemu, a ten w 1608 r. Janowi Przeradowskiemu, dworzaninowi królewskiemu. W rękach właścicieli prawdopodobnie pozostawały także wójtostwa.

Wedle lustracji dóbr z 1617 r. wieś miała 20 włók, w tym 4 włóki uprawiali wójtowie. Pozostałe 16 włók należało do chłopów, ale 8 z nich było pustych. Z każdej włóki kmiecie płacili po 30 groszy czynszu rocznie, oddawali też po 1 kapłonie rocznie z włóki (3 grosze każdy) i po 20 jaj rocznie. Lustracja zwiera informację, że kmiecie Więcej nie powinni płacić, tylko robić wedle regestrów pierwszych rewizorów. Na 8 włókach w tej wsi znajdował się folwark dworski (puste włóki na dwór sieją). Uprawiano tu głównie żyto i jarkę.

Fragment mapy Kurpiowskiej Puszczy Zielonej na początku XVII w. Małowidz jest jeszcze wsią królewską. Źródło: A. Markowski, O barciach i bartnikach w Zagajnicy Ostrołęckiej, Ostrołęka 1982.

W 1633 r. dzierżawa małowidzka stała się własnością rodziny Krasińskich. Została przyłączona do wójtostwa w Przasnyszu, które już wcześniej należało do Krasińskich.

Lustracja dóbr królewskich z 1661 r. bardzo pobieżnie opisuje wieś, gdyż od dawna nie były to dobra królewskie. Czytamy: Zasiadła na włókach nro 20, między ktoremi wójtowskich nro 4 i teraz zasianych włók nro 2, z których płacą czynsz. Zatem wioska była bardzo uboga, z dawnych 20 włók obsiewano tylko 2. Zmiany te spowodowane były zniszczeniami podczas potopu szwedzkiego.

Dawne gościńce w Puszczy Zielonej ok. II połowy XVII w. Przez Małowidz biegła, tak jak dziś, główna droga z Chorzel do Krasnosielca. Źródło: F. Piaścik, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939. 

Brakuje dokładnych danych z XVIII w. Nie wiadomo, czy Małowidz nadal był dzierżawą czy też podlegał starostom przasnyskim. Jednak i tak niewiele to zmieniało, ponieważ i dzierżawcami, i starostami przasnyskimi byli Krasińscy.

W 1756 r. wójtem w Małowidzu był Maciej Pruszyk (raczej Prusik).

W 1781 r. w tej wsi było 20 domów mieszkalnych, w 1799/1800 r. 37 domów. Wieś nazywaną szlachecką. Od 1795 r. Małowidz stanowił dobra rządowe kolejnych rządów w Polsce. W 1795 r. we wsi istniały 32 domy.

Małowidz w 1801 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 330-21.

Małowidz w 1806 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 313-28.

Małowidz na tzw. mapie kwatermistrzostwa ukazującej stan sprzed powstania listopadowego. Źródło.

W 1815 r. odnotowano tu 35 domów i 198 mieszkańców, w tym 96 mężczyzn i 102 kobiety. W 1827 r. notowano tutaj o jeden dom mniej i 30 mieszkańców więcej. W 1817 r. dzieci z Małowidza uczęszczały do szkoły parafialnej w Jednorożcu, o czym wiemy z akt wizytacji parafii Chorzele. Są też relacje, że w 1816 r. w pobliżu Małowidza ruszyła kopalnia bursztynu.

Po 1864 r. ziemia rządowa została rozparcelowana między chłopów. W dniu 19 III 1865 r. w Małowidzu pożarem poszkodowanych zostało 8 mieszkańców. Dyrekcja Ubezpieczeń Guberni Płockiej przyznała odszkodowanie w wysokości 1650 rubli.

Opis wsi z 1885 r. informuje: Wieś u zbiegu rzeki Świniarki z Orzycem, powiat przasnyski, gmina Jednorożec, parafia Chorzele, odległość 21 wiorst od Przasnysza. Ma 48 domów, 299 mieszkańców, 1 326 mórg gruntu, 397 mórg nieużytków. Informację o takiej liczbie domów potwierdzają też mapy z 1914 i 1921 r. W pobliżu wsi znajdowały się też Stegna Małowidzkie, prawdopodobnie kolonia, z 2 domami i 8 mieszkańcami.

W czasie I wojny światowej, w 1915 r., w okolicach Małowidza przebiegał front niemiecko-rosyjski. Stacjonowali tu żołnierze armii niemieckiej. Zachowało się wiele fotografii z tego okresu ukazujących wieś. Wykonali je żołnierze armii niemieckiej dokumentujący teren Królestwa Polskiego.

Małowidz w 1915 r. Zdjęcie z portalu Allegro.

Małowidz w czasie I wojny światowej. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zabudowania wiejskie w okolicy Małowidza. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Mieszkańcy przy jednym z domów w Małowidzu. I wojna światowa. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Niemieccy żołnierze w Małowidzu. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Widok ogólny na zabudowania Małowidza. I wojna światowa. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Niemiecki kawalerzysta na tle jednego z domów w Małowidzu. I wojna światowa. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Niemiecki kawalerzysta z jednym z mieszkańców Małowidza, czasy I wojny światowej. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Niemiecki kawalerzysta w obejściu gospodarczym w Małowidzu, I wojna światowa. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Zabudowania wiejskie w okolicy Małowidza. Zdjęcie różni się kilkoma szczegółami od poprzedniego, bardzo podobnego. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Niemieccy żołnierze z oddziału budującego drogi w centrum Małowidza, I wojna światowa. Zbiory Mirosława Krejpowicza.

Niemiecki żołnierz podczas przejażdżki dorożką w Małowidzu, czasy I wojny światowej. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Po przejściu frontu w Małowidzu zorganizowano cmentarze wojenne. Jeden założono na dawnym cmentarzu cholerycznym. Do dziś można znaleźć to miejsce, bo obok stoi krzyż. W latach 30. XX w. szczątki poległych pochowanych w Małowidzu przeniesiono do Jednorożca na większy cmentarz wojenny.

W 1915 r. Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową. Linia służyła do wywozu drewna z Puszczy Zielonej. Według relacji Stefana Wilgi z Jednorożca w listopadzie 1916 r. od kolejki zapaliła się część wsi Małowidz.

W pobliżu Małowidza przepływa rzeka Ulatówka. Z okresu I wojny światowej zachowało się kilka ciekawych fotografii mostu na Ulatówce.

Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011. 

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

Zdjęcie znalezione na eBay w 2019 r.

W czasie spisu powszechnego z 1921 r. notowano tutaj 69 domów i 332 mieszkańców. W okresie międzywojennym znajdował się tutaj dwa sklepy spożywcze, jeden prowadziła Chana Ruchla Nagiel, drugi H. Niszanowicz. Już w 1930–1931 r. liczba domów zmniejszyła się do 50.

Wjazd do wsi Małowidz, lata 20. XX w. Źródło: F. Piaścik, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939. 

W latach trzydziestych XX w. przeprowadzono komasację gruntów oraz regulację rzeki Orzyc. Pomimo zmian zachowały się nazwy miejscowe, uchwytne na starych mapach i w dokumentach, do dziś używane przez mieszkańców. Są to: Odpadek, Kurki, Podgrądzie, Byk, Sosnówka, Piaski, Nowiny.

W Małowidzu mieszkał Stanisław Rożek ps. Przebój, kierownik wywiadu AK i dowódca Komendy Ruchu Oporu Armii Krajowej na Mazowsze Północne. Więcej o ruchu oporu w czasie II wojnie światowej w gminie Jednorożec: KLIK.

Dom małżeństwa Rożków, w którym mieściła się szkoła powszechna w Małowidzu. Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

W czasie okupacji niemieckiej w Małowidzu zorganizowano drugi pod względem wielkości obóz pracy przymusowej w pow. przasnyskim. Jego historię opisałam tutaj: KLIK.

Źródło: Ryszard Juszkiewicz, Czas cierpień, walki i bohaterstwa. Powiat przasnyski w latach 1939–1945, Przasnysz 1993, wklejka.

Na dzień 1 I 1945 r. w Małowidzu mieszkało 630 osób. W 1947 r. wieś rozciągała się na powierzchni 986,41 ha. W tym samym roku powstała OSP. Postawiono remizę, a obok zlewnię mleka. W remizie odbywały się wesela, zabawy wiejskie, zapusty, jak również spotkania świąteczno-noworoczne i inne. W 1954 r. w Cechu Rzemiosł Różnych w Przasnyszu notowano kowala Telesfora Jachimowskiego z Małowidza. We wsi powstał sklep spożywczo-przemysłowy, który założyła Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Jednorożcu. Nowy budynek sklepu wystawiono w roku 1976. Sklep istnieje do dziś. Inne sklepy działały w domach prywatnych.

W 1958 r. notowano protesty mieszkańców Małowidza ws. zdjęcia krzyży z miejsc publicznych. Protestowało 300 osób. W 1961 r. wieś zasłynęła rzekomym cudem, Otóż światła w przydrożnej kapliczce, odbijające się od lamp, sprawiały wrażenie poblasku od przedstawień w kapliczce. Stąd wnioskowano, że to cud. Wieść szybko się rozniosła, ale działania milicji i powiatowego komitetu PZPR (m.in. wyłączenie świateł w lampach, by nie świeciły wieczorami) zakończyły sprawę.

Po 1945 r. w domu wspomnianego Stanisława Rożka i jego żony Zofii, która była nauczycielką, zorganizowano czteroklasową szkołę. W 1964 r. zbudowano piętrową murowaną szkołę. W prywatnym domu, a potem w budynku szkolnym, działało przedszkole. Funkcjonował Związek Harcerstwa Polskiego. W roku szkolnym 1973/1974 szkoła była ośmioklasowa, uczyło się w niej 148 osób.

Szkoła funkcjonowała do 2007 r. Zamknięto ją, jak wiele w gminie, z powodu zbyt małej liczby dzieci. Budynek przeznaczono na świetlicę wiejską. Jest tu sala komputerowa. Obok jest plac zabaw i siłownia zewnętrzna.

Dawna szkoła podstawowa, obecnie świetlica wiejska. Fot. Maria Weronika Kmoch, sierpień 2022 r.

Wiata, siłownia zewętrzna i plac zabaw, po lewej świetlica wiejska. Fot. Maria Weronika Kmoch, sierpień 2022 r.

Ważną rolę pełnili sołtysi. W 1981 r. wybrano Edwarda Lipkę, w 1984 r. Tadeusza Więcka, który pełnił funkcję do 1990 r.

Nie mniej ważną rolę pełnią organizacje pozarządowe. Działa Koło Gospodyń Wiejskich „Jasie” i Stowarzyszenie „Przyjaciele Małowidza”.

Według stanu na 25 XI 2011 r. wieś liczyła 307 osób: 153 kobiety i 154 mężczyzn. Z końcem roku było tu 310 osób. W końcu 2014 r. we wsi notowano 57 osób w wieku przedprodukcyjnym, 191 w wieku produkcyjnym i 44 w wieku poprodukcyjnym, czyli łącznie 292 osoby.

Małowidz należy do parafii Połoń, o której można poczytać tutaj: KLIK. Niektórzy chodzą do kościoła w Jednorożcu.

Na terenie administracyjnym wsi zachowały się dwa ciekawe ślady przeszłości: mogiła z okresu powstania styczniowego i sucha sosna bartna. Ta druga stoi przy drodze między Małowidzem a Połonią). Miejsce jest związane z powstaniem 1863 r. Rosjanie wieszali tu powstańców. Podobnie robili Rosjanie podczas rewolucji 1905 oraz Niemcy podczas okupacji w czasie I i II wojny światowej.

Sucha sosna między Małowidzem a Połonią. Fot. M.W. Kmoch, 12 lipca 2015 r.

Mogiła z okresu powstania styczniowego w granicach administracyjnych Małowidza. Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

Zachowały się też drewniane domy. Najstarszy pochodzi sprzed I wojny światowej. Budynki te są wpisane do gminnej ewidencji zabytków.

Zabudowa wsi. Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

Powojenny dom. Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2020 r.

We wsi stoi najstarszy na terenie gminy Jednorożec dokładnie wydatowany krzyż, pochodzi z roku 1800. Jest też karawaka, czyli krzyż epidemiczny, ale najcenniejsza jest XIX-wieczna figura św. Jana Nepomucena. Ma formę charakterystyczną dla zachodniej Kurpiowszczyzny: to ludowe przedstawienia ciosane z drewna jako statyczna figura ustawiona na wysokim słupie. Podobne figurą tego samegoo świętego stoją w sąsiednich wsiach (Olszewka, Połoń, Budki, dawniej także Żelazna).

Nepomuk w Małowidzu. Fot. M.W. Kmoch, 2 listopada 2015 r.

Wieś leży na zachodnim skraju Kurpi Zielonych. Historycznie nie jest kurpiowska, ale przujęto tu część wzorców regionalnych. Przez niektórych badaczy wieś była klasyfikowana jako kurpiowska. Wiemy też, że w zbiorach Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk zachowały się nagrania pieśni wykonanych w latach 50. XX wieku przez kobiety z Małowidza. Nagrano głosy Jadwigi Wróbel, Marianny Bojarskiej i Zofii Głąbowskiej.

Zachód słońca w dolinie Ulatówki niedaleko Małowidza. Fot. M.W. Kmoch, 11 lipca 2021 r.

Bibliografia:

I. Źródła

A. Archiwalia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Akta generalia betreffend die Pachtungen der Starosteien, Tafelgüter, Königlichen Domänenämter in der neuen Provinz [1795], sygn. 3, k. 104–105;

Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu

Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r.[dostęp 2022-07-17];

Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025”[dostęp 2022-07-17].

Archiwum Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk

Zbiory fonograficzne ISPAN [dostęp 2022-08-04].

Archiwum Narodowe w Krakowie

Księga urzędu bartnego (zachodnia Kurpiowszczyzna)1710–1760, sygn. 720.

B. Źródła wydane

1781. Wizytacja generalna diecezji płockiej. Chorzele, [w:] Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. W. Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012, s. 6–13;

Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 2027;

Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1968, s. 20–21;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968, s. 72–73;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 2: 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968, s. 135;

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. Aleksander Kociszewski, Ciechanów 1991, s. 239–240; 

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 5: Mazowsze, [w:] Źródła dziejowe, t. 16, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1895, s. 336; 

Rzemiosło przasnyskie w 1954 roku, red. W. Krzyżewski, Przasnysz 2014;

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 6, Warszawa 1884, s. 79; 

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, Warszawa 1890, s. 319; 

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130; 

Tabella Miast, Wsi, Osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, t. 2, Warszawa 1827, s. 6.

C. Prasa
Dodatek do nr 26-go "Dziennika Urzędowego Guberni Płockiej", 19 VI/1 VII 1865 r., s. 625;

Haczewski J., O bursztynie (Dokończenie), „Sylwan”, 14 (3–4), 1838, s. 365;

"Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości", 11 (1927), № 32 A (20 IV 1927), s. 17.

D. Wspomnienia wydane

Wilga S., Smutna Dola Wiosky Jednorożec, red. M.W. Kmoch, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny” (27), 2016, s. 32.

II. Opracowania

Bojarska U., Małowidz, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 38–40;

Drwęcki A., Dzieje ochotniczych straży pożarnych w powiecie przasnyskim, Przasnysz 2002;

Karaś M., O staropolskich imionach dwuczłonowych zachowanych w nazwach miejscowych, "Onomastica", 2 (1956), 2, s. 260–281;

Kazimierski J., Dzieje północno-wschodniego Mazowsza 1526–1864, [w:] Dzieje ziem województwa ostrołęckiego, red. K. Braun, Warszawa 1984, s. 91;

Kmoch M.W., Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015,;

Taż, Mała ojczyzna: historia Jednorożca cz. 4 (1939-1945). Ruch oporu w gminie Jednorożec;

Taż, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020;

Nazwy miejscowe Polski, red. K. Rymut, t. 6, Kraków 2005, s. 493;

Polakowski Z., Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach w sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997;

Waleszczak R., Chorzele. Zarys dziejów, Chorzele 1992;

Zugaj L., Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

----------------

POŁOŃ

Zbigniew Polakowski, pisał, że nazwa Połoń ma pochodzić od jałowych i nieurodzajnych piasków, ewentualnie halizn – leśnych obszarów pozbawionych drzew. Płonny = jałowy, = leśny (nie domowy), = pusty (nie zarośnięty).

W granicach administracyjnych połoni archeologie odnaleźli ślady obecności ludzi: z epoki brązu i z XIV–XV w. Regularna wieś powstała nieco później.

Była to wieś książęca w starostwie ciechanowskim i parafii Krzynowłoga Wielka. Pierwsza do tej pory odnalezione relacja to rok 1526: księżna Annę Mazowiecka nadała Piotrowi Plusqusowi młyn Slepa Ruda koło Chorzel (co ciekawe do dziś w mieście jest ulica Ruda, dawniej Ślepa Ruda). Młyn mieli naprawić, a potem zobowiązani do mielenia tu ziarna byli mieszkańcy Lipy, Szli, Połoni i Chorzel.

Od 1551 r. wieś należała do nowo powstałej parafii Chorzele. Zorganizowana była na prawie niemieckim. Pierwszych szczegółowych danych dostarcza lustracja z 1564 r.: Ku starostwu ciechanowskiemu, do Przasznisza należy, mila od Chorzel, nad rzeką Orziczą, ma grunt piaszczysty, pola trojne, włók wszystkich 19,5, między któremi włók wójtowskich 3, włók osiadłych kmiecych 16,5, na których siedzi kmieci 30, płacą czynszu z każdej włóki per gr. 35 (...). 

Dań – Ci kmiecie nie dawają dani ani owsa, ani gęsi, ani kapłunów, ani jajec, tylko dawają, z każdej włóki pod dwu jarząbku na Wielkęnoc. 

Roboty – Ci kmiecie winni robić dzień w tydzień z włóki sprzężajem, a lecie sobą 2 dni, do siana, do żęcia; tłok, przewodów, stróżej nie winni. 

Łąk maja po troszę. (...)

Wójt – Jest w tej wsi wójt dziedziczny, ma wójtostwa włoki 3 wolne, nie wiedzieć co za posługę winien, bo prawa nie ukazował. 

Dziesięcina – Po tej wsi dziesięcina należy ks. biskupowi płockiemu.

Wiemy, że w 1567 r. w Połoni mieszkało 2 kołodziejów. Z kolei od 1605 r. Połomia i Małowidz tworzyły dzierżawę małowidzką, o któej wspominałam wyżej. Lustracja z 1617 r. wspomina, że Połoń Ma pola trojne, włók wszystkich nro 19,5, między którymi wójtowskich włók nro 3, włók kmiecych osiadłych nro 9, pustych włók 7,5. Nie zmieniły się obciążenia: każdy mieszkaniec płacił po 35 groszy czynszu z włóki, a na Wielkanoc oddawał parę jarząbków.

W 1633 r. właścicielem tego przywileju został Jan Kazimierz Krasiński. W lustracji z 1661 r. czytamy: ma włók wszystkich nro 19 i pół, między któremi włók wójtowskich nro 3, zasianych włók przez kmieci teraz nro 2, z których płacą czynsz etc. Ten spadek w powierzchni uprawianych włók wiązał się ze zniszczeniami w czasie potopu szwedzkiego.

Niestety brak dokładniejszych danych z XVIII w. Wioska stanowiła nadal własność królewską. W 1781 r. w tej wsi było 21 domów. Lustracja dóbr królewskich z 1789 r. informuje, że w Połoni mieszkało 23 gospodarzy: jeden miał włókę ziemi, inni pół włóki, jeszcze inni tylko ćwierć włóki. Wieś leżała na piaszczystych i błotnistych gruntach. Ludzie z Małowidza odrabiali pańszczyznę w folwarkach starostwa przasnyskiego. Obciążenia były następujące: na orkę 55 dni, 55 dni do wożenia snopków i gnoju, do koszenia łąk 27,5 dnia, do żniew 62 dni, do młóki 55 dni. Kmiecie dawali 9 podwód. Łącznie płacili 134 złote polskie i 22,5 grosza czynszu i zagonowe. W 1795 r. we wsi stało 27 domów. Na przełomie lat 1799/1800 we wsi były 32 domy.

Połoń na tzw. mapie kwatermistrzostwa ukazującej stan sprzed powstania listopadowego. Źródło.

W latach 1795–1864 była to wioska rządowa, następnie została uwłaszczona. Dane z 1815 r. podają 32 domy oraz 165 mieszkańców, w tym 86 mężczyzn i 79 kobiet. Dane z 1827 r. mówią o 33 domach i 207 osobach we wsi.

Połoń w 1801 r. Źródło: AGAD, Zbiór Kartograficzny, sygn. 330-21.

Słownik Geograficzny z 1889 r. wspomina: Połoń, wieś włościańska, powiat przasnyski, gmina Jednorożec, parafia Chorzele, ma 51 domów, 319 mieszkańców, 1 194 morgi obszaru, w tem 60 mórg nieużytków. W czasie uwłaszczenia ziemia została rozparcelowana. Informację o ilości domów potwierdzają też mapy z 1914 i 1921 r. 

Połoń, 1915 r. Zbiory Mirosława Krejpowicza. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013. 

W 1921 r. w Połoni w gminie Jednorożec notowano 71 domów i 417 mieszkańców w tym 2 Żydów. Sklep spożywczy w tej wsi należał do Leona Aleksieja. Zarejestrował go 1 I 1928 r. W latach 1930–1931 liczba domów we wsi spadła do 58. W latach 30. XX w. we wsi zrealizowano projekt komasacji gruntów, regulowano też pobliski Orzyc. Nadal jednak używa się przedkomasacyjne nazwy, dziś określające części wsi Połoń. W użyciu są Borki i Plany.

Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

W Połoni w latach 20. XX w. działała jednoklasowa szkoła. W roku szkolnym 1925/1926 zajmowała jedną salę (była wynajęta) o powierzchni 25 m². Jeden nauczyciel uczył 63 dzieci.

Młoda para: Czesław Mierzejewski, syn Adama i Julianny z Antosiaków, oraz Stanisława Bańka, córka Wincentego i Katarzyny z Chudzików, oboje z Połoni. Związek małżeński zawarli w kościele parafialnym w Chorzelach 3 lutego 1935 r. Nie wiem, kim są dwie pary obok młodych. Po lewej stronie Czesława Mierzejewskiego stoją Eugenia Miecznikowska i jej mąż Ignacy Mierzejewski, brat stryjeczny pana młodego. Uwagę zwracają elementy kobiecego stroju kurpiowskiego. Zdjęcie udostępnił Mieczysław Majewski z Olszewki

Od 1937 do sierpnia 1939 r. wójtem gminy Jednorożec był Władysław Antosiak z Połoni. Należał do PSL „Wyzwolenie”.

Bronisław i Celina Antosiakowie z Połoni przekazują Michałowi Lorencowi przedwojenne insygnia wójta gminy Jednorożec w dniu nadania herbu i flagi gm. Jednorożec 7 VI 2003 r. Źródło: "Idący w... Przyszłość", 2003, 8, okładka (s. 4).

Na Byku w pobliżu wsi przez jakiś czas ukrywał się oddział Armii Krajowej „Łowcy”. Już wcześniej to miejsce upodobali sobie powstańcy styczniowi, bo była to wyspa w widłach Orzyca. Do II wojny światowej mieszkała tam żydowska rodzina Grynbergów. O oddziale AK można przeczytać tutaj: KLIK.

Na początku II wojny światowej w pobliżu wsi zginął ułan Aleksander Kozik. Ciało pochowali mieszkańcy. Więcej o żołnierzu: KLIK.

Grób ułana Aleksandra Kozika przy drodze z Chorzel przez Brzeski-Kołaki do Przasnysza, na wysokości Połoni. Jak informuje tablica, żołnierz ten poległ 1 IX 1939 r. Fot. MWKmoch, 20 VIII 2015 r.

Po II wojnie światowej część mieszkańców wyemigrowała na tzw. Ziemie Odzyskane. Wiemy o przykładach emigracji np. w Słupskie.

Po 1951 r. majster Antoni Wilga ze Stegny we wsi wystawił w Połoni murowaną szkołę z gankiem z podcieniami. Działała do 2011 r. Zamknięto ją z powodu zbyt małej liczby dzieci. Już wcześniej, bo w 1993 r., zamknięto przedszkole.

Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

W latach 1967–1971 naprzeciwko szkoły zbudowano dom nauczyciela. W 1993 r. został sprzedany ośrodkowi duszpasterskiemu w Połoni, z którego w kolejnym roku powstała parafia pw. Zmartwychwstałego Chrystusa. Została wydzielona z parafii Chorzele. O parafii Połoń można poczytać tutaj: KLIK.

Kościół w Połoni. Fot. M.W. Kmoch, 25 lipca 2019 r.

Ok. 1972–1973 r. we wsi otwarto sklep Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w Jednorożcu. Spotkanie uświetnił występ miejscowych gospodyń w strojach ludowych. Sklep istnieje do dziś.

Fot. Stanisław Goś.

Kurpianki z Połoni w latach 70-tych. Od lewej rząd z tyłu: Marianna Więcek, ?, Marianna Kaczyńska, Stanisław Goś, ?, Helena Rojek, Od lewej rząd z przodu: Stanisława Zuśka, Czesława Mierzejewska, Jadwiga Olber, Celina Sepczyńska, Marianna Zalewska. Fot. Stanisław Goś.

Współczesny wygląd sklepu, stan na lipiec 2012 r. Google Street View.

W czerwcu 1977 r. do użytku oddano remizę OSP w Połoni, budowaną w ramach czynu społecznego. Wcześniej rozebrano drewniany barak, który służył za remizę. Jednostka OSP powstała już w 1949 r. W remizie strażackiej organizowano szkolenia, zebrania, zabawy wiejskie, projekcje filmowe i wesela. Budowę murowanej remizy i inne działania OSP finansowano np. z biletów na przedstawienia wystawiane w Połoni. Pokazywano je też w innych wsiach. Wystawiano m.in. wesele kurpiowskie.

Czerwiec 1977 r., remiza OSP w Połoni. Źródło: Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu, Kronika Urzędu Gminy.

Fot. M.W. Kmoch, 3 sierpnia 2022 r.

W 2002 r. we wsi było 114 gospodarstw domowych. Spis powszechny z 2011 r. wykazał 341 mieszkańców. Wraz z zamknięciem roku 2014 we wsi notowano 66 osób w wieku przedprodukcyjnym, 200 w wieku produkcyjnym i 64 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 330 osób.

Od 2018 r. we wsi działa Koło Gospodyń Wiejskich.

Wspomniałam już o kobietach w strojach kurpiowskich i o przedstawieniach wesela kurpiowskiego. Jak to, wieś królewska, czasowo dzierżawiona przez szlachtę, i Kurpie? Połoń jest uważana za pogranicze Kurpi Zielonych. Niektórzy badacze i badaczki klasyfikowali wieś jako kurpiowska. Wiemy też, że w 1914 Aleksander Maciesza, badając Kurpiów z Puszczy Zielonej, włączył do badań mieszkające w kurpiowskim Jednorożcu osoby urodzone w Połoni. Co więcej, w zbiorach Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk są nagrania pieśni, które w latach 50. XX w. śpiewały: Marianna Kuczyńska, Eleonora Antosiak, Danuta Antosiak i Antonina Kardaś z Połoni. Są też nagrania harmonisty Andrzeja Ossowskiego.

We wsi jest kilka drewnianych domów z międzywojnia, które wpisano do gminnej ewidencji zabytków.

Fot. M.W. Kmoch, 18 sierpnia 2021 r.

Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2021 r.

Fot. M.W. Kmoch, 18 sierpnia 2021 r.

Fot. M.W. Kmoch, 18 sierpnia 2021 r.

Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2021 r.

Najcenniejszym świątkiem jest figura św. Jana Nepomucena, podobna do przedstawień z Olszewki, Małowidza, Budek, dawniej też Żelaznej.

Fot. M.W. Kmoch, 26 sierpnia 2015 r.

Bibliografia:
I. Źródła

A. Archiwalia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Akta generalia betreffend die Pachtungen der Starosteien, Tafelgüter, Königlichen Domänenämter in der neuen Provinz [1795], sygn. 3, k. 104–105;

Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu

Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r.[dostęp 2022-07-17];

Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025”[dostęp 2022-07-17].

Archiwum instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk

Zbiory fonograficzne ISPAN[dostęp 2022-08-04].

Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu 

Połoń. Kartoteka powiatu przasnyskiego w średniowieczu. Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu [dostęp 2022-08-04].

B. Źródła wydane 

1781. Wizytacja generalna diecezji płockiej. Chorzele, [w:] Wojciech Łukaszewski (red.), Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, t. 2, Jednorożec 2012, s. 6–13.

Księga Adresowa Polski (wraz z w.m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 1981;

Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 2, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1968, s. 28-29;

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 1: 1617-1620, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968, s. 73; 

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, cz. 2: 1660-1661, wyd. A. Wawrzyńczyk, Warszawa 1968, s. 135; 

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991, s. 239; 

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. 5: Mazowsze, [w:] Źródła dziejowe, t. 16, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1895, s. 336;

Pszczółkowski A.A., Lustracja starostwa przasnyskiego w 1789 roku, [w:] Źródła historyczne do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956. Wybór materiałów źródłowych, red. W. Łukaszewski, Truskaw 2020, s. 15.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1: województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130; 

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8, Warszawa 1881, s. 725; 

Tabella Miast, Wsi, Osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, t. 2, Warszawa 1827, s. 60;

C. Prasa

Jednorożec, „Ziemia Przasnyska”, 2 (8 (14)), 1993.

Obwieszczenia sądowe, "Tygodnik Handlowy", 11 (1928), 11, s. 15.

D. Relacje ustne

Piotr Baczewski (2021 r.)

II. Opracowania

Gliński Daniel ks., Dzieje parafii Połoń, "Idący w... Przyszłość", 2004, 5, s. 14–16;

Kazimierski J., Dzieje północno-wschodniego Mazowsza 1526–1864, [w:] Dzieje ziem województwa ostrołęckiego, red. K. Braun, Warszawa 1984, s. 91;

Kmoch M.W., Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

Taż, Księga sądu bartnego zachodniej Kurpiowszczyzny z lat 1710–1760. Możliwości badawcze, „Teka Historyka”, 52, 2016, s. 54–71.

Taż, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020.

KOŁO GOSPODYŃ WIEJSKICH W POŁONI, Połoń - nip, regon, telefon, adres - OWG[dostęp 2022-08-04].

Maciesza A., Puszczanie przasnyscy. Przyczynek do charakterystyki antropologicznej Kurpiów, Lwów 1923.

Maćkowiak H., Szkolnictwo na Kurpiach 1905–1939, Ostrołęka 1980.

Waleszczak R., Chorzele. Zarys dziejów, Chorzele 1992.

Wiśnicki M., Jak Chorzele uprzemysławiano[dostęp 2022-08-04].

Zugaj L., Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.

W opisywanych miejscowościach, tak jak w pozostałych w gminie Jednorożec, znajduje się wiele krzyży, kapliczek i figur przydrożnych. Zapraszam na stronę mojego projektu, w ramach którego opisuję takie obiekty. Oto fanpage na Facebooku. W obu opisanych powyżej wsiach stoją figury św. Jana Nepomucena. Pisałam o nich tutaj: KLIK.

Informacje o wsi Olszewka, które pierwotnie były w tym wpisie, przeniosłam tutaj: KLIK.

Do następnego!