Materiały źródłowe. Przasnysz w czasie I wojny światowej

Dziś wrzucę Wam kilka ciekawych materiałów źródłowych z mojej pracy Przasnysz 1918, dotyczących lat I wojny światowej.

Zapraszam! :)

1.    Wykaz kościołów uszkodzonych i zniszczonych oraz dzwonów kościelnych zabranych podczas I wojny światowej w diecezji płockiej-1915 r.

Archiwum Państwowe m. st. Warszawy (APW), Urząd Wojewódzki Warszawski (UWW) 1918-1939, sygn. 2571, k.5-12.

(…) Wykaz kościołów uszkodzonych poważnie lub całkowicie zniszczonych (…)

24) Czernice pow. przasnyski. Kościół spalony; pozostały tylko mury.

25) Chorzele pow. przasnyski. Wieżę kościoła wysadzono w powietrze dynamitem. Wybuch ten zniszczył prawie cały kościół. Zupełnemu zniszczeniu uległy: wieża; chór z organem; dach; wiązanie dachowe; okna. Zakrystja i skarbiec zostały znacznie uszkodzone.

26) Jednorożec pow. przasnyski. Kościół ze zdrowego starodrzewu spalony.

27) Bogate pow. przasnyski. Kościół poważnie uszkodzony; w szczycie kościoła granatami wybite 2 otwory; dwie szkarpy uszkodzone; wybito otwór w ścianie zakrystji; w ścianie bocznej wybito duży otwór; zupełnemu zniszczeniu uległy: dach nad prezbiterium, wielki ołtarz, ambona, chrzcielnica i organ.

28) Przasnysz pow. przasnyski. Kościół po-kościół zupełnie zniszczony: dach i sufit zerwane, wiązanie dachowe i belki połamane, ściany podziurawione pociskami armatnimi, oszalowanie wewnętrzne zerwane, ołtarze i ławki zupełnie zniszczone. Kościół do reperacji nie nadaje się.

29) Pawłowo pow. przasnyski. Kościół zupełnie rozbity; pozostały tylko szczątki murów.

Wykaz dzwonów zabranych z kościołów (…)

19) Baranowo pow. przasnyski. Zabrano jeden dzwon wagi 4 pudy.

20) Chorzele pow. przasnyski. Przy bombardowaniu kościoła zniszczono 3 dzwony.

21) Jednorożec pow. przasnyski. Przy pożarze zniszczone zostały dzwony.

Źródło: Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795-1956. Zebrał i przyg. Janusz Szczepański. Warszawa-Pułtusk 1997. S. 237-239.

3.    Raport członka  Komisariatu Werbunkowego Armii Polskiej w Przasnyszu o nastrojach wśród społeczeństwa polskiego pow. przasnyskiego po uchwaleniu aktu 5 listopada-grudzień 1916 r.

Archiwum Państwowe w Krakowie (APK), Naczelny Komitet Narodowy (NKN), sygn. 471, k.143.

Przasnysz, dnia 14. grudnia 1916.

Nastrój ludności w całym powiecie do budowy państwa polskiego jest na ogół bardzo dobry.

Wszyscy z upragnieniem oczekują stworzenia rządów polskich, a tem więcej pragną przyspieszenia tej uroczystej chwili, gdyż rządy niemieckie i ich postępowanie wobec nieszczęsnego kraju i zubożałego narodu są bezwzględne, jak raporty posterunków niżej wskazują.

Zaś co do poszczególnych sfer zauważyłem:

Żydzi wcale nie żywią sympatyi co do rządów polskich, natomiast polacy pragną, by do Rady Państwa weszli ludzie prawego charakteru, a nie tacy, których mianuje gubernator Warszawski i wyrażają się „jak będzie Rząd polski i Król polski wtedy wszyscy pośpieszą w szeregi armii polskiej” dalej mówią, że dopóki widza Niemców, jako sferę rządzącą, dopóty niewierzą, że Polska może być wolną.

Manifest 5. listopada br. Porównują z manifestem ks. Mikołaja Mikołajewicza gdyż manifest ten podpisali Gubernatorowie Beseler i Kuk, a nie podpisali tak ważny dokument monarchowie centralnych państw.

Stosunek do naszych legionistów obecnie jest bardzo dobry, jednakowoż w początkach ludność wiejska odnosiła się bardzo niechętnie, a nawet wrogo, podejrzewając, że legioniści są przebranemi Niemcami i przyszli brać przymusowo do wojska, którzy mieli być użyci dla sprawy niemieckiej.

Ostatnimi czasy byłem proszony w okolice Przasnysza na wieczorek, w którym uczestniczyli wszyscy okoliczni obywatele dóbr ziemskich.

Początkowo traktowano mnie dość chłodno i nie zdradzano wielkiego zaufania lecz gdy nadarzyła się sposobność wypowiedzenia mojego zdania o doniosłości chwili obecnej, to jest o obowiązkach Polaków wobec sprawy narodowej, jak zarazem o doniosłości powstania Legionów Polskich.

Wówczas otworzyła się szeroka dyskusya, z której wyłoniła się następująca rezolucya:

My wszyscy jesteśmy nie mniej polacy i dobrzy patrioci, zrozumiemy i uznajemy doniosłość tej chwili, jak niemniej doniosłość naszych legionów i ich znaczenie i nigdy, jak wszyscy tu stoimy nie zostaniemy w tyle-skoro tylko sprawa dojrzeje, to jest gdy ukształtuje się rząd polski-pójdziemy niewahając się wszyscy razem z ludem w szeregi armii polskiej.

W potocznej mowie żalili się na ogromne straty, które im wojna wyrządziła a w szczególności na rekwirowanie przez Niemców, za które śmieszne otrzymywali zapłaty, a większość z tych, rekwizycyi nawet nie chciano im kwitów dawać mówili, że Car zapłaci, wobec czego żywią ogromną nienawiść do Niemców.

Jak niemniej z nienawiścią patrzy się na obecna rządy mówiąc, ażeby ten nasz rząd polski powstał, my mamy w naszem powiecie wszystko zorganizowane tak, że gdy Niemcy ustąpią ze swych stanowisk rządzących, my obsadzimy wszystkie urzęda, a nawet starostwa. Rozjeżdżając się nie omieszkali mnie zaprosić na wieczorek 16. Bm., któren odbędzie się w okolicy Przasnysza. Poznałem wielu księży, to jest miejscowych i okolicznych, jak również mieszczaństwo Przasnysza, którzy tego samego zdania i poglądów są, jak obywatele ziemscy (…).

Źrodło: Źródło: Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795-1956. Zebrał i przyg. Janusz Szczepański. Warszawa-Pułtusk 1997. S. 249-250.

4.    Niemiecka okupacja w Przasnyszu w świetle raportu oficera Legionów Polskich, por. Lazariewicza-Przasnysz, 28 grudnia 1916 r.

APK, NKN, sygn. 471, k.151-152.

Przasnysz był przed wojną bardzo schludnem miasteczkiem, liczącem około 17000 mieszkańców przeważnie Polaków Katolików.

Dziś pozostała tu prawie trzecia część do czego już wliczyć należy takich którzy za chlebem przybyli tu z większych miast. Żydów mamy tu sporo a ludność katolicka odnosi się do nich z nienawiścią i nieufnością. Żydzi też przylgnęli od razu do swoich nowych panów i oddali się tym ostatnim i ciałem i duszą na usługi. Za to doznają ze strony władz okupacyjnych na każdem polu poparcia; otrzymują zapomogi, koncesje na otwarcie  jatek z mięsem wieprzowem, dostają posady w urzędach, itd. Nie wiadomo czem to należy tłumaczyć, czy tem że władają językiem niemieckim czy tez zachowaniem się ich w stosunku do ludności katolickiej, a z drugiej strony do władz.

Burmistrzem miasta Przasnysza jest urzędnik niemiecki nie rozumiejący ani słowa po polsku.

Jest nieodzowną potrzebą a obowiązkiem burmistrza żeby on był jakoby pośrednikiem miedzy ludnością a władzami okupacyjnymi, tymczasem ludność nie może mieć do obcokrajowca zaufania zwłaszcza gdy ten posługuje się na każdym kroku żydami.

   W urzędach n.p. w Magistracie, Komendzie Obwodu i innych, sami Niemcy lub Żydzi. Toteż ludność katolicka sarka na to i złorzeczy zwłaszcza, że nie doznaje żadnych prawie ułatwień i dobrodziejstw ze strony Niemców. Przeciwnie odczuwa ona władze okupacyjną jako ciężar zwracając głównie uwagę na exploatacyę żywnościową kraju. Nie zagoiły się także jeszcze rany z czasów bezwzględnych rekwizycyj dokonywanych przez wojska pruskie. Rekwirowano bardzo często i to wszystko co stanęło w drodze a kwitów nie płacono albo wcale nie wystawiano.

Również zapomóg czy to na odbudowanie miasta czy tez innych odszkodowań ludność nie otrzymuje żadnych. Niechęć tę spotęgowało jeszcze zarekwirowanie kilku młodych mężczyzn i nieznany los tychże. Podobno znajdują się obecnie bądź o na robotach w Niemczach, bądź w Cytadeli warszawskiej. Narzeka więc ludność i z wielkiem niedowierzaniem i nieufnością odnosi się do tego co Rząd Niemiecki dla Narodu Polskiego zdziałał lub zdziałać zamierza. Przemysł i handel stoją tu bardzo nisko. Pierwszy ogranicza się prawie li tylko do rękodzieła a rękodzielnikami są tu niemal tylko i wyłącznie katolicy. Wspomnieć tylko należy o fabryce cukru hr. Krasińskiego oddaloną stąd o 12 wiorst. Handel również mały i to wyłącznie w rękach żydów.

Kwestya oświaty nie przedstawia się zbyt pocieszająco. W zwłaszcza z ramienia Macierzy Szkolnej dokładają wszelkich starań aby ludności zgnębionej niewolą a wojną znękanej „oświaty nieść kaganiec”.

Lazarewicz

Źrodło: Źródło: Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795-1956. Zebrał i przyg. Janusz Szczepański. Warszawa-Pułtusk 1997. S. 254.

6.    Wykaz miejscowości, w których było od 50% do 100% zniszczonych budowli. Powiat przasnyski.

Uwzględnione zostały w tym spisie jedynie te wsie, w których liczba zniszczonych budowli wynosiła 50% lub więcej. O ile jednak na wsi jest zniszczona fabryka, młyn lub kościół, to została ona podana bez względu na procent zniszczonych budowli. Procent ten podany jest bezpośrednio po nazwie wsi w nawiasie, o ile go brak, to wieś zniszczona w 100%. K oznacza kościół, M młyn, a F fabrykę.

a)      Wsie.

gm. Baranowo: Bakuła (99), Baranowo M (20), Błędowo (98), Cierpięta (99), Dyszak (79), Glinki, Guzowatka, Kaliska, Kucieje Nowe, Ramiona, Rycica, Wola Błędowska (98), Ziomek (99).

gm. Bugzy Płoskie: Brody, Grabowo Rżańce, Grabowo Skorupka (65), Grabowo Zawady (50), Ryki Borkowo, Wasiły, Zygny, Wólka Zdziwojska.

gm. Chojnowo: Borkowo Boksy (80), Borkowo Falenta M (82), Chojnowo (67), Chojnówko (62), Czernice Borowe K (27), Dzilin (54), Grójec Jabłonowo (50), Kijewice, Kot, Kuskowo Dzieżno (82), Mchowo, Miłoszewice Kmiece (85), Mirowo, Obrąb, Olszewiec (99), Pierzchały Starawieś (91), Smoleń Brzęczki (94), Smoleń Daćbogi, Smoleń Poluby (98), Smoleń Suwino, Smoleń Trzcianka, Szczepanki Nowiny, Węgra K (90), Zatogi Cibory (67), Zbereż (98), Zembrzus Wielki (53), Żebry Koroty (69), Żebry Marcisze (99).

gm. Dzierzgowo: Cichowo (61), Chorąże Tańsk, Dzierzgowo Leśnicz F (36), Grzymki Tańsk M (45), Jastrzębiec M (19), Kadzielnia (63), Kęsocha Tańsk, Kitki (95), Kostusin (54), Krery (73), Łęczyce Stare (51), Nart (50), Orzumiech M (48), Pawłowo Kościelne K, Pawłowo Nowe, Przedbory Tańsk (70), Regale F, Rzęgnowo M (70), Sosnówka Tańsk (67), Szumsk, Ułaski (86), Umrotki Tańsk (75), Wasiły Tańsk, Zaboklik Wielki (78), Zawady (65).

gm. Jednorożec: Budy Przysieki Skarbowe, Jednorożec K M (48), Lipa (960, Lipa Obórki (550, Stegna F, Żelazna Prywatna.

gm. Karwacz: Aut (50), Bartniki (91), Bartniki Wygoda, Bobowo Studzieniec, Helenowo Nowe (60), Helenowo Stare (75), Korbówka, Karpacz Rapatczyzna (50), Kobylaki Czarzaste (50), Kobylaki Szczepanki (53), Kobylaki Włodki (67), Kuskowo, Łyszkowo, Mchówko, Mroczek M, Oględa (59), Osówiec Kmiecy (98), Osówiec Szlachecki (98), Patołęka, Polny Młyn (80), Przasnysz Ekonomja (68), Wójtostwo Przasnysz.

gm. Krzynowłoga Mała: Byste Kurzyny M, Czaplice Kurki (50), Czarzaste Błotki, Dębe Wielkie, Kawęczyno Saksary (93), Kawęczyno Selamy (79), Kawęczyno Serwatki, Krajewo Cepki, Renany Janowięta (50), Renany Sebory (73), Renany Sadzięta M (28), Renany Zalesie (85).

gm., Krzynowłoga Wielka: Gadaniec Barany (73), Gadaniec Chrzany (70), Gadaniec Jędryki, Gadaniec Trojany, Gadaniec Zawisze, Przysowy, Rycice, Ulatowo Pogorzel (72), Ulatowo Słabogóra (58).

gm. Zaręby: Brodowe Łąki (93), Budki (92), Rachujka (50), Zaręby (96).

b)     Dwory.

gm. Chojnowo: Brzezice, Czernice Borowe, Obrąb (75), Węgra.

gm. Dzierzgowo: Kamień (55), Krery (55), Łęczyno Stare (50), Pawłowo Kościelne (62), Rzęgnowo (52), Zabolklik Wielki (50).

gm. Jednorożec: Lipa (83).

gm. Karwacz: Annopol (60), Helenowo Gadomiec, Mchówko, Ruda (87), Wandalin.

gm. Krzynowłoga Mała: Czaplice Bąki (50), Kaki Mroczki (92).

gm. Krzynowłoga Wielka: Gadomiec Wyraki.

 

Źródło: Świecki Tadeusz, Wybult Franciszek: Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego. 1932. S. 91-92.

Do następnego! :)